ARIZKU'N

        Miranda'n, Arizkun'era gentozanok, barraka berezi baten sartu ginduezan, eta neurri bako jantziak emon; eta biderako janaritzat, sardiña lata andi bat bost lagunentzat; eta biaramonean, merkantzia gurdietan sartu ta ateak itxirik Donostia aldera eroan ginduezan bultziz. Sardiña latea emoteko, izen zerrendan alkarren ondoan ziran bost lagun izaten ziran. Nigaz gertau ziran laurak ezagutu be ez nituan egiten; eta, sardiña batzuk gora bera, naiago neban nire lengusuakaz joan. Ta nire tokamena eurentzat lagaten nebala ta neure lagunakana niñoiala esanaz, alde egin neutsen.

        Obe neban besteakaz be sardiñai ikuturik egin ez baneutse!

        Geltokietan naikoa atzera-aurrera eginda, eguerdi aldean Donostia'ra eldu giñan. Orduko iragi euskuezan ateak eta, Donostia'ko geltokian atzera-aurrera genbiltzala, Gros'en bultzi bidera alderdia euken etxetakoak konturatu ziran zeintzuk giñan bultzian giñoiazanak, eta ogia edo zerbait emoten alegindu ziran.

        Irun'eraiño joan giñan bultzi aretan. Orduko janda gengozan sardiñazko gure jakia. Sekula ez daust txartoago egin janak. Sabeleko miñez okertuta nengoan. Ta Paseo de Colón'go etxe erreen orma zarretan sartu ta galtzak erantzi bearra izan neban. Baiña sabelekoa ez zan min guztia; au arintzean, agiñeko miña neukan.

        Geroago be galtzak askatu bearra izan neban. Bidasoa'ko bultzian eroan bear ginduezan Elizondo'ra; ta bultzi au artzeko, gutzat bereziki jarritakoa kontixu, Gal ostiko zelai ingurura eroan ginduezan. Ta an, bultzian sartzeko gengozala, sabeleko miñari ezin eutsita, nire maleteari begiratu eiala mesedez esan neutsan, arpegiz ezagutzen neban mutrikuar bateri. Baiña bildur apur bategaz joan nintzan ango sasi artera galtzak eraztera, toki aretan jendeagandik alde egitea beste aldera iges egin naian ete nenbillen susmoa gure zaintzaille ziran gudarietako bateren batek egin eikeala ta.

        Gero, sabeletik apur bat konpondu nintzanean, agiñeko miña barriro. Neure bizi guztian alako egunik ez dot igaro.

        Illunduta eldu giñan Elizondo'ra. Andik Arizkun'era joan bear giñan. Ez dakit zenbat bide dagoan, baiña oiñez eta modu aretan luze egin jakun. Bost kilometro inguru egongo dira. Ta euria egiten eban, ez lodi, baiña atertu barik bide guztian. Geuri be kostau jakun geure maletak eroatea; baiña zer eroan geiago eukenei geiago. Errezago eroan al izateko, makilla edo adar batetik maletak isegi ta makillearen mustur bakotxa lepoan artuta, lagun biren arten eroaten be ikusi nituan. Bateri baiño geiagori, atertu bako euri arek, euren maleta merkeak ondatu eutsezan eta kirten utsak eskuan geratu jakezan.

        Arizkun'era eldu giñanean, ordu aretan ez egoan gu nun sartu ta pelota lekuan geratu giñan. Eskumako aldea iragia eukan, baiña beste guztiak itxiak; goia be bai. Beraz, an ez geunkan euri bildurrik. Ta denporeagaz jendea lurrean jarri zan, al zan eran lo egiteko. Nire lagunak be bai. Kostauta, baiña luzatzeko aiña toki egin eben eta gau guztian lo egin eben. Nik ez; ni ez nintzan etzin. Nik igaro neban eguna igarota, ezetarako gogo barik nengoan; eta maletearen aurka lepoa (bizkarra) ipiñi ta jarrita (exerita) gau guztia egin neban. A zan gabaren luzea! Naiago neban orduan adimen bako gizajoa izan banintz. Gure orduko ibillerak eta igaro nituan miñak, ilda laga eben nire biotza.

