BARRIRO ZIBURU'N

        Donibane'ra txirringan joateko ustea geunkan. Geure gauzak Saint Sinphorien'dik bultziz bialdu genduzan; eta agujetak joan jatazala ikusi genduanean, betiko laga genduzan piñuak.

        150 kilometro inguruko bidea egoan andik Donibane'ra. Bide luzea, batez be Teodoro ta nire moduko txirringan ikasi barrientzat. Baiña egunak luzeak ziran eta egingo genduzan kilometroak astiro-astiro.

        Ta goizean, eguna argituaz batera, urten genduan. Ez dakit zer egun zan; geienez be, lau bat egun peitu ziran Donibane egunerako. Asi ta laster, nire agujetak oraindik kendu barik neukazala konturatu nintzan. Nekea gorputzean nabaitzen neban. Ta kilometroak eginda be ez nintzala obetzen ikusita, bultzia egoan errira eltzean bertan sartu bearko giñala esaten neban, ta uste orregaz giñoiazan.

        Bouridens'tik urten eta 25 kilometro bide ingurura, erritxo baten, baserritar pillo bat, euren esne ta saltzeko jakiakaz, autobusean sartzen egozan. Ni eurai begira niñoiala, aurreko lagunaren txirringa jo neban, eta ipurdiz gora jausi. Era aretan ikusi ninduenean, barre algaraka asi ziran baserritarrak, eta geu be barrez jarri giñan.

        Barriro asi giñanean, lenengoan, zati baten, beste jardun gairik ez geunkan nire jaustea baiño. Ta, irri ta barre egiñaz, ba-giñoiazan. Ta, kilometro batzuk alan giñoiazala, lengo neke a joan jatala konturatu nintzan; jausi ta barriro txirringan asi ezkero ez nebala nekerik nabaitzen. Alan jarraitu ezkero, ez geunkan bultzian sartu bearrik. Ta an giñoiazan, neuk zetara egingo ete neban. Baiña ez egoan bildurrik; kilometroak igaroaz giñoiazan, baiña ondo arkitzen nintzan. Ori ikusirik, zearo laga genduan bultzian sartzeko asmoa. Ta poztu egin giñan, bada bide a txirringan egiteko gurari bizia geunkan.

        Urten eta 50 kilometro ingurura, ardandegi edo orretariko baten geratu giñan amarretakoa egiteko. Gitxi gora-bera beste ainbeste bidera, barriro geratu giñan bazkaltzen. Arratsaldean, geratu barik ekin geuntsan Baiona'ra arte.

        Ona eldu baiño len, Landes'etako lurraldean gentozala, erritxo batetik igarotean, kinkillero batek españiarrak edo euskaldunak edo danadalakoak giñala igarri euskun; eta, besoak jasoaz eta irribarrez agurtu naian, «Hola, mekauen tal!» didar egin euskun, Goikoagaitik biraua jaurtiaz.

        Ondo ekian, itxura zanez, gutarren oitura zikin orren barri.

        Baiona'n kaira edo ibaira joan giñan, senide neban Paulo «Soxu»-aren itxasontzia egoan tokira. Gizon au, Paulo Etxaburu, lau semegaz urtendakoa zan Ondarru'tik, frankotar gudarien igesik; eta ordurako seme bat, Esteban, mutil gazte lodikotea, galduta eukan Asturias'ko gudan. Beste iru semegaz egoan orduan an, Baiona'n, Lau anaiak izeneko arrain itxasontzian. An jardun aldi bat egin genduanean, jakiña, Donibane'ra.

        Ibillaldi luzea zan egin genduana, baiña bat be neke barik egin genduan. Bidea, ia Euskal Erri'ra arte, ezinta onagoa zan; aldatzik bakoa. Ia aspertzekoa be bai, beti laua ta beti zuzen.

        An gengozan barriro Ziburu'n, osabanean.

        Milla ta bosteun libera inguru aurreratu nituan, zortzi illabeteko piñu lanetan. Zerbaiten jaube ba-nintzala uste neban, baiña luzaro baiño len iges egin eusten; ondo begiratuta, bost illabete ez eusten egin.

