MIRANDA

        Miranda'ko konzentraziñoi kanpoa atxillotuentzat bereziki egiña zan. Toki lauan erritik kanpora egoan; alderdi baten ibaia eban eta bestean bultzi bidea.

        Ogei bat neurkin luze ta sei bat zabaleko txabola pilloa egoan. Beia olezkoa eben eta alboak, lotarako, arrabete inguru gorago zituen.

        Illuntzea baiño lentxoago eldu giñan bertara. Biaramonean izan neban lenengo estropozua. Beno, lenengoa ta azkena.

        Eguerdian bazkaria artzera deitu euskuen. Berrogetamar neurkiñetik gora luze ziran iru-lau lerro gizon gengozan perola edo jaki ontzien aurrean. Gu atze samar giñoiazanak, ara aurrera sekula elduko ez ete giñan kezkaz. Jatekoa artutako asko perolen ondoan geratzen ziran, danak artutakoan ezer geratzen bazan, zerbait geiagoren naian; ango itzez esanda, errengantxearen zain. Orregaitik tokirik ez eben ixten, artuaz etozanak andik alde egin eien.

        Gu peroletara urreratu giñanean, sarjento besomotz bat didarka ebillen, artutakoak andik alde egiteko esanaz, besteak be tokia eukiteko. Baiña iñok ez eutsen jaramonik egiten; ta nik jatekoa artu ta bereala, ta platera esku biakaz elduta neukala, artu eban idizilla bere esku bakarrean eta zirt! eta zart! bizkarrekoak emoten asi zan, eta neuri be ederra emon eustan. Baiña jende moltso andia zan eta ez zan errez andik alde egiterik. Lenengoan, jendea, zearka ezkerretik eskumara joanaz jo eban, eta gero eskumatik ezkerrera joanaz, ta bigarrenean be atrapau egin ninduan. Orduan, jaurti neban jatekoa ta, plater utsari esku bategaz eldurik, katua gaiñera datorkiola ikustean sagua edonun ezkutaten dan lez, neuk be nunbait tartea arkitu neban eta iges egin neban andik. Lepoko (bizkarreko) otza kentzeko zartada bi be naikoa ziran eta ez neban nai irugarrenik. Naiago neban ezer jan barik geratu.

        Egia, ezer jan barik ez giñan geratuko, etxetik bialdutako zerbait beti geunkan maletan da. Ango jatekoak be Cardeña'koen antzekoak ziran; ezin nintzan oitu edozelan egindako jateko areikaz.

        Ez naz gomutaten ango aparia jatera jarri ete nintzan, an egon nintzan denporan. Beintzat, baten, artuta gero beste bati emon neutsana gogoan daukat. Platera bete artu neban, baiña aorik iragiteko gogorik ez eustan emoten jateko arek, eta ordura arte sekula berbarik egin ez neutsan donostiar erdaldun gazte bat neukan alboan; eta, itxura oneko mutilla zanez, neuk nai ez neban jakia eskeintzea bear bada ez ebala ondo artuko ta bildurrez eskeiñi neutsan; ikuturik egin barik neukala ta ea nai eban. Pozik artu eustan.

        Ta «donostiarra» berbea aitatu dodanean, beste donostiar bat datorkit burura. Geure barrakakoa zan, amazortzi urteko mutil gaztea. Zortzi abizenak euskerazkoak zituala esaten arro-arro ibilten zan, ta danak aitatzen zituan; baiña gizajoak tautik ez ekian euskeraz.

        Euskerea ez jakite a, nik uste dot, berea baiño gurasoen errua geiago izango zala. Edozelan be, berak bere uts a geroruntz zuzentzen zerbait aleginduko zala uste dot. Bestelan, zegaz arrotu gitxi eban.

        Ango altaboza neuri deika egon zala esan eusten baten ezagutzen ninduenak. Zetarako ete zan kezkatan jarri nintzan. Edozelan be, ezer txarraren bildurrik ez neukan. Ona geiago itxaroten neban. Ta joan nintzan. Iturri donostiar tenientea zan deitu eustana, ta bereala bere aurrean nengoan. Nungoa nintzan eta abar itaunak egiten asi jatan. Ba-nekian nundik etorren kontu a. Teodoro'k, iñoiz, gudari aren ixiko alargunaz berba egin eustan, euren dendara, oraingo Gantxegi'nera, joatean ezagututa. Gure ixiko Prantziska ibilliko zan an, Iturri'ren bitartez zerbait gutzako lortu naian.

        Ez nintzala ni donostiarra erantzun neutsan teniente ari; lengusuak zirala donostiarrak edo an bizi ziranak beintzat, eta bere ixiko ezagutzen ebenak, ta nai baeban deituko neutsela ta eroango nituala bere aurrera. Ez eustan baietzik esan. Ez neban ezer onik beragandik atara. Guri mesede egiten asteko aiña artu emonik bere ixikogaz ez geunkala konturatu zan kontixu.