        Eguna egin zanean, asi ziran joan bear giñan tokietara eroaten. Aldra bateri deitu ta eroaten zituen nunbaitera. Geroago besteak, eta olan jarraitu eben. Nekez egiten eben zeregiñ a. Gu azken atara ginduezan pelota tokitik. Arratsaldeko ordu biak ba-ziran gitxienez. Bost lagundi edo konpañitan banatu ginduezan. Lagundi bat Azpilikueta'ra eroan eben, baiña besteok Arizkun'en geratu giñan. Gure lagundia, erri barrutik geienez bost miñutuko bidea egoan tokira eroan ginduezan. Etxe edo danadalako bitan banatu ginduezan. Geienak, baserria baizen andia zan ardi txabola edo mendiko gauzen gorde leku izango zan baten; antxe ipiñi eben sukaldea, ta gudariak be bertan gelditu ziran. Ta an danok sartu ezin giñalako, andik berrogetamar neurkiñ ingurura egoan ardi txabola txikiago baten irurogei lagun inguru. Geu be bai.

        Gure txabolea zati bitan banatzen zan. Sarrera txikiagoa, ta ate bat aiñako uts edo ueko batetik igarota, andiagoa. Ate zulo arek bean koskea eukan. An ez egoan ezer jakirik gutzat, eta ia egun bian, aurre eguneko iru edo lau sardiña izan ezik, jan barik egoan jendeari zerbait emon bear eta errezena egin eben: fideoa.

        Ta emoten asi ziran. Ta artu ta neure barruko tokira niñoiala, aztu jatan an egoan koskea ta estropozua eginda ipurdiz gora jausi nintzan plater ta guzti. Soiñean neroan jantzia, trintxerea be, dana loitu neban.

        Agur nire bazkaria! Ia egun bi ezer berorik barruan sartu barik eta orduan a jazo bear! Zelako gizajo itxurea ete neukan nik orduan? Ni ixillik nengoan; baiña nire ordez, ezagutzen ez ninduan jende arek berba egin eban, eta barriro emon eusten fideoa ta jan neban. Ez zan oillo saldea, baiña izan bailitzan gogoz iruntsi neban. Iluntzean be oraindik ez egoan ezer, ta axe emon euskuen barriro be: platera bete fideo ta ezer be ez besterik. Ogirik be ez.

        Biaramonean asi giñan lanean. Errazu'tik aurreratxoagoko mendia zan gure lan tokia. Ez naz gomutaten edo ez neban jakin zer lan egiten zan an. Baiña Prantzia ta Españia arteko mugea egoan andik urrean, eta ziur toki areik gudarako gertutea izango zan, gero Gaintxurizketa'n egin genduazan lez, ametralladoren abiak eta abar egiñaz.

        An egon giñan denporan, illabete ingurua, lau egunean bakarrik lanera eroan ginduezan. Katean jarri ta eskurik-esku arriak erabiltea izan zan gure lana; ez ziran arri andiak.

        Cardeña'tik aldatu ezkero, egun batzutan, etxetik bialtzen euskuen jatekorik artu barik gengozan, eta an emoten eben apurragaitik goserik ezin kendu. Batetik gosea ta otza, negua zan da, bestetik atxillotuen bizimodu a, gudarien begiratzepean lan egin eta zikiñez josita, ardi txabola baten lur gaiñean lo egiñaz, ez nengoan allimoso.

        Ia illean nengoala, poz andia izan neban. Bat be uste barik, erritar adiskide bategaz tope egin neban: Olea'tar Andoni'gaz. Prantzia'ra itxasontzi baten joan giñan, eta Bilbo'ra urrengo Epaillean biurtu zan arte alkarregaz ibilten giñan. Orduan egindako laguna neban. Berak irakatsi euskuzan prantzesez ikasi genduzan lenengo berbak. Ta an, Errazu'ko mendian bat-batean alkar ikusi genduanean, besarkada estu-estu bategaz alkar agurtu genduan.

        Bilbo galdu ezkero, alan ei ebillen urte bi ta geiagoan. Orduan kartero egoala esan eustan. Esan genduzan kontuen artean, Prantzia aitatu barik ezin egon; eta antxe geure gaiñean egozan mendietan egoala mugea esan eustan. Baiña edozelan ez begiratzeko mendi aretara, iges egiteren bat gertuten geniarduala iñok susmau ez eian.