        Piñuetara joan aurreko bizimodu berbera egiten genduan. «Alegera» abesbatzan abestuten asi giñan barriro. Aldakuntza bat bakarra: txirringak geunkazala, ta noizik bein artu ta ibillaldi batzuk egiten genduzan.

        Ziburu'ra joan da laster, txirrindularien Prantzi'ko Birea zan. Urte aretan, baten, Baiona'n zan eguneko ekiñaldiaren azkena. Ta ara joan giñan bost edo sei mutil. Egun aretan bidean joiazanak lasterketea eben buruan, ta danak zein geiagoka lez joiazan. Geu be, Bidarte'ko aldatza astean, al ebanak al ebana emoten asi giñan. Gora orduko, alkarreri alde galantak kendu geuntsazan. Irazoki abizeneko napar gazte bat eldu zan lenengo ta, abiadea gitxituaz, itxaron egin eustan. Alkartu giñanean, Rafael etorrela ikusi genduan; eta ari biok itxaron geuntsan eta irurok batera joan giñan. Besteak ez genduzan ikusi, Baiona'ra eldu ziran arte.

        Izentau dodazan irurok alkarregaz giñoiazan estutasun barik, eta alako baten gazte batzuk abiada bizian igaro jakuzan albotik. Ori ikusirik, nire lagunak bizkortu egin ziran, eta besteakaz batu ta eurekaz joan ziran. Ni, barriz, ezin izan nintzan batu, alegiñak egin arren; eta Baiona'ra arteko bide guztia euren atzetik egin neban, bakarrik, berrogetamar-eun neurkingo atzerapenagaz.

        Ler eginda geratu nintzan. Baiona'n, beti lez, ibai ondora joan giñan, senide ta lagunak nituan itxasontzi ondora. An, moilla gaiñean kontu-kontari gengozala, larrialdia eldu jatan. Ezin nintzan zutunik egon eta lurrean jarri (jezarri) nintzan. Baiña jarrita be, ezin nintzan egon eta neukan luzera guztian etzin nintzan. An egozan lagunak zer ete neukan begira; baiña une bateko ondoeza izan neban. Miñutu bat edo beste igarota jagi nintzan. Geiago ez neban ezer izan. Txirrindulariak izan oi dabeen, erderaz desfallezimentua edo esaten dana zan; lengo nekien ondorena.

        Gero, etapearen azkena izango zan belodromora joan giñan. Ordainduta zan sarrerea. Ikuskizun politak ipiñi euskuezan. Ia guztiak txirrindularien esprinteko lasterketak.

        Amerikana erako lasterketea egiten ziarduela, bat-batean kanpaia joten asi ziran, larri-larri. Itxurea zanez, Prantzia'ko Birako txirrindulariak gaiñean ziran, uste baiño askotaz lenago. Amerikana egiten ziarduenetako bat, alboratu ta geratu egin zan; beste alderdian joian txirrindulariak, jarraitu egin eban eta eldu arraiara. Ta sartu zan belodromoan txirrindulari bat, lenen etorrena, ta jendearen txalo artean igaro zan.

        Danok itaun bat egiten genduan, bardiña:

        — Zein da?

        Iñok ez eban erantzuten, iñok ez eban ezagutzen da. Jendea marmarrean asi zan, eta laster jakin genduan zer jazo zan. Belodromoan alako zalaparta sortu eban txirrindularia, ez zan Prantzia'ko Birako lasterketaria, arpegi andiko lotsabako bat baiño. Sartu zan atetik bertatik geratu barik joan zan. Nik uste dot, gau aretan espetxean lo egingo ebala. Merezi eban beintzat.

        Etapea zeiñek irabazi eban ez naz gomutaten; ez zan entzute andiko txirrindularia. Maillot oria zeiñek eroian bai, gogoan daukat: Leduquc ospetsuak.

        Gu Prantzia'ra joan giñanean, «laisser passer» izeneko agiria emon euskuen. Agiri axe zan an balio euskun bakarra. Beti aldean erabilten genduan; geienetan galtzen atzeko poltsikoan, karteran edo olako iñun sartu barik. Ta bein, ixiko Maria, galtzak garbitzean, poltsikoan zer neukanik ez zan konturatu ta agur nire «laisser passer» agiria! Ezetarako ez zan paper zarra geratu zan.

