3en KAPITULUA

        Klubak. —Zer ziren hek. —Hetan hartzen ziren zer nahi den gaizki egiteko xederik beltzenak. —Orleaneko dukea. —Zer egiten zuen gorthearen kontra. —Zer izan zen haren zorthea. —Klubetako gizonek gaizki handia egiten zuten beren gazetez eta liburuxka batzuez. —Klubarik famatuena zen Yakobinena. —Harek zarabilan biltzarre deputatuena nahi zuen bezala. —Klubek zituzten izpiritu guziak erreelatzen beren gezurrez. —Zer gerthatu zen Baxe—Nabarreko herri xume batean. —2.200 dekretu egin zituen biltzarreak, bai eta gehiago.

        Hirurgarren kapitulu huntan mintzatu nahi naiz orain duela ehun urtheko klubez eta Eskual-herriko gerthakari batez.

        Ene Irakurtzale maitek galdeginen darotate berehala zer den Kluba.

        Anglesa da hitz hori, eta Anglesa dakienak daki.

        Bertze orduz enperadore handi batek erraten zuen Anglesa dela antzaren lenguaya.

        Erakuts lezagukete beraz antzarek, gure liburu Bokabularioek bezala, kluba dela gabazko gizonen bilkhura bat, gauza publikoez mintzatzeko.

        Angletarren baditake kluba hori den; bainan Frantzian, orai duela ehun urthe, klubak konpara zaitezken, diru faltsu egiteko, lur pean, hautatzen diren kaberneri, edo bertze ohoin zilho batzueri, non hartzen baitire xederik beltzenak, egiten planik tzarrenak, mila gaizki egiteko, non nahi ebasteko, nor nahi hiltzeko, asasinatzeko, zer nahi den gaixtakeria egiteko.

        Egiaz klubetarik athera ziren orduan, eta hedatu bazter guzietarat, urhe eta zilhar faltsoak onentzat barreatzen diren bezala, matsimarik galkorrenak, doktrinarik faltsoenak, krimarik ikharagarrienen egiteko deseinurik gaitzenak.

        Yadanik ikhusi dugu zer egiten zen orduan, Frantzia guzian, Aitoren semen, handien, buryesen edo aberatsen kontra.

        Hemen behar dut ere erran oraino, nola Orleaneko duke, Erregeren odoleko zen eta sobera ixtorioan aiphatua den batek, bere pharteko gizonekin egiten zituen, gau eta egun, izilik bere egin ahalak gorthearen kontra.

        Erregea nahi zukeen bere tronutik aurthiki, bera haren plazan emaiteko, bainan ikhusiko dugu geroago nola bera iduri batzuek zakoten burua phikatu.

        Ez dezagun ahantz behinere, ixtorio hau irakurtzean, klubetarat gabaz zohazinak, Orleanistak eta bertze Erreboluzioneko gizonak oro, edo zirela Framazonak, edo debruzko gizon hauyen inspirazioneak segitzen zituztenak. Inspirazlone Heyek emanak ziren egun guziez gazetetan eta liburu ttipi xar batzuetan.

        Kluba hetarik aiphatuena izan da Yakobinena.

        Harat biltzen ziren, gau inharak bezala, deputatu eta bertze Erreboluzioneko gizonik tzarrenak, lanyerosenak. Jakobinen Kluban deliberatu gauzak behar zituen egin gero, biharamunean, deputatuen biltzarreak; erran nahi baita bortxatuak zirela deputatuak egitera legerik injustuenak, dekretik tiranoenak, zeren baitziren mehatxatuak, memento guziez, klubak hortako harat igortzen zituen gizon eta emazte kanaila eta atrebituez. Klubak ez ziren gutiago hobendun, beren gezurrez, beren berri faltsoez, zituztenean egun guziez yendeak tronpatzen, izpirituak asaldatzen, hitz batez, opinione yenerala erreelarazten.

        Bethidanik yende xeheari izpirituaren itzultzea, phiztea, sumintzea, gauza erretxa izan da, hari zer nahi sinhets araziz.

        Erreboluzioneko gizonek hori ongi bazakiten; hortakotz noiz nahi hedatzen zituzten erranik zoroenak eta xutik ez zaudenak.

        Batean zioten nonbait eta nonbaiteko ohoin, brigant multzo batek, ogi landa osoak, oraino pherde zirelarik, phikatu zituztela.

        Erregek, gortheak, gobernamenduak, aitoren semek horiek bazazkitela; bainan ez zirela biziki kexatzen heyek, zutelakotz ausarki yatekoa, eta edatekoa, yende xehea gosez eta miseriaz hilik ere berdin zakotela. Bertze aldi batez yinen zen berria hogoi mila, hogoi eta hamar mila gaixtagin heldu zirela holako hirirat. Naturalki hiri hartako gizonek harmak hartuko zituzten, bilduko ziren plazarat, patruillak ezarriko zituzten kantoin zokho guzietan.