        Tartean-tartean, iges egiten ei eben Prantzia aldera atxillotu edo batalloiko langilleak. Egitada onek amorru andia emoten ei eutsen ango arduradun gudari nagusiai. Baten, mutil batzuk iges egin ebenean, an geratu zan euren lagunari gorriak igaro eragin ei eutsezan. Iges egindakoak bere lagunak zirala ta arein asmoen barri jakiñean egongo zala-ta, isegi (colgar) ta emonalak emon ei eutsezan. Gizajo beraren aotik entzun ei zituan kontu oneik Olea'k, ta entzutean negarrak urten eutsala esan eustan.

        Gero, gure lagunditik be bein baiño geiagotan iges egin eben.

        Iges egite au zer edo zelan amaitu nai-ta, izen zerrendan alkarren jarraian giñan bosteko taldeak, alkarren arduradun edo erresponsable jarri ginduezan. Bear bada alkar ezagutu be ez genduan egiten. Ta baten, batzuk iges egin ebelako, zelaira deitu euskuen; eta iges egin ebenen ondoren izena euken bost artu ta Iruña'ra eroan zituen epaitzeko. Ez neban jakin zer zigor emoten eutseen.

        Orain esan ditudan arduradunak edo errudunak aukeratze orretan, gure erritar ta nire lagun Errementeria'tar Eduardo be artu eben. Baiña an egoan gudari batek, au ezaguna ebalako edo ez dakit zegaitik, atzera lerrora bialdu ta beste bateri deitu eutsan.

        Arizkun'era joan eta egun batzutan, arpegia garbitzeko aukerarik ez genduan izan. Ta eguzkia agertu zan baten, geuk eskatuta, ibaira bialdu ginduezan. Neguaren sarreran gengozan; baiña eguraldi ederra egoan eta paitak baiño atsegiñago ibilli giñan igarian.

        Aurrerago aitatu dodan agiñeko min arek, ez eustan bakean lagaten; egunetik egunera andiagoa neukan. Lotaratzen nintzanean, berotasunak edo ez dakit zek ekarten eustan. Ta etzinda nengoan tokian jarri (jezarri, exeri) ta esku biak matraill azurrean edo buruan nituala, inkezaka ez nintzan geratzen.

        Txabolaren barruko alderdi arek, geienez be, amabost neurkiñeko laukoa egiten eban, eta ogetamabost bat lagunek lo egiten genduan bertan; sardiñak latetan lez egoten giñan. Ta miñari ezin eutsita, len etzinda egon eta jezarten nintzanean, bereala itxi edo beteten zan atzean lagatako tokitxoa, arria uretara jaurtiten dogunean ondua joatean gaiñean lagaten daben tokia bereala itxiten dan lez. Estu-estu egoten giñan; eta lo egozala, nasaitasun apur bat egoan tokira gorputzak berez joaten ziran.

        Gero, ordu bi edo irura, miña arintzen jatanean, etzin naian asten nintzan; baiña ez neban tokirik eukiten, eta an ibilten nintzan ixilka albokoai ziri ta bultzaka, etziteko aiña toki egin naian.

        Batailloko osagillearengana eroan ninduan praktikanteak, gaixoakaz Iruña'ra joiazanean, neu be eurakaz batera agiña ataratera eroan nindeien; baiña aztu egin jaken eta ez nintzan joan. Andik laster, asistente jarri nintzan eta gorputzeko garbitasunak egiteko aukerea ba-neukan; eta agiñak garbitzen asi nintzanean, joan egin jatan miña, edo asko arindu beintzat.

        Ordutik illa batzuetara, Gaintxurizketa'n gengozala, bakarrik bide-zabalean niñoiala, gu lako langille bat agurtzera urreratu jatan. Ezagun lez agurtzen ninduan ari, ez nebala ezagutzen esan neutsan.

        — Nik bai zu —erantzun eustan—. Arizkun'en agiñeko miñagaz egoten ziñana.

        Barre egin neutsan.

        Arizkun'en, agiñeko miña neukan aldi baten, bufanda illunagaz estalduta eukiten neban arpegia, burutik zear lotuta. Lenago be esanda daukat: gure lagundiko sukaldea edo sua beste bordan egoan; eta gu ara jatekoa artzera joan orduko, besteak lerroan jarrita egoten ziran, eta gu atze aldean geratzen giñan.

