ZIBURU'N

        Gaba an igaro ondoren, kaiako mailladira urreratu giñan. Maletak eskuratu genduzanean, iragi ta bertan geunkan jakia banatu egin neban ingurukoen artean. Ori ikusita, bat, Egaña'tar Jorje, asarratu egin zan nigaz. Besteai ez bada be, umeai zerbait emon bear neutsala itxasoan, zer jan barik joan giñanean. Zerbait erantzun bear ta, jatekorik ipiñi eustenik ez nekiala esan neutsan.

        Bereala moilla gaiñera urten genduan. 1936'garren urteko Iraillaren 23'a zan. Ain zuzen neure eguna; ogetiru urte beteten nituan. Sasoi ederra!

        Txertutzera joan bear genduala udaletxera ertzañak esan euskuen, eta an eroan ginduezan. Udaletxea bete lagun batu giñan, eta gitxienez ordu bi egin genduzan, danok txertu ta agiriak erakusten. Ta alako baten urteteko agindu euskuen. Baiña goiko areto aretatik urten arren, kalera urteterik ez zan. Beko burdiñezko ate ondoan polizia bat egoan, alboan gizon bat ebala, ta ataria ta arrizko mailladi andia jendez bete genduan.

        Bereagaz bizi al izateko aiña poltsikoan ez eukanak, senide (aide) edo adiskideren bat bear eban jaube egiteko, aske urten nai baeban. Bestelan, ez eukan kalera urteterik, ez eukan askatasunik. Orduantxe ziran kontuak! Ni neu ez nintzan asko estutu orregaz, osaba bat neukan an da. Baiña asko, ez diru ta ez iñor, agintariak eroaten eben tokira joan bear izango eben. Poliziaren ezetza entzun ostean, barrura biurtzen ziran batzuk; beste batzuk kalera urteten eben pozik. Batek Socorro Rojo Internacional agiria atara eban; baiña poliziak, irri-barre egiñaz, atzera biurtu eutsan gizajoari, ta an atzeratu zan a be.

        Nik gure erriko uraren agiri edo fatura baten atzean artuta neroan osabearen zuzenbidea:

                Donato Echaburu

                Rue Agorette

                Gouchour Baita

                Ciboure. B.P.

        Poliziaren ondoko gizon arek erderaz egiten ebala ikusi neban; eta, gero jakin nebanez, Isaak Lopez Mendizabal euskaltzale andi ta argia zan, bere aberkideai laguntzera urreratuta.

        Nire lagun Jose Jauregialzo'k Ziburu'ko arrantzale baten zuzenbidea emon eban, eta beste barik laga eutsan kalera urteten.

        Ondoren, lengusu biak urreratu ziran poliziarengana. Don Anbrosio Zatarain'en laguntasuna eukela esan eutsen. Jaun au, gu lez, ara joandako bat zan. Egia zan Zatarain onen laguntasuna eukela edo izango ebela; baiña jaun au ezezaguna zan poliziarentzat. Baiña orduan Lopez Mendizabal'ek urten eutsen laguntzera; Zatarain Endaia'n egoala, alako edo olako hotelean, esan eutsen. Poliziak, ori entzunik, laga egin eutsen urteten.

        Andik laster, neu nengoan polizi aurrean. Osabearen zuzenbidea eukan ingi edo papera itxura bakoa iruditu jakon-edo, izan be alan zan da, ez eustan urteteko agindu. Ta niri ezer esan barik beste bategana zuzentzen zala ikusirik, estutu egin nintzan. Nire lagunak an aiderik euki ez ta kalera aske joiazan; ta niri, aitaren anaia an bizi ainbeste urtean da laga ez. Nik ez dakit zertzuk esan nituan neure estutasunean. Beintzat, azkenean be, urten al izan neban lagunen billa.

        Itxasontzian joan giñanetatik, geienak ezin izan eben urten. Beste askogaz batera trinketera eroiezala ikusi nituan, gero Mediterraneo aldeko erritxu batera zuzentzeko. Andik aste bi ingurura, barriro ikusi nituan Donibane'n danak, bat ez besteak, bizimodu a baiño Bilbo'ra joan naiago ebela ta. Ta an joan ziran Bilbo'ra. Zenbat bidar damutu ete jaken Prantzia laga bearra!

        Areitatik Prantzia'n gelditu zan bakarra, Aranburu'tar Jose Mari zan, Kantaleko. Urte mordoa egin eban berak an; munduko bigarren gudea amaitu arte, uste dot.

        Prantzia'n Españia'ko diru paperak (paperezko diruak) ez ebala balioko ta batu al izan genduzan zidarrezko ogerleko guztiak eroan nituan, berrogei inguru.

