EDO! Argitaletxea | Genero-ariketak

Mendearen aldaketarekin batera, feminismoaren jarraipena eta aniztasuna ziurtatu egin dira: elkartze-mugimenduak, orain dela hogei urtekoaz alderatuta, galerak izan ditu partaidetzan eta oihartzun apalagoa kaleetan, baina erreferentzia giltzarri izaten jarraitzen du, behin eta berriro bere izaera eta jarduna berrasmatzen duelarik. Gainera, azken harmarkadetan, hazkunde nabarmena izan dute jarduera feminista instituzionalak, akademikoak eta profesionalak, eta ausartuko nintzateke baieztatzera gaur egungo ekimen interesgarrienetakoak eremu horien guztien elkarguneetan ari direla gauzatzen.

2008ko apirilean, Portugaleten egindako Euskal Herriko IV Jardunaldi Feministak Valentziako Lesbianbandaren danborren perkusioarekin hasi ziren. Halaxe gertatu zen 2009ko abenduan Granadan antolatu ziren Estatu mailako Jardunaldi Feministetan ere. 2011ko ekainaren 11n, berriz, Ondarroan Bizkaiko Jabekuntza Eskolek urtero egin ohi dituzten Topaketetan, danborren hotsek dar-dar jarri zituzten herriko kaleak^[2]. Emakumeen bandak badira, dagoeneko, (euskal) feminismoaren parte.

Gurea bezalako testuinguru batean, non emakumeek eta feministek berdintasun legalari eta aldaketei onura ateratzen baitiete, baina ziurtasun ezak orainaldia eta etorkizuna bustiak baititu, ekimen biribila iruditzen zait makina bat emakume bildu ohi duten jardunaldiak, edo eguneroko jarduera feminista apalagoak, danborren erritmoaz laguntzea: musikaren erritmoak, topaketen alaitasunarekin bat, mamuei oles egitea ahalbidetzen digu eta, aldi berean, sinestarazten, baietz, asko garela, baietz, badaudela emakume feminista gazteak, eta baietz, nahiz eta ezberdintasunak, gatazkak edo zailtasunak agertu gure artean, posible direla aldikako adostasuna eta harmonia. Etorkizuna.

Baina, harago ere, feminismoa (edozein gizarte-mugimendu) nola haragiztatzen den ulertzeko balia ditzakegu batukadak: nire aburuz, mugimendu bat litzateke norbanako gorputzak mugiarazten eta lotzen dituzten ekintzen bidez eratuz doan gorputz kolektibo bat, gorputzak hedatuz, berriztatuz eta artikulatuz doazen heinean sortzen den emozio eta energia partekatu bat, ideologiaz osaturik dagoena, jakina. Haatik, espazio politikoa espazio adierazkor, sortzaile eta erreflexiboa litzateke, Silvia Palumbo, lesbianbanda proiektuaren sortzailearen hitzetan^[3].

Emakumeen banden fenomeno hau artikulu honen sarrera ezin aproposagoa da, nire helburua, hain juxtu, gorputzen eta politiken arteko harremanaz gogoeta egitea baita, funtsezkoa ikusten baitut, ez bakarrik feminismoarentzat baizik eta edozein gizarte-mugimendurentzat, bizitzetan, identitateetan, teorietan eta politiketan ondorioak dituena. Gorputz eta politiken harreman horren inguruko hausnarketa bidez, saiatuko naiz ekintza eta ekimen feministak aztertu, ebaluatu eta diseinatzeko bide zehatzak aurkezten gorputzetik, hau da, gorpuztasuna begirada politiko eta zientifikoaren erdigunean jarriz, eta tresna epistemologiko eta politiko moduan lehenetsiz.

Baina zein gorputzez ari gara?

Feminismoaren historian, gorputzari dagozkion diskurtsoak bizitzaren esparru zehatz batzuetara mugatu izan dira, osasunarekin, ugalketarekin edo sexualitatearekin loturik gehienbat. Era berean, gorputzari dagozkion arloak identitatearenak izendatu ohi ditugun politiken baitan garatu ohi ditugu, ezberdintasunaren politikei kontrajarri izan zaizkienak. Baina, hemen laburtu nahi dudan proposamen teoriko eta metodologikoak aldendu egin nahi du sailkapen horietatik, abortua, gorputz irudia, enplegua edo ekonomia (zenbait adibide aipatzearren) bezain ezberdinak diren gaien inguruan gogoeta egiteko aukera emanez. Hain zuzen, nire interesa bitasun horietatik (identitatea-sexualitatea versus ezberdintasuna-ekonomia) harago joatea litzateke, horiexek ezberdintasun ideologiko eta politiko errealak islatu bai baina gaindigarriak litezkeen bereizketak eraikitzen baitituzte. Gorputzetik eta gorputzarekin pentsatzea, dena den, genero ezberdintasunen gogoeta orokorrari gehitzen zaion modu bat baino ez litzateke, emakume subjektuaren eta subjektu politiko feministaren inguruan ere aurrerapausoak ekarriko lituzkeena.

Azpimarratu nahi nukeen beste ideia bat hauxe da: nahiz eta uste nagusia izan gorputza biomedikuntzak edo psikologiak definitu duten hori dela, ez dago gorputz bakar bat, ez teoria edo politika mailan ezta feminismoan ere, gorputz asko baizik, haien artean elkarbizitzen eta eztabaidatzen daudenak, hainbat mailatan: biologikoa^[4], soziala, kulturala, fenomenologikoa^[5], teoriko-epistemologikoa^[6], politikoa^[7]... Hortaz, gorputzari buruz hitz egiten ari garenean komenigarria litzateke pentsatzea (eta adieraztea) zein den erabiltzen ari garen definizio edo marko teoriko-kontzeptuala.