        Egun baten, besteetan lez gosaria artzera joan giñanean, gure txabolakoak lerroaren atzean geratu giñan. Ez dakit lanera joateko giñan ala ez; beintzat, oraindik illun egoan. Gosaria emoten asi ziran eta apurka-apurka ba-giñoiazan lapiko ondora urreratzen. Baiña itxurea zanez, akeita-esne gitxi jarri eben-edo, danontzat elduko ez zan bildurrez, gu atzekoak bigarrenez artzera giñoiazala esaten asi zan sarjentoa. Guk ezetz ta ezetz; artu barik gengozala. Olan eztabaidan genbiltzala, eldu zan nire txandea ta, bigarrenez ez niñoiala agertzeko, emon eusten gosaria jaurtitera siñua egin neban. Orduan, an egoan kaboak zigorra jaso eban ni joteko, ta jende artera iges egin neutsan. Ta edan neban, begia baiño naiago neban akeita-esnea.

        Ta alako baten, kaboak arkitu ninduan, eta ea gosariagaz zer egin neban itandu eustan. Edan egin nebala erantzun neutsan. Obe nebala, bai, edan, esan eustan berak.

        Eskerrak edan neban, edo jaurti ez neban, bestelan garbituko ninduen!

        Gosaria jaurtitea jarkitea zan areintzat, errebelatea. Itxurea zanez, ni ezin billatuta ibilli zan, eta burutik bera neukan bufandan ezagutu ninduan.

        Arizkun'en egun batzuk geroazala, berbetan jarri giñan gure txabola aurrean ango erritar bategaz. Egun bi edo iru lenago euskaldun emakume bi eldu zirala, an batalloian eukezan anaiak ikustera, esan euskun. Ori entzun genduanean, geure arrebak izan eitekezala bururatu jakun, an euskaldun gitxi gengozan da; eta kezkaz jarri giñan, zer jazo ete zan.

        Laster jakin genduan dana. Lagundiko alferezak, Arteta'k, deitu euskun. Teodoro lengusuaren arreba Maria Anjeles eta nire arreba Justina izan zirala gu ikusi naian; baiña komandanteak ez eutsela laga, oraindik denpora gitxi geroala an da. Ta beragaz joanaz, nai beste kontu esan genduan. Ea zergaitik gudeari iges egin geuntsan itandu euskun; eta bildurtzen giñalako erantzun geuntsan. Mutil gazteak gudeari iges egiteak arritu egiten eban. Baiña, al izan balebe, euneko larogeirek iges egingo eutsala ez dago ezpairik.

        Arek uste eban, gu gudara joan bagiña, euren alderdira joango giñala. Egia esateko, katoliko euskaldunarentzat gauzak ez ziran argi etorri; ez egoan itsu-itsuan batera edo bestera joaterik. Alan be, neu beintzat, joatekotan, euskaldunakaz joango nintzan, eta lengusua be bai.

        Guri laguntzeko jarri zan Arteta jauna; berak ez ebala bear, baiña bosgarren lagundiko alfereza, Ezkurra, asistente bearrean arkitzen zala, ta Teodoro aukeratu eban orretarako. Ori gauza jakiña zan; a ta ni batera aurkeztu ezkero, beti bera aukeratuko eben. Baita neskak be. Nire ondoan mutil jasakoa zan. Erderaz be nik baiño askotaz obeto ekian. Baiña gero, ez dakit zelan, ofizinako langillea zala jakin eragin eutsan Teodoro'k Arteta'ri. Ori jakin ebanean, ofizinarako aukeratu eben eta asistentetza nitzako geratu zan.

        Sekula entzun ez neutsen arren, alferez biak jakingo ebela euskeraz uste dot. Ezkurra'ren berbetako doiñua euskaldun jatorraren doiñua zan. Naparrak ziran biak.

        Arteta'gaz egon giñan eguna Gabon aurrekoa zan; eta Gabon egunean janaldi bat egin gengian gure arrebak ordainduta laga ebela esan euskun; eta arratsaldean, gudari bat zaintzaille genduala, ango Fonda esaten eutsenera bialdu ginduzan. Guk geunkan goseagaz eta onenetik nai aiña jatera. Alako aukerarik!