        Ez ebala balioko? Obe genduan saku bete diru paper euki izan bagendu! Ta diru onezaz geroagoko kontutxo bat: Prantzia aldeko Behobia'n ba-zan gure ixiko Prantziska'ren —lengusu bien ama— andra ezagun bat: Sonet'en emaztea; ta etxera bialtzeko ezer bagenduan edo etxekoak gutzat ezer bialdu bearra baeben, bera zan bitartekoa. Muga alde onetara etortea erabagi genduanean, bertara eroan genduzan zenbait gauza, bear bada guk etxera joan al izaterik ez genduala izango ta, aukera ebanean, berak ekarri eizan ixiko Prantziska'nera. Ta orain iru edo lau urte iru ogerleko bialdu eustazan Teodoro lengusuak. Len aitatutako Sonet'en emazteagandik, geuk lagatako ogerleko batzuk artu zituala, ta diruak zeiñenak ziran ez giñan gogoratzen eta iru lengusuon artean banatu genduzan.

        Alabak, eurakaz zerbait egin bear dabela-ta dabiltz; baiña bitartean, or dagoz ingi zar artean biraka, orain ia ogetamar urteko iru ogerlekoak.

        Poliziakoak aske laga ginduzanean, nire lengusu biak eta ni neure osaba Donato'ren etxera joan giñan. Lengusuak, bereala Endaia'rako bidea artu eben; baiña illuntzea baiño len, biurtu egin ziran, Zatarain jauna ez ebela arkitu ta. Ta antxe geratu ziran gure osabanean. Onen ama ta osaba bigarren lengusuak ziran, nire aita ta ama alkarregaz ziran lez.

        Itxasoan egoan osaba; ixiko Maria arkitu genduan etxean. Ez genduan alkar ezagutzen, bein ara bizitzera joan ziran ezkero ia ez zan Ondarru'ra etorten da.

        Illundu zanean, kaian gengozan, Donibane'ko arrantzaleak —Ziburu'koak esatea ia obeto izango litzake— liorreratzen ziranean osabeagaz egoteko. Ez jakon atsegin izan gu ikustea. Beintzat otz agurtu ginduzan. Gudeak, berak nai ez eban alderdira jitea artzen ebala ikusten eban-edo.

        Otz bizi ziran alkarregaz osaba ixikoak. Seme-alabarik ez izanaz gaiñera, beste oker bat be izan eben. Iruzur egin eutsen diru kontuan ango batzuk. Nire ixikok lana egiten eban ardandegi, edo ostatu etxe edo dana-dalakoko jaubeari dirua aurreratu eutseen, milla libera batzuk. Ta koitaduak, biak eskola bakoak, «A» zer zan be ez ekienak, diru artzailleak emon eutsen agirietan, zordun agertzen ziran. Ta dirurik ez eutsela biurtzen ikusi ebenean, lege gizon bategana jo eben, baiña bai alperrik! Orduantxe jakin eben ostatu jaubeak egin eutsen maltzurkeria. Ta onegaitik be, alkarreri errua jaurtiten.

        Errukia emoten eustan ixikok. Ez zan erreza, arek baiño lan geiago egiten eban eta bere buruari gitxiago opa eutsan andra bat arkitzea. Irurogei urte inguru izango zituan, eta etxeko lanaz gaiñera egun guztian arrain lantegian lan egiten eban. Ta txori txiki batek baiño geiago ez eban jaten. Koillarakada bi berakatz sopea jan orduko, geiago ez ebala bear eta geratu egiten zan. Ta alan be, andra sendoa egoan. Sekula ez neban kalera egurastutera urteten ikusi. Ta gaiñera on-ona zan. Onegia be bai. Koitada bat. Orregaitik, alako andra bat azpiratuta ikusteak tamaldu egiten ninduan.

        Gugandik iru-lau egunera, ixikoren anaia bat eta bien illoba bat etorri ziran, Garalde'tar Urrufiño ta Garalde'tar Karmelo, Urrufiño «Pinttorea» ta Karmelo «Samar», Ondarru'kuontzat.

        Ni osabearen kontura bizi nintzan, eta beste barri biak ixikoren kontura. Lengusuak, eurak ordaintzen eben, Zatarain jaunak bialtzen eutsenagaz. Illean 500 laurleko ala libera ziran ez dakit: bialtzen eutsena. Libera, ziurrago. Ixikok ordaintzen eban gastuen kontua, Teodoro'k eroaten eban; eta astearen azkenean, zenbat lagun giñan, ainbeste zatitan banatuten zan. Ta ordaindu bear ebenak, eurena ordaintzen eben ta kito.