Testu honetan jorratzen ari naizen gorputzaren nozioan, gorputzak izan ditzakeen dimentsio guztietatik bi nabarmenduko ditut: materiala eta agentziala, gizarte zientzia garaikideetan sortu den gorputzaren teoria honetan modu berezian uztartzen direnak^[8]. Posizio honetatik, gorputzetan pentsatzeak, lehenik eta behin, existentziaren baldintza materialei begiratzea suposatzen du, hau da, kontuan hartzea gizarte-bereizketa eragiten duten genero, klase, etnia, adin, zaletasun sexual eta abar; edo beste era batera esanda, gorputzak eta haiek eratu eta bizi direneko testuinguru historiko, sozial, ekonomiko eta kulturalen artean legokeen lotura intimoari begiratzea.

Ez dago giza gorputza bere kasa uzten duen kulturarik, baina Mendebaldeko jendarte kapitalistetan, kontsumoa eta teknologiaren garapena erdigune dutenetan, gorputza gizarte-erregulazio eta kontrolerako lehentasunezko leku bihurtu da, alde batetik, eta salaketak eta aldarrikapenak egiteko gune, bestetik. Hortik haren zentralitatea gizarte-mugimendu anitzetan, feminismoan barne. Baina, biobotere, gorputz eta sexualitatearen inguruan Michel Foucaultek eginiko lanetan oinarri harturik^[9], esan dezakegu gizarte-kontrol hori bizitzaren, ugalketaren, lanaren, sexualitatearen… administrazio bidez gauzatuz doan erregulazioa dela, hortik sortzen diren portaerak barneratu dituzten subjektu zehatzak, pertsona mota konkretuak eratzen dituena. Gizabanako guztiek, edozein dela haien posizio sozial, politiko edo ekonomikoa, duten agentzia eta erresistentziarako ahalmenarekin batera doan erregulazioa, bestalde.

Gorpuzte feministak

Alta, gogoeta feministaren muin-muinean dago gorputza, nahiz eta izate hau areagotu XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, Bryan Turnerrek (1994) gorputzaren sorrera testuinguru izendatu duen horretan. Gorputzari emandako lehentasun honek badu zerikusi zuzena edozein planteamendu feministaren ezaugarri nagusietako batekin: determinismoaren kontra egindako lanarekin, hots, emakumezkoen menpekotasunaren ikuspegi biologizistari egindako kritika nekaezinarekin, gizarte-ordena ezberdintzailea (genero, klase, etnia, sexualitatea…)^[10] ordena natural bihurtzen duena, aldaketarako aukera guztiak ukatuz. Hala ere, esan genezake, sektore feminista zehatz batzuk salbu (diferentziaren feministak, artistak, terapeutak…), feministok ekintzari, esperimentazioari ekin diogula batik bat, eta askoz gutxiago gorputzaren inguruko gogoeta teorikoari, eta ez garela beti jabetu zein ziren gure teoria eta jarduera horiek barne hartzen zituzten esangurak.

Artikulu honetan, argudiatu nahi dut genero-identitate deritzogun hori (emakume, gizon edo garena garela^[11]), eta baita gizarte eta banakako jarduerak (feministak barne), funtsean, gorputz-jarduerak direla, hainbat zentzutan:

1) Lehenik eta behin, gizaki gisa gorputz bat besterik ez gara, elkarrekin harreman estuan diren dimentsioak dituena: materialtasuna, itxura, estetika, keinukera, mugimendua, sentsorialitatea, emozioa, pertzepzioa, intuizioa, kognizioa… Hortik, auzitan jartzen ari gara nia eta gorputzaren arteko bereizketa, eta, aldi berean, Mendebaldean ohikoak diren arrazoiaren eta emozioen, gogoaren eta sentimenduen arteko bereizketa, feminismoan ere eragin zuzena duena, geroago ikusiko dugun moduan.

2) Bigarrenik, emakumezko (edo gizonezko) bilakatzea, edo emakumezko edo gizonezko izendatua izatea, gure bizitza osoan mantentzen den generizatze gorputz-lana^[12] da (nahiz eta horretarako dauden berariazko adin, espazio eta jarduerak); organismoaren zenbait atal, ahalmen eta ezagutza nabarmenduz eta jorratuz joango diren prozesua, haien artean mailakatuz. Emakumeei dagozkien bi adibide jartzearren, itxura zaintzea gorputzaren funtzionaltasunari gailenduko zaio, eta garrantzi osoa emango zaio emozionaltasunari eta erlaziotasunari, lanaren banaketa sexual zehatza ahalbidetuko duena. Hau da, emakume izendatu gaituzten pertsonoi (eta beste modu batean gizonei ere) erakutsi ohi zaigu (praktikara eraman ala ez) nola sentitu, nola hunkitu eta nola mugitu gorputza, eta horren bidez, munduari begiratzeko eta munduaz ohartzeko modu zehatzak bultzatuko dira, gizarte ordena eta ordena politiko eta ekonomiko zehatza sustatuz. Hori dena, ikasketa fisiko, mugimenduzko, emoziozko eta sentipenezko batean oinarritua, ikasketa sinboliko, kognitibo eta intelektualarekin batera joango litzatekeena.

3) Hirugarrenik, eta ildo beretik, feminista bilakatzea, gure gorpuztasuna, gure norbanako zein taldeko jarduera, gure subjektibitatea eta subjektibitateartekotasuna, gure munduan izatea^[13], era kontziente zein inkontzientean, eratze eta berreratze bat baino ez litzateke, artikuluaren hasieran danborren musikari buruz hitz eginez adierazi dugun modu beretsuan. Hori bai, betiere agindu kulturalekiko jarrera kritikopean. Kontraesanak kontraesan, feminismoak irakasten du askatasuna sumisioaren aurrean jartzen, ekintza pasibotasunaren aurrean, presentzia ezkutatzearen aurrean, indarra ahultasunaren aurrean, plazera arriskuaren aurrean… zenbait adibide aipatzearren. Hori dena hainbat prozesuren testuinguruan, non gure izate feministak gaurkotzen eta berritzen baititugu, eta gure ideologia eta parte-hartze soziala egokitzen, gorputz, emozio eta kognizio esperientzia kolektiboen haritik, hainbat bilera, manifestazio, jai, asanblada, ekintza, jardueratan.