        Tortillea, aragia ta oilloa ziran atera euskuezan janariak. Gure zaintzaille gudaritxoa, sekula nai beste jan bako gazte ziztrin gizajoa, bereala bete zan. Guk lengusuak, ostera, bildurtzeko aiña jan genduan. Gizonaren urdaillean ba-dago tokia, batez be utsik dagoenean!

        Gabaz ez giñan joan aparia, arrantxoa, artzera, Gabon egunari egokion lez, obeagoa ta ugariago emon eben; baiña etxetik be pardela artuta gengozan eta ez geunkan arrantxo bearrik. Ta arratsaldekoaren gaiñean ekin barriro jateari.

        Nire bizian ez da geiago jandako egunik. Ta ondo-rena be alakoxea izan zan. Ordu batzuk lo eginda gaberdian esnatu nintzanean, nire kantzontzilloak eta ipurdia zelan egozan! Beno, barre egitekoa be ba-da ta ez esatea obe.

        Andik laster asistente lez asi nintzan. Ez zan zeregin txarra. Goizetan oiñetakoak garbitzen neutsazan eta alegiñak egiten nituan dizdira ataraten. Alfereza neugaz ez eiteala aspertu neure paltaz beintzat.

        Bost gudari agintarirek etxe baten jaten eben, bertako etxekandreak gertuta; ta guk, asistenteok, egiten genduan maira atarateko zeregiña. Oneik ziran bost ofizialak:

        Ezkurra, ona, erderaz esan oi dan kanpetxanua; Arteta, zuzena, zital antzekoa; bere betaurreko ta arpegi fiñagaz josulaguna zirudian; Virto, on ona, apurtxo bat gizajoa, nire nagusiaren seme —gero nagusia— Baldasar'egaz batera ikastetxean egondakoa, berak esan eustanez; Ziganda kirten antzekoa, beragaz izandako gero esango dodan zerbaitegaitik ez neban begiko; ta bosgarrena, Hoz ebala uste dot abizena, tenientea (besteak alferezak ziran) ona ta ona izatea billatzen ebana, zalduna.

        Maian, jakiña, kontu asko eukiten eben esateko. Eurai entzundakoetatik gauza bat gomutan geratu jatan; Hoz'eri entzundakoa. Gudako ez dakit zein liskarrean —geienetan gudako kontuak izaten ziran— onako au esan ei eutsen ez dakit zein gudalburu edo jeneralek, zera, pusillaren puntan arerio bat eroanari, amabost egunerako etxera joateko baimena emongo eutsala.

        Gudea gudea izango da —gudea egiteko errazoiak izatea ez da erreza—, baiña katoliko baten aotik olako berbarik ezin urten daiteke.

        Len esan dodan Ziganda'zko autotxoa au izan zan: baten maian, berari emotera niñoian tenedora, kirtenetik barik, ortzetatik artu neban; eta besoa jasoaz, ia belarriondokoa emon eustan. Tira, okerragorik ez zan jazo, Hoz'ek aldeztu ninduan da.

        Ni lez asistente egoan, Donibane Lohitzune'tik ezagutzen neban Luis Villar donostiarra. Abots ederrekoa zan mutill au, ni baiño zartxoagoa. Berari aiñako baritono gozorik askori ez dautsat entzun. Ia beti alkarregaz ibilten giñan, niri etxetik bialtzen eustezan antxoba fileteak jan eta txikito bat edo beste edanaz.

        Igande arratsalde baten, ez dakit berak ala neuk, alferezagaz egon bearra geunkan eta Fondara joan giñan, ofizialak antxe egozan da. An ez egoan beste tokirik jan-edan bat egiteko, nai kafe bat artzeko. Fonda arek toki bat edo bi baiño geiago eukazan; eta, alferezagana baiño len, ango erritarrak egozan areto edo gela baten geratu giñan. Ez dakit kartetan ziarduen ala ez. Baiña gu joan giñanean, abestia baiño ez egoan an. Villar asi zan abestuten; gero neuk be bertso zarrak tartean abestuaz. Pozik egozan angoak.

        Olan geniarduala, nire alferez Ezkurra, ez dakit zetara, gure aretora sartu zan eta, Villar abestuten entzun ebanean, aoa zabalik geratu zan, eta beste ofizialai deitzera joiala ta bereala an egozan danak. Egundoko abesti ta alaitasuna erabilli genduan danok. Jakiña, abestiak danak euskerazkoak ziran.