        Bein jazoera polit baten tarteko izan nintzan.

        Egunero, goizetan, ikurriña jasotea izaten zan eta bertan, orduko giroan asko entzuten ziran abestiak abestuten genduzan. Ez dakit zegaitik izaten zan, baiña beti azkenetan eroaten ginduezan gure barrakakoak zeregin orretara, ta kanpoan geratzen giñan, ikurriñak jasoten ziran toki zabal aretan.

        Ango egitekoa amaitzen zanean, an egoten ziran morroiak prest lagun pilloa patatak zuritzera eroateko. Jendea aukeratzen, ez eban burua asko nekatzen sarjentoak. Urreen egozanak bialtzen zituan; eta gu beti antxe urrean geratzen giñan eta sarri giñan patatak zuritzeko. Ta jendea aspertu egin zan ia egunero geu joaten; ta nik ez neban ezer jakin, baiña ez joatea-edo erabagi eben. Ta egun baten, ikurriña jaso ta abestiak amaituta patatak zuritzera garoezala, geure barraka ondora eltzean, bat-batean igesi asi zan taldeko pillo bat, batzuk alde batera ta besteak bestera. Ta geratu giñanak, sukaldera patatak zuritzera. Beste bein be olan jazo zan. Pozik egozan iges egiten ebenak. Baiña baten, sarritan lez, geu autatu ginduezan aitatutako lan orretarako, ta ba-garoez, morroiak alboan genduzala; ta orduan be bat-batean iges egiten asi ziran betikoak. Baiña zaintzailleak be ez etozan lo, ta ezkutauta eroezan idizillak atera zituen eta, zirt! eta zart!, an atara zan zaparradea! Zaplada ederrik emon eben! Egun aretan amaitu ziran iges egiteak.

        Miranda'n sortzen ziran Batallón de Trabajadores izeneko gizon langille aldrak. Ta orretarako, lantzean-lantzean asten ziran izen zerrendak deitzen. Zerura joateko geienok garbitokitik igaro bearra izango dogun legez, aske etxera unen aurretik «trabajadorietatik» igaro bear genduana ba-genkian, eta orregaitik geu be era orretan andik urteteko amorratzen gengozan.

        Bein, arotz, igeltsero, burdin lanean ekienak eta olako langilleak euren izenak emoteko deitu eben. Gure langintzak edo zeregiñak ez eukan baliorik orduko. Baiña Rafael lengusua errementari ikasten asitakoa zan eta bere langintzan aurreratu eitean aretariko aldran joatea obe zala erabagi eben anaia bien artean. Ta emon eban izena.

        Baiña alperrik izan eban anaiarengandik bereiztea. Guk andik egun batzutara urten genduanean, bera an geratu zan. Ta geroago eroan ebenean, ez eban izan bere langintzan lan egiterik, pikotx eta paleagaz baiño. Ta ez gu lez etxetik urrean; Algeciras aldera eroan zituen.

        Askatasuna be guri baiño nekezago eldu jakon. Gu orduko aske gengozala, egun batzutarako baimenagaz etxera, Donosti'ra, eldu zan ego alde aretatik. Ta, sendiagaz atsegiñez egoala, gaixotasuna eldu jakon bat-batera: paludismo gatxak eraso eutsan. Ez dakit an urrunean lenago olako ezer izan eban ala ez. Baiña edozelan be an artutako gatxa zan.

        Bere semea gaixo ikusi ebanean, militar sendagille bateri deitu eutsan ixiko Prantziska'k. Sendagille a arrituta geratu ei zan, «trabajadoreetako» bat, gudaria bailitzan, egun batzutarako baimenagaz aske edo zaindari barik etxera etorri zala ikusita. Egia zanik sinistu be ezin egin ei eban. Iges eginda egoala uste ei eban. Alderdi onetan, gudari bat alboan ez bageunkan, ez geunkan ibilterik eta. Olan, bada, etxean ez egoan ezer egiterik; gudari osatetxera eroan bear zan bereala. Ta Oiartzun'gora eroan eben, eta antxe egon zan osatu arte. Antxe ikusi neban neuk be.

        Gero, andik urten ebanean, alderdi onetako batalloian sartu eben. Ez eban izan dana txarto gaixo geratzea.

        Ta eldu deiodan len eten dodan ariari.

        Miranda'n aste bi edo iru geroazala, geu be sartu ginduezan an sortzen ziran aretako batalloi baten. Onetan zori on apurra izan genduan. Euskal Erri'ra bialdu ginduezan: Baztan'go Arizkun'era.