        Baiña ixikok ezin eban iru lagunen kontua luzaro ordaindu, ta berak eta anaiak Bilbo'ra bidean ipiñi eben euren illoba Karmelo. Gazte arek, etxetik urten baiño lentxuago, samintasunik andienagaz esan eban edo esan eustan, bada biok bakarrik gengozan gelan:

        — Olako markarik! Gudeari iges egitearren ona etorri ta orain gudara!

        Ez zan arritzekoa gazte aren esana. Bost joan giñan gudearen igesi etxe aretara, ta bera bakarrik biurtzen zan izkilluak eskuetan artu ta bizia arriskatzera.

        Guk, iru lengusuok, urtebete inguru egin genduan etxe aretan, piñuetara joan arte. Ixikoren anaia, Urrufiño, sei zazpi illabetean egon zan an. Ondarru'tik iges egitean, emazte gaztea iru seme-alabakaz laga eban errian. Baiña frankotarrak, gizonak iges egin eben sendikoak, danak ez baiña naikoak bai, guda mugatik aurrera igaro eragiñaz, Bilbo aldera bialtzen zituen gure errian. Nire arreba Justina be, bere bi alabatxuakaz, bialtzekoen artean egoan; baiña Mertzedes arrebeak geratu eitezan lortu eban, bere nagusi Sierra jaunaren bitartez. Ta Urrufiño'ren sendia be Bilbo'ra bialdu eben. Eta andik laster, ara gudea eldu zanean, ingalaterratar guda-itxasontzi baten sartu ta Donibane'ra etorri ziran.

        Bein pamiliagaz batu al izan ebanean, gauzak ondo jarri ziran Urrufiño'ntzat. Marruekos geiena Prantzia'ren menpeko zan aldi aretan, ango agintari nagusi zan Nogues jeneralaren etxean ainbat urtean neskame egoan arrebea eukan. Ari idaztea naikoa eban arako bidea erreztuteko. Ta iru-lau egun barru euren trepetxoak artuta an joan ziran. Ordutik urte batzutara, an jaiotako mutiltxu bategaz pamilia geiturik biurtu ziran Ondarru'ra.

        Gure Prantzia'ko lenengo urtean ezer egiteko barik bizi izan giñan. Egurastu ta ondartzan pelota, fubola ta abar egiñaz jolastu. Lanik ez egoan atzerritarrentzat. Ta gu euskaldunok, ango jendearentzat, edo legearentzat beintzat, atzerritarrak giñan Euskal Erri'ko alderdi aretan. Alan be, zortzi-amar bat egunean arenkeak (sardiñak) gertuten ibilli nintzan ango bodega baten. Nagusia, Dihartze abizenekoa zan; eta, oraintsu jakin dodanez, aren semea ei da Iratzeder praille euskal idazle iaioa. Beraz, au egia bada, Iratzeder bera ez ezagutu arren, bere aita ta orduan Donibane'ko eliza nagusiko abeslari zan bere arrebea be ezagutzen ditut.

        Gure orduko kezka nagusia ta jardun gai nabarmenena Españia'ko matxinadea zan; egiten ziarduen gudearen goraberak ziran. Orregaitik, ia egunero erosten genduan izparringia, zer albista ekarren jakiteko. Besteren bat be iñoiz erosiko genduan, baiña gure izparringiak iru ziran: La Dépéche, La Petite Gironde ta Paris Soir. Batean bat, ta bestean bestea, onetxek ziran guk irakurten genduzanak. La Dépéche, batez be gudako kontuak jakiteko erosten genduan. Ba-genkian ezkerrekoa zana. Egun baten, igandez, Teodoro lengusuak erosi eban; eta, apur bat irakurri ondoren, tolostu ta jakako poltsikaran gorde. Gero Donibane'ko elizara joan giñan mezea entzutera. Urteeran, korutik urten eta kanpoan kalera dagoan mailladian, besteen tartetik tokia ezin egiñaz, gizon bat urreratu jakon eta erarik onenean zerbait esan eutsan; orduan, lengusuak, poltsikotik atara izparringia ta birea emonaz barriro sartu egin eban, eta gizon ari eskerrak emon. Orduan nik berari ea gizon arek zer esan eutsan itandu neutsan. Auxe esan ei eutsan: ez ebala jakingo, baiña izparringi a Elizearen arerioa zala, masoia zala.

        Guri sekula ez jakun bururatu izparringi a erosteak katolikoai txarto emoten eutsenik, ezkertarra zala jakin arren. Orregaitik gizon aren uste bako urtereak Teodoro'ren arpegia kolore gorritan laga eban. Ez dakit izparringi a geiago erosi genduan ala ez; baiña erosi bagenduan be ondo ezkutauta elizara eroango genduala ziur nago.