        Ta onegaz zer ikusia dabelako, urrengo baten beste ardandegian jazo jakuna edestu bear dot.

        Baten, gure lagundian egoan gu lako langille baten laguna etorri zan. Langille a, bilbotarra, nik Guitarrón ezizenez gomutaten dot. Oguzkeran «erre» sendoa ataraten eban eta danoi guitarrón esateko oiturea eukan. Bere-bere esateko moduz urteten eutsan berba orrek, eta ortik dator nik ezizen orregaz bera gogoratzea.

        Egun baten, esan dodan lez, bere lagun bat etorri jakon ikertzera. Lagun a, gudan frankotar ofiziala izandakoa ei zan. Ta Guitarrón arek, bere lagun aregaz askari bat egin bear genduala ta, Elizondo'tik datorren bide zabalak Arizkun'era eta Errazu'ra artzen dauan bide gurutzean egoan ardandegira joan giñan, bera, Guitarrón, Villar, Eduardo, neu ta gudariren bat. Bageunkan sarjentoaren baimena.

        An sartu giñanean, bertako alabea zan amasei urte inguruko neska pollit bat urreratu jatan. Len esan dodan Fondako gure abestiak entzun ei zituan bere anaiak kontixu, ta alako esan bearrean joan ei zan etxera, «trabajadorietako» batek sekulako bertso zarrak abestu zituala ta. Ta gu ardandegian sartu giñanean eta ni ikusi ninduanean, len esan eutsan «trabajadorietakoa» neu nintzala anaiak orduan esan ei eutsan, eta orixe esatera etorri jatan.

        Ez nintzala ni esan neutsan, bestea zala. Baiña bera ezetzean egoan. Itxurea zanez, bere anaieari nire kanta zarrak atsegiñago izan jakozan, Villar'ek ain abots ederrez abestu zituan abestiak baiño.

        Arratsalde aretan be naikoa abestu genduan ardandegi aretan. Villar'ek eta Eduardo'k bakarka be bai. Ta atsegiñez gengozala, guri eldu jakun estutasuna! Guitarrón'en bilbotar lagun aren zain gengozala, bera gure batalloiko komandanteagaz sartu jakun ardandegian. A ikusi genduanean, mai azpian eta al zan lez ezkutau ta urten genduan ardandegitik, Guitarrón ez besteak.

        Alantxe amaitu zan arratsalde aretako gure pesta.

        Agiña ataratera joan nintzan Donostia'ra baten. Ordurarte sekula atara barik nengoan. Bein, Donibane Lohitzune'n agiñeko miñez nengoala, joan nintzan ataratera; baiña arratsaldeko orduak aurrera joiazan, eta atera urten eustan neskameak, biaramon goizean joateko esan eustan. Ta biaramonerako alde egin eustan miñak eta ez nintzan joan.

        Arizkun'dik joan nintzan aretan, Oña abizeneko donostiar erdalduna zan batalloiko pratikanteagaz joan nintzan. Donostia'ra eldu giñanean, ea agiña ataratea nai neban itandu eustan berak. Itaun a zer asmogaz egin ete eustan berari begira jarri nintzan eta baietz erantzun neutsan, uste orregaz joan nintzala. Berak, orduan, derriorra ez baneban agin ataratea, urrengo baterako lagako genduala esan eustan. Nik lepoa jaso ta bere esanetara geratu nintzan. Olan bada, nun batuko giñan alkarreri esan eta bakotxa bere bidetik joan giñan. Ni, Mertzedes arrebea neskame egoan etxera, Oquendo 2, Ramón Sierra jaunarenera. Ez dakit orduan nire zaintzaille gudaria eroan neban ala ez; ez ziurrago. Beintzat, baten gudari bategaz joan eta biok an gosaldu genduala gogoan daukat.