        Bi, hirur, sei, hamar oren egonik hiri barnean etsaien aiduru, atherako ziren beren harmekin hiriz kanporat, yo harat, yo hunat, miatuko zituzten xeheki oihanak, xarak, urruneko etxeak, sabai edo belhartegiak eta ardi bordak.

        Gaixtaginak toki horietarik guzietarik urrun baitziren phentsatzeko den bezala, gure gizonak itzuliko ziren bere etxetarat, gosetuak, unhatuak, bai eta hein bat ahalkatuak, zeren beren buruak enganatzera utzi zituzten.

        Yadanik erran dut, berririk bitzienak laster kurritzen zirela. Hek ziren askotan bide gehienik egiten zutenak. Gezurrak handiago eta sinhets-arazteko aiseago, nik ez dakit nola heldu den hori.

        Baxe-Nabarreko herri xume batean, behar bada irri egin arazteko, norbaitek eman zuen gauza bat arras egiatzat, eta huna hura zer zen. Naski bazakien kanaila harrek Versaillako deputatuen biltzarrea ari zela, egun guziez, zanpa-zanpa, yadanik bigarren kapituluan erran dugun bezala, dekretu eta lege egiten. Yakin behar dugu biltzarre famatu harrek, bi urthe eta erdirik barnean egin zituela bi mila eta bi ehun dekretu edo lege baino gehiago. Aisa da asmatzeko lege edo dekretu hetarik gehienak egin orduko ahantziak zirela. Egun nehor ez da hetaz orhoit.

        Beraz aiphatu herri ttipian yende guziek yakiten dute badela lege berri bat osoki populuaren kontra egina dena.

        Zer den nehork ez daki; bainan gauza segurra dena da elizan behar dela izan publikatua. Lege batek ez duenaz geroz indarrik publikatua izan aitzinean eta hura izan behar zenaz geroz publikatua elizan, Jaun Erretoraz, gauza klara da bakhotxak behar dituela egin bere zazpi egin ahalak, haren elizan sartzerat ez uzteko.

        Gizoner litake guardiaren egitea, hil herrietan edo kalostra azpian; bainan herri hartakoak edo bide ziren sinhets-gogorrak, edo beldurtiak. Ez dakigu ongi zertako maltso edo trankil egon ziren.

        Heyen eskasean, hor abiatzen dire emazteak harmen hartzen; ez hatik kartuxen erretzeko, tiroka artzeko, ez ahal zuten bolborarekin deus nahi. Ordu artean ez baitzuten yakin kargatzen beren khiluak baizik, eta hek ixtupaz edo lihoz, ez zuten ez pistoletik ez eta ihiziko harmarik beretarik eskuratu. Bat hetarik zen bere etxetik atheratu gerren handi batekin; bertze bat, burdin sardearekin, hirurgarren bat aihotzarekin...

        Gisa hortan, kuralez betheak, emaztetto heyek eman ziren goizean goiziki, lerro lerro, elizako athen atzinean. Jaun Erretora, egun guziez bezala, yin denean mezaren emaitera, ez da guti espantitzen ikhusteaz emaztezko guardia bitxi hori.

        Hetarik batek, nik ongi ezagutu dutanak, haurra nintzalarik, eta hura orduko atxotua, Juana zuen izena. Juana pharatzen da, bere lagunekin, jaun Erretoraren aitzinean eta orok galdegiten dakote dekretu berria.

        Jaun Erretorak ihardesten du hark ez duela dekretu ez berririk ez zaharrik, ez dakiela ere zertaz zazkon mintzo.

        Emazte fier heyek diote: «Jaun Erretorra, hustu behar dituzu zure sakelak, orai, hemen, gure aitzinean». Jaun Erretorrak sakelak hustu zituen, bainan ez zen haren sakeletan dekretik ez legerik.

        «Jaun Erretora, zapetak khent kitzu». Zapetak khendu zituen jaun Erretorak, bainan ez bide zen heyen barnean Jaun Erretoraren zangoak baizik.

        «Jaun Erretora, galtzerdiak ere athera behar dituzu». Jaun Erretorak atheratzen ditu bere galtzerdiak, eta haren zangoak ageri dira garbi garbiak, xuri-xuriak, delikatu-delikatuak, ez ordean dekretu demuntre hura...

        Guardiako emaztekiak azkenian, ikhusiz jaun Erretora untuhuts eta marhantatzeko hirriskuan, eztitu ziren eta hasi konprenditzen naski anhitz aldi aiphatu dugun dekretua ez zela khausitzen heyen imasinazionean baizik. Geroxago aiphatu Juana harrek, berrogoi eta hamar urtheren buruan, ahalgez gorrituz eta burua aphalduz, bortxaz, khondatzen zuen nola hark eta hura iduri zuten bertze batzuek izan zuten aski xinplezia edo aski imixilkeria holako gauzen sinhesteko eta egiteko.

        Ez zen orduan hortaz sobera espantitzeko, ikhusten zenaz geroz Frantzia guzia, erran behar bada, edo bederen pharterik handiena, adimenduaz gabetua bezala.