        Derriorrekoa neban agiri a, ta beste bat egiteko oinkadak emoten asi nintzan; ta argazki bat eroan eragin eusten poliziakoak, eta andik iru-lau egunera an neukan gertu barria.

        Ez nintzan asko poztu beragaz, eskuetara emon eustenian. Beko ertzean, eskuz idatzita, itz pilloa eukan. «Situation précaire»n edo ei nengoan, eta au ta bestea. Prantzia'n poltsiko utsekoari txarto begiratzen eutsela ba-nekian, eta itz orreik nire ustez ez-eukia edo nintzala esaten eben eta kendu nai nituan. Gaiñera, ez zan egia, orrenbestean beintzat, nire ez-eukia; bada bear nebana Lorentzo koiñatuak bialtzen eustan. Orduan be baneukazan dozena erdi libra esterlina. Ta berba orreik kendu naian asi nintzan, bateri ta besteari itz egiñaz. Ain zuzen, aldi aretan, Scola, Ondarru'ko nire nagusia ta andrea andik igaro ziran, eta ostatuz egon zan hoteleko nagusia Donibane'ko ziñegotzia zan eta beragaz berba egin neban. Ikusi eban agiria. Berba areik ez eukela ezer garrantzirik esan eustan; baiña ezer jazoten bajatan, beragana joateko.

        Ziburu'ko erri idazkariarengana be jo neban; ta gero, Donibane'ko erri zaiñen buru egiten ebanarengana, ondartzan ezagututa geunkan bere semearen bitartez. Danengandik berba bardiñak entzun genduzan. Agirian ziñoanak ez ninduala txarto ipinten, berba areik garrantzirik ez ebela; baiña ezer okerrik izaten baneban, eurakana joateko, pozik lagunduko eustela ta. Iñok ez eban nai poliziakaz sartu. Ba-ekien kontixu alperrik zana; edo euren arazoetan iñor sartzea, oneik txarto ikusiko eben gauzea izango zala uste eben.

        Ori ikusirik, burua makurtu egin bear izan neban, «datorrena datorrela» esanda.

        Milla bederatzireun eta ogetamazortzigarren urte aretan, guda odeiak illuntzen eben Europa. Hitler'ek, berak nai eban guztia emon ezik gudea sortuko ebana, garbi ikusten zan. Ta ezin emon eitekion nai eban guztia, mundu guztia emon ezik a asetzekorik ez egoan da.

        Uda aretan Ameriketara joateko burutasuna ipiñi eusten. Ara zelan izan zan:

        Gu ez giñan sekula ardandegi ta kafetan sartzen; baiña gure lagun Ixidor'en anaia Manuel, errefujiatuak batzen ziran kafe-etxe batera joaten zan; eta, guzur eta egi, ainbeste kontu jakiten eban. Ta aretxek esanda, Venezuela'n arrain lantegi bat ipinteko zirala jakin eban Ixidor'ek; eta bear bada gutzat lana izango zala bertan, eta araxe joateko bideak egiten asi bear giñala ta berotu ninduan.

        Ixidor'ek, edo obeto esanda bere sendiak, arrain lantegia eukan Ondarru'n, eta berak antxe lan egiten eban. Nire zeregiña be orixe zan, eta gaur be bai; arrain lantegiko langillea nintzan.

        Len esan dodan lez, Europa'n ez egoan gauza onik eta gertu jarri nintzan Atlantiko itxaso andiko urak igaroteko. Venezuela'k Prantzia'n eukan enbajadore jaunak, antxe Donibane'n udea igaroten ei eban, eta araxe joango giñala esan eustan nire lagunak.

        Aranguren zan enbajadorearen abizena eta, gero berak esan euskunez, orain irureun urte joan ei ziran Ameriketara bere aurrekoak.