        Gauza polita jakin neban bertan etxean. Gudea asi zanean ba-nituan liburu batzuk. Gitxi; amar-amabosten bat. Batzuk arrebeak berak nitzat erositakoak. Biotz begietan, Lizardi'rena, Aitzol'en La democracia en Euzkadi, Gallastegi'tar Elias'en Por la libertad vasca, lenengo Aberri Eguna, Agirre'tar Tomaren Gazigozoak, Bertolda ta Bertoldin, Bizkaya por su independencia ta beste iru-lau. Jakiña, liburuok neure etxean geratu ziran; eta aldi aretan olako liburuak eukitea arrisku andiko kontua zan eta arrebeak artu, ta bera neskame egoan Sierra jaunaren etxera eroan zituan eta sukaldeko arasan eukazan gordeta. Nagusi jaunak eta bere emazteak ez euken zer egiñik sukaldean, eta areik arkituko zituen bildurrik ez egoan. Prankotarren Gipuzkoa'ko lenengo gobernadorea izan zanaren etxean egozan eusko abertzale liburuak. Nun ziurrago? Zelako atsegiñez eskuetan artu ta erabilli nituan!

        Baiña ori baiño politagorik ba-egoan. Edesti apur bat azaldu daidan.

        Franco'ren matxinadea sortu ta gorriak nagusi ziran aldi aretan, Sierra gizajoa, etxetik alde eginda, bere burua ezin gorderik ibilli zan. Bere emaztea ez dakit etxean ala nun zan; beintzat nire arrebea, prankotarrak Donostia'n ziraneko Ondarru'n egoan, bere amaren etxean, geure etxean. Ta, gorrien azkenengo egunetan, gudarientzat jatekoa egiten sukaldari egon ei zan Eusko Batzokian. Ta a laga bearra eldu zanean, gomutakitzat, ango jikara ta plater txiki bikotea artu ei eban, eusko ikurrin margokoa eta batzoki aren izena idatzita. Jikara ta platertxu areik be Sierra jaunaren etxean egozan, antxe sukaldeko arasan, kaltzerdi txiki baten barruan sartuta ta kaltzerdi musturra lotuta. Ta areik be ikusi nituan musturra askatuta.

        Nok uste izango eban, prankotarrak Gipuzkoa'n ipiñi eben lenengo agintari nagusiaren etxean, alako gauzak arkitu eitekezanik?

        Baiña Sierra jaunak kontu onek gaur jakingo balitu, ez dot uste asarratuko litzakeanik; barre egingo leukeala esango neuke, bada etxe aretan ondo ekien nire arrebea zelakoa zan olako kontuetan, eta gai onezaz iñoiz jardun be bai.

        Ara orduan neuk arrebeari entzundako kontu polit bi:

        Sierra jauna, baten, Ondarru'ko osagille jaun bategaz egon ei zan: L.A.'gaz. Osagillearen erritarra zan Etxaburu Etxaburu abizeneko neska bat eukala neskame esan ei eutsan Sierra'k. Bestea lenengoan ez ei zan gogoratzen neska a zein izan eitekean. Aeako baten, kontura etorri zanean, lenengo berbea zera izan ei zan: neskameari ez ixteko Ondarru'ra joaten autarkia emotera. Auteskundeak gaiñean ziran eta jaun arek ondo ekian gurean norentzat izaten ziran autarkiak.

        Sierra jaunak berak esan eutsan au danau nire arrebeari. Jakiña, laga eutsan Ondarru'ra joaten. Oba ez!

        Ta beste kontua: Sierra jauna aldi aretan El Diario Vasco'ko zuzendaria zan, eta Bilbo'ko Euzkadi egunerokoaren zuzendari zan P.R. Olano'gaz eztabaidea izan eban, euskerea zala-ta. Sierra'k tautik ez ekian euskeraz, baiña besteak be ez ekiala ba-ekian, eta bere izparringitik zemaia jaurti eutsan, erriaren aurrean euskeraz nor geiagoka egiteko. Ba-ekian besteak ez ebala aurrera egingo.

        Kontu onezaz etxean ziarduela, euskeraz nor geiago zan jakiteko erriaren aurrean aurkeztu balira, ea zer esango eban itandu ei eutsan Sierra jaunari nire arrebeak, ta berak erantzun:

        — Iñazio, gure patroi andia.

        Olantxe, asierea bakarrik; eta orain gogoratzen ez nazan eta euren esanaia ez ekian iru-lau berba suelto esan ei zituan. Axe zan ekian guztia euskeraz.

        Egun baten albista txarra emon eustan Ezkurra'k; gu, Prantzia'n egondakook, Miranda'ra bialtzeko agindua etorri zala, gero andik Algeciras edo ego aldeko toki areitara eroateko.