Are gehiago, gorputzari dagokionez ikusgarria edo identifikagarria den ala ez begiratuta neur liteke, mugimendu, korronte, sektore, kanpaina baten presentzia publikoa, arrakasta edo jaitsiera. Egon badago harreman zuzena irudia/presentzia kolektibo eta gorputz ekintzak, batetik, eta kontzeptu eta aldarrikapen feministen artean, bestetik. Aldarrikapen zehatz bati ikusgarritasuna, gorputza/irudia emateko gai ez izateak, alor horren inguruan egon litekeen ikusezintasun edo zailtasun maila bati buruz hitz egingo liguke, aldarri horren egokitasun teoriko edo politikotik harago. Geroago itzuliko naiz puntu honetara.

Zertarako izan liteke baliagarria gorputz teoria edo metodologia feminista bat? Gorputzaren eratze eta erabilera feministei begiratzeko eta kontziente egiteko modu bat, gaur egungo planteamendu teorikoak aintzat hartzen dituena? Nire irudikoz, honetarako:

1) Feminismoen eta haien arteko hurbiltze edo bereizteen, eta eraldaketa teoriko eta praktikoen historia alternatiboa egin ahal izateko. Historia bat, burututa edo burutzeke diren gainerako historiei eransten zaiona, jakina. Historia bat, betiere, gure kontzeptu, printzipio eta ekintzen berrikuspena egitea ahalbidetzen diguna.

2) Gure ezkutuko agendan diren irakurketa, ikuspegi eta eduki feminista ageriko edo inplizitoetan sakontzeko. Gure mezu eta ideia feministak eratzen dituzten esangurak aurkituz eta haztatuz.

3) Gaur egungo giltzarri eta dilema nagusiei aurre egin ahal izateko:

— Emakume edo gizonen artean leudekeen ezberdintasunei eta antzekotasunei begiratzea: gorputzari dagozkion nozioak berrikusteak, esate baterako, giza sexuazioa eta genero-harremanen ikuspegien gaineko hausnarketa aberats lezake.

— Nortasuna, agentzia, jabekuntzaren inguruko paradoxak eta zehaztapenak identifikatzeko eta bideratzeko, emakumeak biktima ala agente gisa hartzearen tentsioak eta giza ekintza eta erresistentzia edozein egoeratan posible direla onartuz, baldintza ezkorrenetan ere: ospitale batean sartua dagoen emakume anorexikoa, prostituzio-sare baten menpe dagoen emakumea, eta senarra edo senarraren familiaren menpe bizi eta baliabide propiorik ez duen emakumea… agentetzat hartu beharko lirateke, zeren eta, gutxienez (Dolores Julianori jarraituz), bizitzen ari direna konpentsatzen saiatzen arituko baitira. Biktima soil gisa ikustea geure arazoa da, muga teoriko, politiko eta soziala.

— Biologia, natura eta kulturaren arteko harremanak bide alternatiboetatik irakurtzea: noraino gara biologia, noraino natura edo kultura? Gizakia irudikatze aldera, nola ekoitzi maila hauek guztiak elkarrekin harremanean jartzen dituzten hizkuntzak? Nola proiektatzen edo gainditzen dira banaketa horiek gorputzaren teoria feminista ezberdinetan?

4) Gai eta eztabaida klasikoak (sexu- eta ugaltze-eskubideak, lana, indarkeria…) berbisitatzeko, aurrerago eginikoa nahikoa den edo alde batera utzi behar dugun pentsatuz, ideia, irudikapen eta ekintza berriak sortuz.

5) Gizarte-aldaketa zer den edo nola egin birpentsatzeko: gorputzak agente gisa aintzat hartze hori bide ona litzateke, subjektu guztien bizitzetan gertatzen diren aldaketak (esanguratsuak ala ez, intentzionalak ala ez) aztertzeko ere, aldaketak haiek sortzen diren testuinguru dinamikoekin harremanetan jarriz eta kontzienteak ez diren irakurketa zein estrategiei ere erreparatuz.

6) Belaunaldi feminista ezberdinen arteko harremanen inguruan hausnartzeko: alde batean, zaharrenak, Mendebaldeko tradizioaren alaba on, non gizabanakoa, gainerako errealitate guztietatik isolatua ulertzen baita, unitate kognitibo, moral, eta psikologiko, eta emozioak eta arrazoia eta nia eta gorputza bereizten baitira; feminista horiek, oro har, gorputzaren dimentsio teorikoarekiko eszeptikoagoak dira, gorputza, osasunarekin edo sexualitatearekin bakarrik edo postmodernitatearen gehiegikeriekin lotuz, eta lege, arau eta instituzioetan oinarrituriko eginbehar politikoa lehenetsiz. Beste aldean, feminista gazteak, gorputzarekin zerikusia duen guztiak liluratuak, seduzituak, genero eta feminismoaren posizionamendu berriztatzaileekin lotzen baitute. Hauek gorputza (gorputz sexuala, geroago adieraziko dudan moduan), haren interes teoriko eta egokitasunetik harago, norberaren eraketa eta gizarte-hausturarako gune bilakatu dute, potentzial epistemologiko eta politiko handia baina arriskuak ere badituen prozesu batean, zeren ez baitoa beti jantzita ariketa genealogiko eta autokritiko nahikoaz.

