EMENGO ALDERA

        Gu, iru lengusuok be, etxera biurtzea zala jokabiderik burutsuena pentsaten asi giñan. Ta etxera idatzi genduan asmo ori jakin eragiten: prisa barik, baiña etxera biurtu geintezan bideak zabaltzen asi eitezala.

        Bereala izan genduan erantzuna: segiduan etorteko.

        Erantzun ori ikusita, gutzat gauzak ondo konpondu zituen ustean jarri giñan.

        Gure itxaropena Ramon Sierra zan. Nire arreba Mertzedes, aren etxeko neskamea zan aspalditik. Jaun au izan zan, Franco'ren aldekoak Donostia'n sartu ziranean, lenengo gobernadore zibilla. Ta arpegiz be alkar ezagutzen genduan. Baten, 1939'garren urtean, Alpontso XIII'ren semeren baten ezkontzara-edo Erroma'ra joiala, Biarritz'en egon giñan bera, Sierra, Teodoro lengusua ta irurok. Jaun ari neukazan dirutxoak emoteko idatzi eusten etxekoak, gero berak aren ordaiña emon eien; eta iru edo lau libra esterlina emon neutsazan.

        Jakiña, aldi aretan ez egoan beste konturik, eta gudeaz eta politikeaz nai beste eztabaida egin genduan. Eretxi batekoak ez giñana esan bearrik ez dago. Baiña adiskide lez jardun genduan.

        Bere ustez, ona biurtzean, lau-bat illabete egingo genduzan atxillotuta.

        Olan bada, etxera etorteko gaztigua artu genduanean, orretarako paperak egiten asi giñan Baiona'ra joanda. Geunkazan agiriak emon eta geure gora-berak erarik onenean esanda, emon euskuezan ona etorteko bear ziran garbitasunak ango konsuladuan.

        Ta izentau genduan mugea igaro bear genduan eguna. Ez naz gomutaten zein egun zan, baiña Urria zala uste dot. Aurregunez Etxedoia'ko guztiak agurtu genduzan; eta nik, neure izenean ardau apurra edan eien, libera batzuk laga be bai ondarrutarrai.

        Nire lengusuak, azkenengo egunean, lotara aurretik, zuzendariari agur egitera joan ziran. Nik, ostera, ez neban joan nai izan. Azparren'go illeta a zala-ta izan genduanagaitik, ez nengoan berari itzik egiteko.

        Gaur, kasu bardiñean arkituko banintz, ez neuke ain txotxolo jokatuko.

        Zubizarreta'tar Iñazio jauna bizirik badago, parka eskatzen dautsat lerro onein bitartez.

        Bost etorri giñan ona Etxedoia'tik: Bilbotar erdaldun gazte bat, Landa abizeneko bizkaitar euskalduna ta iru lengusuok.

        Aske giñala, atxillotuko ginduezan tokira gentozan, alanbearrak beartuta.

        Endaia'ko zubia igaroten asi giñanean, une garrantzitsua gutzat, irribarrez alkarrei esaten geuntsan:

        — Oindiño aske gara; nai badogu atzera biurtu geintekez.

        Gero, erdia igaro genduanean, barriz:

        — Ez daukagu atzera egiterik; ez gara aske. Zek itxaroten ete dausku?

        Emendiko aldera igaro giñanean, ez geunkan iñor etxekorik zain. Baiña aduanan gure paperak erakusten asi ta bi edo iru miñitura, Mertzedes neure arrebea ta Sierra Jauna eldu ziran beribillez. Ta iru lengusuon amak eta arrebak an egozan laster.

        Asi zan Sierra jauna zerbait egin naian; baiña itxurea zanez, ez eukan aldi bateko alik, influentziarik. Etxekoakaz geltokiko jatetxean apaltzeko baimena lortu euskun. Ta Irun'go Norte'ko geltokiko jatetxean apaldu genduan. Ori be zerbait zan.

        Apaldu ostean, geltoki bertako Pequeña Velocidad'eko almazenera eroan ginduezan iru lengusuok. Prantzia'tik igaroten ziran gizonezko guztiak toki aretara eroaten zituen. Ara joan giñanean, ondarrutar gazte bat arkitu genduan: Rementeria'tar Eduardo. Aurreko egunean igaro ei eban mugea.

        Jende asko egoan almazenean. Jakiña, ez egoan nun etzin; eta batzutan zutiñik ta bestetan bultoren baten gaiñean jarrita, igaro genduan ze-edo-zelan gaba. Naikoa luzea izan zan.

        Eguna argitu zanean, lantzean-lantzean an agertzen ziran, norbaiteri edo batzuei deituaz. Bat edo beste bear bada aske be lagako eben; baiña geienak San Pedro de Cardeña'ra eroateko izaten zala uste dot. Izen zerrenda irakurtzen asten ziran guztian, adi-adi egoten giñan geure izena noiz entzungo. Geuri be deitu euskuen eta urten genduan.