        Egia esan, nik neuk gogo gitxi neukan era aretan iñora joateko. Guk Ondarru'n lan egiten genduan arrain lantegiak guztiz atzeratuak ziran, iñora ezer irakastera joateko; gaiñera, guk ezagutzen ez genduzan arraiñakaz lan egin bearra izan eitekean an. Baiña nire lagunak ez eukan olako kezkarik; len be, arrain txikiak eskabetxe eran egiten, ni baiño oituago egoan. Ta aren gerizara ez neukan bildurrik.

        Olan, bada, Aranguren'ek Santa Barbara auzoan eukan txaletera joan giñan goiz baten Ixidor eta biok, bere anaia zarra, Manuel, gure zaintzaille lez genduala. Etxe barruan sartu ginduzan, eta patxadan jarri ta nai beste berba egin genduan. Nik neuk ez asko. Ez ekiala berak arrain konturik esan euskun, eta arraiña kontserbatea zelan zan idatziz agertzeko, gero berak ara bialtzeko, gure zerbait ikusi eien bere aberrian. Tekniko lez agertu zan Ixidor, eta ni esku langille lez; beraz, Ixidor'eri zegokion idatz-lana egitea. Ta egin eta eroan eban.

        Gurari bizia eukan Ixidor'ek Venezuela'ra joateko; ames andiak egiten zituan. Etorkizuna antxe moldatu eikeala ikusten eban.

        Egunak aurrera joiazan eta an gengozan ea zer erantzun elduko jakun. Egun baten, apal ostean, jan ontziak garbitzen niarduala, ate otsa izan zan osaba Donato'nean. Nor ete zan atea iragi geuntsan, eta enbajadorearen txoperra zan nire itaunka. Eskaratzean sartu genduan, eta enbajadorea neukala zain kanpoan esan eustan. Zeatzago esateko, «El señor ministro le espera» esan eustan. Biotza taupadaka asi jatan, eta eskuak legortu ta aurreko amantala kendu ta urten neban. Beribil barruan egoan bera, Agorette kaleko Gouchour Baita (Guzur Baita) etxetxoaren aurrean. Agurtu ta gero, nitzat baietza etorri zala Venezuela'tik esan eustan, eta urrengo egunean bere etxera joan neinteala, gauzak obeto jakitera. Orduan, Ixidor'entzat zer barri egoan itaundu neutsan. Onentzat ezetza etorri zala erantzun eustan, teknikotzat, gu baiño len aurkeztu zan Ituarte abizeneko getariar bat aukeratu ebela ta.

        Lur jota laga ninduan albista arek. «Agur nire Venezuela'ra joatea!» nire bostean esan neban. Jakiña, enbajadoreari ezer ez neutsan esan.

        Joan zanean, bereala Ixidor'engana joan nintzan. Ordurako oean sartuta egoan. Zer jazo zan esan neutsanean, «Galdu nazu!» esan eustan, buruari esku biakaz elduta.

        — Nik galdu? Nigaitik aske daukazu bidea, joan nai badozu —erantzun neutsan.

        Andik etxeratu ta eskutitza idatzi neutsan enbajadoreari: Egia zala arrain lantegiko langillea nintzana, bizi guztian orixe izan zala nire zeregiña ta. Baiña Ixidor barik ez niñoiala, bada an zer erakutsi gitxi neukala. Ta parkatzeko nigaitik egin bear izan zituan lan eta aruntz-onuntzak.

        Gau aretan bear bada lo asko ez neban egingo, baiña Ixidor'ek gitxiago. Au biaramon goizean Aranguren jaunarengana joan zan. Ta ain zuzen, bera antxe egoala artu ei eban enbajadoreak nik egin neutsan eskutitza.

        Nire errian ea zer irabazten neban itandu ei eutsan enbajadoreak Ixidor'eri.

        — Zortzi laurleko inguru eguneko.

        — Eguneko zortzi laurlekogaitik lagaten dau Venezuela'ko etorkizuna? Gizarajoa!

        Nitzat ekarri eban itunbena auxe zan: Arunzkoa ordaindu ta urtebetean eguneko iru bolibar. Gero jakin nebanez, ez zan irabazi andia; baiña beintzat, Europa'ko ekatxari iges egiteko erreztasuna zan.

        Baiña zerbait nintzala ta ara joan eta lotsagarri geratzea baiño, edozer be naiago neban eta ez nintzan joan.