Hurbilpen teoriko feministak: gorputzetik gorputz agentera^[14]

Izan izan dira eta badira, gorputzari dagokionez, hainbat hurbilpen teoriko feminista, hainbat epistemologia feminista, ekintzarako eta aldarrirako bide ezberdinekin batera datozenak. Gorputzaren inguruan diren posizio feminista nagusiak sistematizatu ahal izateko, azterketa ardatz bi erabiliko ditut^[15]: berdintasuna/diferentzia batetik, eta konstruktibismoa/postestrukturalismoa, bestetik; eta bosgarren aukera bat gehituko dut, gorputz agente deituko duguna, azken bi hamarkadetan sortu diren zenbait ikuspegi zientifiko, sozial eta feministen ildotik datozenak. Hemen azaltzen diren planteamenduetan badago kronologia maila bat, nahiz eta, guzti-guztiak indarrean egon gaur egun ere.

Emakumezkoen gorputza eta haren berariazkotasunaren (menstruazioa, haurdunaldia, amatasuna, edoskitzea…) zenbait irakurketa, berdintasunaren feminismoaren baitan batez ere^[16], erabat negatibo izan dira. Gorputza, emakumeontzat, gizonezkoek gozatu ohi dituzten eskubide eta pribilegioak geureganatzeko muga bat litzateke. Hauxe, gainera, dimentsio bikoitz batean: muga baina abantaila, aldi berean, egoera horretan emakumeek garatu dezaketen ikuspuntu bereziagatik. Gorputza, biologikoki mugatua, eragozpen, alien bat litzateke kultur xede eta xede intelektualen lortze aldera, sexualki neutroa litzatekeen adimena eta sexualki mugatua litzatekeen gorputza bereiziz. Hortik, gorputzari uko egitearen ilusioa mantenduko litzateke.

Ideia horiek argitzeko asmoz, ikus dezagun Simone de Beauvoir-en Bigarren Sexua liburuaren pasarte bat:

(…) Pubertaroak eraldatu egiten du neskatilaren gorputza. Lehen baino hauskorragoa da; emakumezkoen organoak zaurgarriak dira, haren funtzionamendua delikatua; ezhoiko eta enbarazu sortzaile, titiak zama bat dira; ariketa gogorretan dardarka aritzen dira, haien presentzia nabarmenduaz, mina emanez. Adin horretatik aurrera, emakumezkoaren giharren indarra, erresistentzia, bizkortasuna, gizonezkoenak baino apalagoak dira. Jario hormonalen desorekak nerbioen ezegonkortasuna, zirkulazio ezegonkortasuna sortarazten du. Krisi menstruala mingarria da: buruko, giharretako, sabeleko minek eragotzi, zaildu egiten dituzte jarduera hormonalak; ondoez horiei oinaze psikikoak gehitzen zaizkie; urduri, suminkor, ohikoa da hilero emakumezkoa erdialienazio egoera batean sartu izatea; zentroek nerbio-sistema eta sistema sinpatikoaren kontrola galdu ohi dute; zirkulazio-arazoek, zenbait autopozoinketek, emakumezkoaren eta munduaren arteko pantaila bihurtzen dute gorputza, bere gainean amildu, ito eta isolatu ohi duen suzko laino: haragi mindu eta pasibo honen bidez, unibertso osoa gehiegizko zama da. Zapaldua, murgildua, estrainio bat da bere buruarentzat, mundu osoarentzat estrainioa den era berean. Sintesiak deuseztatu egiten dira, instanteak elkarri lotzeari uzten diote, bestea modu abstraktu batez aitortzen da soilik; arrazonamenduak eta logikak bere horretan dirauten arren, eldarnio malenkoniatsuetan bezala, egonezin organikoaren baitan leherrarazten diren ebidentzia grinatsuen menpe jartzen dira. Gertakari horiek garrantzitsuak dira oso, baina emakumezkoak aintzat hartzen ditu soil-soilik haietaz ohartzen den neurriagatik (1998: 76-77).

De Beauvoirren liburuaren tesi nagusia, emakumea ez da emakume jaiotzen, bilakatu egiten da, emakumezkotasunaren ideia naturalizatu baten kontra zuzen-zuzenean datorrena, XX. mendearen azken hamarkadetan garatuko den feminismo konstruktibistaren oinarrizko ainguraleku izan arren, biologia eta gorputzaren irakurketa ezkorra zer den erakusteko erabili nahi izan dut, arestian irakurritako pasartea, ikuspegi hori adierazpen teoriko feministak zein emakumezko esperientzien parte handi batek blai egiten baitute: norberaren berariazkotasun biologikoarekiko ondoeza. Ikuspegi honetan, nia, adimena eta gorputza errotik dira bereiziak, eta ulertu egiten da gorputza gure berdintasuneko gizarte parte-hartzerako eragozpena dela. Dena den, irakurketa baikor bat ere topa daiteke horren baitan, jarrera horrek munduari helduleku alternatibo batetik begiratzeko ahalbidetuko bailituzke emakumeak.

Beste muturrean, jatorri teoriko eta geografiko ezberdinetako diferentziaren feministak daude. Hauek gorputza, desioaren, esanguraren, sinbolikoaren eta boterearen ordenaren baitan eratua ikusten dutena, elementu giltzarritzat hartu dute, emakumeen existentzia sozial, historiko eta psikologikoa ulertzerakoan. Emakumea bestea litzateke batik bat, eta emakumezko identitate propioa eraikitzea funtsezkoa litzateke, non subjektuen gizarte eraketaren osagai nagusia ezberdintasun sexuala izango baita, gaur egun mantentzea problematikoa litzatekeen ikuspegia, nire irudikoz. Baina, haien testuak berrirakurtzeari eta berrikusteari nahitaezkoa deritzot, haiek izan baitira gorputz narratiba feministak entseatu dituzten lehenak.