        Italiar gudari ofizial bat zan gugaz egon nai ebana. Prantzia'ko barriak jakin nai zituan. Gugaz batera be, aurrera aurkeztu ziranen artean, gaztelarrez baiño prantzesez obeto berba egiten eben batzuk egozan, ara lanera joandako espaiñiarren semeak kontixu. An gudarik ez izatera, areik ez ziran ona etorriko. Gudaritza egitera etozala, bati baiño geiagori entzun neutsan, adin ori euken euki be ta.

        Pozik esan eutsen italiarrari ekiena; ez dakit zein tokitan ez dakit zelako gudariak egozala, alako fabrikea egoala ta abar. Guk ez genduan ezer esan. Iñoiz, prantzesen aurka marmarka jardunda nengoan, onegaitik edo aregaitik; baiña ari ezer esatea etoikeria iruditen jatan. Emengo gudeari iges eginda ara joan giñanean, antxe arkitu genduan babesa; ta ez geuntsan esker txarrez ordainduko.

        Ezer ez egoan erri txiki baten egon giñala esan geuntsen. Baiña Itxasu erri txikia izan arren, ba-eukazan garrantzia euken gauzak: Baigorri'tik Kanbo'ra joian bide-zabaleko zubi ederra, tximist-indar zentrala ta Baiona'ra ura emoten eban putzua ba-egozan beintzat.

        Eguerdi ostean, bigarren deia euki genduan. Ordukoa andik kanpora urtetekoa zan. Amar-amabi lagun, txapel oker biren ardurapean, Norte'ko bultzian sartu ginduezan, Cardeña'ra eroateko. Geugaz batera zan Eduardo be.

        Eduardo au beti izan da umore onekoa; Ondarru'ko abertzale batzokian makiñabat barre eragindakoa zan bere antzerkiakaz. Bide guztian ez zan geratu abesti alai ta barre eragilleak abestuten. Jakiña, erderaz. Ta txapel okerrak aoa zabalik euki zituan.

        Burgos'era eldu giñanean, ia illuntzea zan eta ez egoan gu Cardeña'ra eroateko modurik. Orregaitik gau a espetxean egingo genduala txapel okerrak erabagi eben. Ta ara eroan ginduezan. Gu barruan sartu ta burdiñazko ate andia giltz andiakaz drin-dran itxi ebenean, barruak alako arrarea egin eustan. Orduantxe asi nintzan konturatzen ondo nire egoerearen berri.

        An barruan sartu giñanean, bereala, geure izen abizen eta zertzeladak artu euskuezan. Onetan geniarduan gela ondotik, espetxeratuak banan-banan igaroten asi ziran. Kontixu, axe zan patiotik barrura igaroteko tokia. Danak, gure ingurura eltzean, zeintzuk ete giñan begira igaroten ziran. Gu ez gengozan gudako kontuakaz oituta, ta itxurabakoak iruditu jatazan gizon areik eta bada-ezpadakoak izango ziran susmoa egin. Gero areik egozan tokira eroan ginduezan. Espetxe arek zati asko eukazan eta gu gengozan tokian berreun bat gizon egongo ziran. Ez naz gomutaten, baiña ziur emongo euskuen aparia, apal ordua zan da.

        Areto nagusira atea eukan gela bat emon euskuen lotarako, ta antxe sartu giñan alkarregaz joan giñan aldra osoa. Eurenganako bildurra, edo ez dakit zelan esan be, geunkan danok, eta atea itxita lo egin genduan. Baiña biaramon goizean bereala asi giñan eurakaz konpiantza artzen. Areik be gu lakoak ziran. Bategaz eta besteagaz berbetan asi giñan, guk geure kontuak eta eurak eurenak esanaz.

        Ez ginduezan asko poztu baten berbak. Berealako baten andik atarako ginduezan ustea geunkala esan geuntsan, gaua nun igaro ez geunkalako ara eroan ginduezala-ta. Irribarrez entzun euskuzan berbok. Baietz, besteak be alantxe, egun bat edo birako ustean, sartu zirala an; baiña illetan egozala ta urteteko itxaropen andi barik. Bera, zidarrezko diru batzuk arkitu eutsezelako sartu ebela, bi edo iru egun barru auzia argitu ta kanpora urteteko ustean; baiña urte erdi inguruan egoala, noiz arte jakin barik.

        Gero patiora atara ginduezan besteakaz batera, beti lez, kontixu. Sarri etorten ziran bati edo besteari deiez. Gu, aurregun gabean sartutakoak, estu-estu gengozan, geure izenak noiz entzungo; ta alako baten entzun genduzan, goizeko amaikak inguruan.