        Izparringia zala ta ez zala, beste jazoera polit bat be izan genduan. Le Courrier arratsaldeko izparringiak ordezkaritzea eukan Donibane'n, eta leio edo eskaparatean, leiarrari itsasita, zabalen-zabal ipinten eben, oso-osorik. Asko joaten ziran edo giñan duako izparringi a irakurtera, batez be gudeari igesik joandako euskaldunok.

        Egun baten, barri jakingarriagoak edo gure naien aldekoak ekarri edo, leio aurre guztia alkarreri tokirik ezin eginda jendez beterik egoan. Onetan, Ziburu'n bizi zan abade urtetsu bat etorri zan, eta bultz eta bultz asi zan, aurrera sartu naian. Ez dot uste abade a euskalduna zanik. Zarra zan, baiña mosolo itxurakoa, gitxigaitik bildurtuko ez zan orretarikoa. Bere jokera ikusita, gure lagun Karlos Astasio'k, zerbait esan-edo, beintzat sekulako eztabaida atara eben prantzesez. Ta orduan gure lagunak, sartu ordezkaritza aretara ta izparringia eskatu eban. Barrukoak ikusi eben zer jazo zan eta ez eutsen dirurik artu; eta Karlos, erostera joan eta duan emon eutsen izparringi a abadeari emotera joan zan. Jakiña, abadeak ori isekatzat artu eban, eta len baiño zalaparta andiagoa atara eben.

        Olan ebiltzala, ertzain bat urreratu zan, eta gure laguna artu ta beragaz eroan eban. Ori ikusirik, Rafael lengusua ertzaiñagana bizi-bizi joan zan, ez dakit zer esaten, eta ari be jarraitzeko agindu eutsan. Baiña ogetamar oinkada emon baiño len, Rafael aske laga eban, eta Karlos komisariara-edo eroan. Bereala zan aske au be. Ez dakit izenik-edo artu eutsen.

        Madritarra zan Karlos; baiña ama ondarrutarra eban eta sasi euskerea egiten eban.

        Bein txirlatara joan nintzan Ziburu'ko ibaira. Ondarru'n zeregin ezaguna da txirlatakoa. Bai andrazkoak eta bai gizonezkoak edozenbat ibilten dira, batez be itxasotik irabazirik ez danean. Baiña geienbat, gaur egunean, mutil gazteak ibilten dira, poltsikorako diru apur baten jaube egiteko. Neu be umetan, lanean asi barik nengoala, iñoiz joanda nago txirlatara. Baiña esatekorik ez.

        Txirlatan era bitakoak ibilten dira: zeregiña dakienak eta ez dakienak. Geienak, azkenengoetarikoak; atxur txiki bat artu eta, lurra edo ondarra aztertuaz, txirlak billatzen dituenak. Beste batzuk, ta olakoak gitxi izaten dira, eskuan koillara bat naikoa izaten dabe, ta begiz ezagutzen dabe nun dagoan txirlea, ta antxe sartzen dabe koillarea ta uts barik ataraten dabe. Nire ixikoren illoba a, Karmelo, punterengoa zan txirlatan Ondarru'n, eta egun baten joan Ziburu'n eta txirla pillo andia ekarri eban.

        Nire adiñeko mutil gaztea, etxera zerbait ekarten alegindu zan, eta neu be al nebana egin bearrean nengoan. Ta joatea erabagi neban beste egun baten, naita gogoz aurka.

        Umetan txirlatan izandakoa banintzan be, orduan arrotz egiten jatan zeregin a. Ta ez ori bakarrik. An ez neban sekula iñor txirlatan ikusi, ta orretan jardutea guztiz beartsu agertzea iruditen jatan. Baiña alan be joan egin nintzan. Lengusuak, neure bakartasunean lagundu naian lez, moilla ertzera etorri jatazan, eta andik begira, noizean bein zerbait esanaz, an gengozan.

        Gerotxuago, bietatik gazteagoa, Rafael, ibaira jaistera ausartu zan, ta a be asi zan zerbait billatu naian. Ez dakit garaurik be artu ete genduan.

        Olan genbiltzala, itxasontzi bat agertu zan kai sarreran. Ikusi orduko ezagutu neban. Ondarrutarra zan: San Lorentzo. Jendez beteta etorren. Lekeitio'tik etorri zan, andik igesi etorren itxasontzi txiki baten itxasoan naikoa larri arkitutako jendeagaz. Itxasontzi a ikusirik, laga egin genduan txirlatan jarduteari, ta zer barri ekarren jakitera joan. Geiago ez nintzan joan txirlatara.