Ikus dezagun, adibide gisa, María Milagros Rivera Garretas-en El cuerpo indispensable (1996) liburuaren pasarte bat:

Emakumezko gorputza, zeren adierazle

Guztiaren adierazle, nahi dugun guztiarena, hitz, irudi, soinu, giltzarri… bihurtu daitekeen guztiarena, jaso daitekeen guztiarena. Ezusteko batek lagundu nau bizitza osoan: entzutea, emakume bati egokitzea, haren gorputza «bakarrik» maitatu duela. Hau ezegokia bailitzan, esangurarik ez bailuen. Haren diruagatik (beharbada) bakarrik maitatua izateagatik larritzen den gizonaren topikoarekin erka genezake. Marilyn Monroe herstura femenino horren prototipo gisa aurkeztu izan da modu ezin hobean (…)

Marilyn Monroek filmatu zuen azken filmaren zatiek («Something’s Got To Give», 1962), haren heriotzak amaitu gabe utzi zuena, aurrekoek baino argiago erakutsi zuten artista jenial bikain bat, mundu oso bat adierazten duena, bere gorputzaren presentzia, ahots, keinu eta argiarekin. Gorputz bat —halaxe diote biografiatu dutenek—bizi zuenak zion aditasun apartekoak liluragarri mantendu zuena, bere artearen bidez, munduari esan nahi izan zionaren bitartekotza bihurtu zuena. Aditasun bat, diziplina esan izan zaiona, Michel Foucaulten eraginez, baina norberaren maitasuna dei zitekeena, amaren obraren maitasuna (gorputzak eta harremanak) «jainkoaren obraren mirespena»…

Inork ez daki zehatz-mehatz, aise esaten zer esan nahi izan zion munduari Marilyn Monroek. Baina bada zerbait berori hautematen jakin zuten emakume eta gizonak txunditurik utzi zituena. Haren talentu bitartekatzaileagatik grinatzeko ahalmena duen eta sexuak, espazioak, denborak eta kulturak zeharkatu dituen gizonezko irudi historikoa Nazareth-eko Jesus mindua da: Jesusen Teresak horren neurria ematen du bere «Bizitzaren Liburuan» azaltzen duenean, ezen ortuaren otoitzean loturiko Kristo flagelatuaren gorputz odoleztatu eta zaurituaren irudi baten bisioak haren bizitza eraldatu zuela errotik, jenialtasun posizioan jarriaz. Are ezagunagoa da Kristo gurutziltzatuaren irudiak emakumezko eta gizonezkoen artean sorrarazi duen erakarpena: gorputz baten irudia, flagelazioaren eszenakoa, erdi biluzturik eta sakonki zauritua.

Emakumezko baten gorputz loriatsu bat, gizonezko jainkotiar baten gorputz mingarria.

Azalak giza gorputza mundutik isolatzen ez duela adierazteko gaitasunarekin lotzen da, Marilyn Monroeren gorputzaren aparteko edertasunaren lilura: astroen argia eta haren adimenarena nahas zitezkeen, jendetzak liluratzen zituen mugimendu biribilean. Edo beste era batera —berak adierazi zuen modu bikainean—, azala ez dela nahitaez, barrualde/kanpoalde, propio/besteen dikotomiak sustatzen dituen muga, ordena sinboliko patriarkal edo gizon-ordena oinarritzen duten dikotomiak. Jesukristoren gorputz flagelatuak, era ukigarri eta gordin batean, giza gorputzaren eta haren ingurunearen arteko batasunaren eta eragozpenik gabeko jarraitasunaren aukera bera adierazten du (1996: 11-12).

Gorputzari dagozkion ikuspegi feministak sailkatzeko orduan jarraituko dugun bigarren ildoa, konstruktibismo/postestrukturalismo bitasunarena izango da.

Ikuspegi konstruktibista izango litzateke nagusia, hain zuzen, gorputzaren gaineko norabide feministetan. Gorputza, orain, ez da aukera berdintasunerako bidean eragozpen edo biologia negatibo ikusten, baizik eta pentsatzen da gizarte-sistema dela biologia antolatu eta esangura ematen diona, eta, beraz, irakurketa, irudikapen eta balio berriak sustatzea ezinbestekoa dela. Baina, hala ere, adimen/gorputz eta sexu/genero oposaketek indarrean diraute, biologikoa, naturala, batetik, eta burukoa, gizartekoa, ideologikoa, bestetik, bereizi eta nia eta gorputzaren, eta analisitik at gelditzen den gorputz fisiko, material, haragizkoaren eta irudikapen objektu soila den gorputzaren artean bereiziz. Re-producción del cuerpo femenino (2001) izeneko nire liburu baten pasarteak erakuts dezake ikuspegi horren barruan sortzen diren gorputz-kontakizunak nolakoak diren:

(…) 1.1. kapituluan aurkezturiko emakumezkoen gorputz eta osasunari dagozkien teoriko mediko-zientifikoen laburpen gisa, ikus dezakegu nola azaltzen zaizkigun zenbait konstante Mendebaldeko zibilizazioaren historian zehar. Haietariko bat emakumezkoen eta gizonezkoen gorputzak bereizten jarritako enfasia litzateke (…) Emakumezkoen gorputza ezberdin, berezitzat ikusi ohi da, eta zabalduz joan da hura problematizatzeko eta ikerkuntzaren lehentasunezko objektu bilakatzeko bidea. Emakumezkoen prozesu organikoak kontrolatzeko joera hori emakumeak gizartean kontrolatzeko modu zeharreko bezain eraginkor bihurtu da (…)