        Emen, etxekoak arrabete bidean genduzala, polito konpontzen giñan; baiña Jaungoikoa'k ekian toki areitara eroaten baginduezan, gorriak igaro bearko genduzan. Alan be, egunak etorri ta egunak joan eta iñok ez eban ezer esaten, eta aztu egin nintzan auzi onezaz.

        Lenago aitatu ditudan bost gudari agintariak, Ezkurra ta lagunak, aldatu egin ziran lengo etxetik. Nire nagusia ez beste laurak etxe bat artu ta, «trabajadorietako» bat sukaldari ipiñiaz, euren kontura jatekoa egiten asi ziran. Sukaldari, ain zuzen, Itxasu'ko Etxedoia'n alantxe izandako Muruaga'tar Kepa bermeotarra ipiñi eben. Gure lagundikoa zan eta zeregin orretarako neuk billatuko nebala uste dot, bada a sukaldari lez ezagutzen eban bakarra neu nintzan. Bear bada, lagundian sukaldaria eskatuko eben eta bera aurkeztuko zan. Ez dakit ziur zelan izan zan kontua, baiña neuk emon nebala bere izena uste dot. Berez buru jasoa zan bera, gogorra, iñori bildurrik bakoa, baiña an ilda arkitzen zan, errukia emoteko moduan. Sukaldari jarri zanean barriro biztu zan.

        Ezkurra, lo egiten eban lengo etxean bertan jaten geratu zan. Len, jan etxe baten eta lo beste etxeetan, banaturik egiten eben.

        Ezkurra egoan etxea kale baserria zan, adiñean aurrera joan andra andi zabal alargun baten etxea. Ez naz gogoratzen ez andrearen izenagaz ez etxearenagaz.

        Neu be etxe aretan lo egiten jarri nintzan. Nai izan baneu, oean egingo neban; baiña nengoan modurako geiegi iruditen jatan eta lurrean koltxoia ipiñita egiten neban.

        Lotara joan aurretik, su ondoan egoten giñan — beko sua egoan— etxekoandrea, Ezkurra ta irurok, ango ta emengo kontuak esaten, ixildu barik. Iñoiz politikaz be berba egin genduan Ezkurra ta biok. Jakiña, beti ez gentozan bat eta ez ta bai ibilten giñan. Baten aurreregi be sartu nintzan eta estu ibilli nintzan ondo geratzen. Abertzaleak eta karlistak batera jokatu bear ebela esaten eban, bien gogaiak erdi berdiñak zirala ta.

        Queipo de Llano'taz berba egin genduan baten. Barriro urten nai baeben, beragaz kontateko esan ei eutsen karlistai. Nik orduan berari:

        — Zer: berriro gudara?

        — Ez; baiña, beintzat, Queipo de Llano geugaz dago edozetarako.

        Bertan etxean gosalduten neban. Errial bat ordainduta, poto bat esne, litro erdi esne, artzen neutsan etxekandreari.

        Erregeen inbidiarik ez neukan orduan.

        Baiña beartsuen etxeetan pozak gitxi irauten dabela da esakerea, ta neugaz be orixe jazo zan. Batalloiko agintariak ziñoanez, gudariak izan bear ei eben asistenteak, eta ez langilleak; eta laster lagundira joan bearko nebala, besteak lez izatera, Ezkurra'k esan eustan.

        Ta alan nengoala, beste albista bat etorri zan batalloira; aldra andi batek Gaintxurizketa'ra joan bearko genduala. Ta gu, len Miranda'ra bialtzeko agindua geunkanok, antxe tartean sartuta bialdu ginduezan. Olan, Miranda'tik gure deirik baegoan, Gaintxurizketa'n gengozala ta eskuak garbituko zituen.

        Ta neguko egun eder baten, an urten genduan lau edo bost kamioitan Gipuzkoa'runtz.

        Arizkun'dik urten eta Errazu ta Elizondo'rako bide gurutzean, lenago aitatu ditudan ardandegikoak, joiazan langilleai agur egitera urtenda egozan; antxe alaba polita be. Ta alegindu nintzan nigaz konturatu eitean, baiña alperrik, besoak jasota ta didarka giñoiazan danok eta.