Bitartean, gizonezkoen gorputza kirola bezalako jarduera zehatzetan ikertu da, baina gizatiarraren eredu nagusia da, nahiz eta gehienetan horrela ez adierazi. Teoria ezberdinek azaldu dituzte gizon eta emakumeen artean leudekeen gorputz ezberdintasunak, non emakumea gizatasunaren beheko maila batean izan baita definitua, animaliatasunetik gertuago. Gorputzaren inguruan historian zehar sorturiko metafora nagusien bilakaeraren analisiak argi uzten du antzinatasunean gorputza ingurunearekin harreman dinamikoan zela; XX. mendearen bigarren partetik aurrera, kontzeptualizazio eta metafora berriak sortuko dira, betiere teoria zientifiko eta emakumeen zapalkuntza sustatzen duten argudio sozio-politikoekin bat eginez (…)

XX. mendean, makinaren metafora gailentzen da: erabat hierarkizatua dagoen makina, non garuna organo nagusia izango baita. Baina, metafora hori modu ezberdinez egokituko zaie gizonezkoei eta emakumezkoei; Emily Martin antropologoak dioenez, emakumezkoen gorputza etengabe porrot egiten duen sistema litzateke, umegintza, lehen eta azken helburua, lortu ezean (…)

Emakumezkoen gorputzaren irakurketan azaltzen den bestelako konstante bat irakurketa beraren ezkortasuna litzateke, emakumeek beren gorputzean eta haren berariazko prozesuen bizipenean islatzen duten ezkortasun bera (…) Ezkortasun honen eragina ondoen azaltzen den prozesu fisiologikoa obulu eta espermatozoideen ekoizpena da, non azalpen zientifikoetan erraz antzeman baitaiteke espermatogenesia inguratzen duen baikortasuna, eta obulazioari, eta, oro har, ziklo menstrual osoari dagokion ezkortasuna, haiei buruz hitz egiteko erabili ohi diren terminoetan islatzen dena, hain zuzen (2001: 74-76).

Oraingoan, gorputza, deseraiki egiten da. Baina, beste aldetik, gorputza irudikatua, sinbolizatua, objektualizatua da, agente izatera ailegatu barik eta haren haragizkotasunari, materialtasunari uko eginez.

Gorputzari dagokionez sortzen den laugarren teoria feminista mota planteamendu postestrukturalistetatik eratortzen da; adibide nagusia Donna Haraway-ren Cyborg Manifestua litzateke^[17]. Egile honek cyborga metafora gisa proposatzen du, emakumeak uniformizatzeko eta baztertzeko baliatzen diren begirada eta mundu dikotomizatuaren aurrean irudimenezko baliabide; dualismo guztiak (gizatiarra eta animala, gizatiarra eta makina, fisikoa eta ez fisikoa, maskulinoa eta femeninoa...) apurtzeko tresna ezin hobea.

Halaxe dio Harawayk bere manifestuaren hasieran:

Ondoren datozen orrialdeak feminismoari, sozialismoari eta materialismoari leial izango zaien mito politiko ironikoa eraikitzera daude bideratuak. Biraoak norberak gauzak serio hartzea eskatzen du; niretzat, biraoa da Ipar Amerikako politikaren (feminista barne) tradizio sekular erlijioso eta ebangelikoetatik har litekeen erreferenterik onena. Haatik, lan hau mito edo identifikazio gisa sortuko bailitzan baino benetakoagoa da. Biraoak barne gehiengo moraletik babesten gaitu eta, aldi berean, komunitatearen beharra azpimarratzen du. Biraoa ez da apostasia. Ironiak mintzagai ditu dialektikoki ere osotasun nagusiagoak eratorrarazten ez dituen kontraesanak, bateraezinak diren baina egiazkotzat eta beharrezkotzat hartzen diren gauzak elkarri loturik mantentzetik sortzen den tentsioari dagozkion kontraesanak. Ironia umoreaz eta seriotasunaz ari da. Estrategia erretorikoa eta metodo politikoa ere bada, zeinentzat begirune handiagoa eskatzen baitut feminismo sozialista barruan. Nire fede ironikoaren erdigunean, cyborgaren irudia da nire biraoa.

Cyborg bat organismo zibernetikoa da, makina eta organismoaren hibrido bat, gizarte-errealitate eta fikziozko izakia.

Gizarte errealitatea gure gizarte harreman bizituak dira, gure eraikuntza politiko garrantzitsuena, fikziozko mundu aldakorra. Nazioarteko mugimendu feministek «emakumeen esperientzia» eraiki dute eta, horrez gain, objektu kolektibo funtsezko hori desestali edo aurkitu dute. Esperientzia hori fikzioa da, garrantzi handiko egitate politikoa. Askapena kontzientziaren eraikuntzan datza, zapalketaren ulermen irudimenezkoa. Cyborga da mende honen amaieran emakumeentzat garrantzitsua dena aldarazten duen fikziozko lehengaia, eta esperientzia bizia da. Hiltzerainoko borroka da, baina fikziozko zientzia eta gizarte-errealitatearen arteko mugak ilusio optikoak dira.

Fikziozko zientzia garaikidea cyborgez beterik dago, aldi berean animaliak eta makinak diren izakiak, era anbiguoan naturalak eta artifizialak diren munduetan bizi direnak.

Medikuntza modernoa cyborgez beterik dago, organismoaren eta makinaren arteko akoplamenduak, bakoitza sexualitatearen historian ez zegoen intimitate eta botere batean objektu kodetu legez sortua. Cyborgaren «sexuak» zerbait berreskuratzen du iratzeen eta ornogabeen (heterosexualitatearen kontrako profilaktiko organiko bikainak) barrokismo ugaltzailetik. Haren ugaltze organikoak ez du akoplatzerik behar (…). Cyborgaren alde argudiatzen ari naiz, gure gizarte eta gorputz errealitatea hartzen duen fikzio gisa, akoplamendu emankorren baliabide irudimentsu ezin iradokitzaileagoa. Michel Foucaulten biopolitika cyborgaren politikaren aieru biguna da, eremu oso irekia (…)

Lau adibide horietan ikusi ahal izan dugunez, gorputzaz hitz egiteko modu feministak ezberdinak eta muturrekoak izan daitezke.

Gorputzak eta politika feministak hizpide dituen artikulu hau azken ikuspegi feminista postestrukturalistan errotzen da, pentsamendu bitarra kritikatu duen horretan, hain zuzen; eta halaber, hainbat eremutan garaturiko ekarpenak ditugu gogoan, historian^[18], soziologian^[19], antropologian^[20] edo filosofian^[21] (fenomenologian)^[22] garaturikoak, esaterako. Norabide teoriko hauen artean, Harawayz gain, Judith Butler eta bere queer teoria ditugu, generoaren hurbilpen konplexu, harremanezko, dinamiko, performatibo eta haragituak ahalbidetzen dituztenak. Haatik, Butlerri jarraituz (1997), gorputza litzateke egoera historikoak egin, haragiztatu, dramatizatu eta ugaltzeko modua. Eta generoa gorputz estilo bat, etengabe errepikatuz baina aldi berean eraldatuz doazen ekintzen multzoa.

Baina berrirakurketa hauek, besteak beste, kulturaz, gizarte aldaketaz, agency/praktikaz^[23], botereaz^[24], egindako berrikuspenetan oinarritzen dira, gorputza agente gisa ikustera garamatzatenak; beste egile giltzarri bat Robert Connell (1995) da, determinismo biologikoarekin kritiko baina baita determinismo sozialarekin ere, zeinak gizabanakoak errobot, ideien garraiogailu soil bihurtzen baititu. Izan ere, teoria honetan, subjektuen gainean gizarte-sistemak duen eragina alde batera utzi gabe, praxiari ematen diogu gailentasun guztia. Generoa, beraz, ez litzateke dagoeneko garena, egiten duguna baizik (Stolcke, 2003), elkarrekiko subjektibitatean sortzen diren talde eta norbanako gizarte jardueren multzoa, non gorpuztasuna izango bailitzateke gure bizitza gidatzen duen dimentsio nagusia.

Era horretan, norbanakoaren eta talde identitate eta praktikak (generozkoak, sexualak, maitasunezkoak…) munduan egoteko moduak lirateke, eta ez izatekoak, dikotomikoak edo kulturak finkatuak. Ikuspegi honek generoaz besteko arloak ere (sexualitatea eta maitasuna, kasu) desentzializatzen laguntzen digu. Izan ere, generoari dagokionez, oinarri-oinarrian gorputzarenak diren ekintzez arituko ginateke (sentitzeko, ibiltzeko, adierazteko, mugitzeko, janzteko, apaintzeko, (elkar)ukitzeko, (elkar)hunkitzeko, (elkar)erakartzeko, gozatzeko, sufritzeko moduez), betiere beste pertsonekin harremanean; denboran eta espazioan eraldatuz doazen ekintzak, gorputz-ibilbideak^[25] eratuz, non gizarte-testuingurua eta ekonomikoa, gorpuztasuna eta narratibotasuna uztarturik gelditzen baitira.

Niaren gorputz-narratiba mota horren adibide bat, non nia, gorputza eta testuingurua —gorputza objektu eta subjektu legez— intimoki lotzen baitira, badugu nire Antropología del cuerpo liburuan (2004) parte hartu zuen Elena izeneko berriemaile baten gorputz-ibilbidean:

(...) Sección Femenina delakoaren ikastetxe batera joaten nintzen. Nabarmena zen ni ez nintzela gainerakoen gizarte-klase berekoa. Langile eta jostunaren alaba. Ezberdintasunak nabariak ziren itxuran —arroparen marka funtsezkoa zen: Lacoste, «castellanos», Lee, «loden» bat eduki behar ziren, eta ni amak jositako arropaz joaten nintzen—; hitz egiteko moduan, elkarrizketen gaietan. 11-12 urterekin, soinketako irakasleak ateak irekita dutxatzera behartzen gintuen. Neska guztiek gaizki pasatzen zuten, nik ez, baina protesta egiten nuen inposaketagatik. Gogoratzen dut egun batean nire pubiseko bilots hasi berria ikusi zutela eta esan zidatela hori gaixotasuna zela. «Nola gaixotasuna? Nire amak ere badauzka ileak!». «Bada, zure familiaren gaixotasuna izango da!». Ni nintzen 46 nesken gela batean, ondo gogoratzen dut zenbaki hori, ama biluzik ikusita zuen bakarra. Nonbait, informazio pribilegiatua neukala jakin nuen. Nire amaren gorputza nolakoa zen jakiteak abantaila eman zidan, lehenengoz, haien aurrean. Jantzita ez ginen berdinak, haiek zeukaten boterea; biluzik ere ez baina orain nirea zen boterea (…)

Laster, «auzoan ondoen jantzita zegoen neska» izatetik, betiere nire amaren aburuz, «galocha», «hippiosa» bat izatera pasa nintzen, margotzen ez dena eta takoiak erabiltzen ez dituena, gona erabiliz gero lurrerainokoa darabilena; kamiseta handiak eta jertse erraldoiak, titiak eta ipurdia ezkutatuz. Andereño baten itxuratik oso urrun; ohikoa zen emakumezkotasunetik aiherga. Amarekin egunero nituen istiluek nire itxura ez zaindua eta ez femeninoa areagotzera eraman ninduten. Halere, irudi orokor harekin batera, ondo gogoan dut urtean behin edo bitan takoiak eta gona laburra janzten nituela eta margotzen nintzela institutura joateko. Urrunetik, nire burua aitortzeko, eta besteek ni neu neska femenino, eta erakargarri ere izan nintekeela aitortzeko erritual gisa antzematen dut. Nire irudia kontzientziatik kontzientziaz egindako zerbait zen, zeinak argi utzi nahi baitzuen hasieratik eta betiko, anbiguotasunik gabe, nire ideologia. Langile-klasetik nator eta hori, lehen eta orain, definitiboa da nigan. Nire itxura fisikoaren bidez erakutsi nahi nion munduari nire gizarte klaseaz harro nengoela, ezkerreko neska nintzela, iraultzailea, eta inondik inora ere ez niola uko egingo horri. Ez nuela pija batekin nahastua izan nahi. Bestalde, emakumeak zapalduta zeudeneko sentimendua pizten ari zen nigan, nire ama zegoela zapalduta, egia esan. Nik horren kontra nahi nuen borrokatu, eta tradiziozkoa ikusten nuen emakume irudiarekin apurtu behar nuen, hau da, tankeretan, moduetan, janzkeretan andereño bat zenarekin. Horrela, nire janzteko erari hitz egiteko «auzoko» era erantsi nion, madarikazioekin esaldi guztietan. Ez nuen ezkondu gura, ez nuen seme-alabarik izan gura, ez nuen ezein gizonen menpeko izan nahi. Azkenik, itxura zainduak adimenarekin talka egiten zuen. Takoiak jantziz gero, margotuz gero, mutilek eta beste guztiek zu ikustea nahi zenuelako zen, guapa zeundelako. Eta nik ez nuen hori niretzako gura. Nire burua apaintzeak arrazoitze ahalmenean eragina zuela sentitzen nuen; takoiek eta rimelak, azalarekin bat egiterakoan, babalore bihurtuko baininduketen (…)

Nire amak transmititu dit nire gorputza polita dela, horren polita, horren desiragarria ezen gizonen desira-objektu naizela, eta kontrolik gabeko kriaturek niregandik batez ere plazer sexuala nahi dute. Horretarako edozein gauza egiteko gai dira: nire edarian edabe bat botatzetik, ni lotaraziz eta gero nire gorputzaz abusatuz, trenean lo noala eskua sartzeko aprobetxatzeraino. Oraindik entzun behar diot nire amari, eta 37 urte ditut, autobusean lo ez gelditzeko. Amaren mezu bikoitz hori bizi izan dut oso modu kontraesankorrean. Alde batetik, gorputza naturaltasunez bizi, plazer-iturri. Beste aldetik, gorputza gizonen erakarpen fatalaren iman, haiekiko harremanean segurtasun eza sorrarazten didana. Badakit lehen mezua ez dela oso ohikoa ama baten ahotan. Bigarrenari dagokionez, denbora luzez pentsatu izan dut gizonen beldurra neure amak transmitituriko zerbait zela, ni neuk bakarrik jasoa. Baina gai honetaz lagunekin hitz egin eta irakurri ondoren, argi daukat beldur horiek amaren diskurtsotik harago doazela, badagoela gizonen beldur sekretuen oroimen kolektibo oso bat nire kasua gainditzen duena. Carole Vancek dio: «Emakumeen bizitzan arrisku eta plazer sexualaren arteko tentsioa oso indartsua da. Sexualitatea, hertsatzea, errepresio eta arrisku lurraldea da, baina arakatze, plazer eta ekintzarako lurraldea ere bai» (Vance, 1989). Berriro ere azpimarratzen dit pertsonala politikoa deneko ideia. Vancek galdetzen du, zertarako balio digu emakumeoi beldurraren diskurtso honek? Zergatik «konbentzitu» nahi gaituzte gizonezkoen desio sexuala kontrolaezina dela gure emakumezkoen gorputza agertzeaz bat?

Nigan, beldurraren diskurtsoak plazerarenak baino pisu handiagoa izan du. Ziur asko emakume askorengan ere bai. Beldur horiekin bizitzeak espazioak ukatzera eraman nau. Etxera bakarrik joateko beldurti askoa izan naiz, ez naiz ausartu bidaiatzen lagunik gabe, ez naiz gai izan ligatzeko taberna batean edo ohera joateko ezagutzen ez nuen mutil batekin. Beti uste izan dut zuk ezetz esaten duzunean haiek baietz dela pentsatzen jarraituko dutela. Gehien kezkatzen nauena da egoera hori kontrolatzeko gai ez naizela izango, egiazko unean haiek gura dutena egingo dutela, nahiz eta nik gura ez. Eta hori eraso gehienak etxean gertatzen direla jakin arren eta erasotzaileak ezagunak direla, senitartekoak askotan. Balizko gizonezkoen erasokortasunaren beldur horrek paralizatuta ninduela onartzeak irtenbide bat topatzera eraman ninduen, eta nire terapia hasteko aitzakia nagusia izan zen. Badaramat denbora nire eta besteen plazerezko esperientziak berreskuratuz (…) (Esteban, 2004: 201-212).

Atal hau amaitzeko, zera esan nahi nuke: azken hamarkadetan, boterea, gorputza eta praktikaren (agentzia) arloetan sorturiko formulazio berri hauek, beren artean atzeraelikadura prozesuan daudenek, genero-harremanen analisiaren somatizazioa ekarri dute.

Gorputz politiko feministak

Behin, modu laburrean, gorputzaren zenbait ikuspegi eta kontzeptu aurkeztuta, gatozen orain gorputz politiko feministei buruz gogoeta egitera.

Gorputz politikoa esaten dudanean, haragiztaturiko irudikapen, irudi, ideia, jarrera, teknika eta portaera multzo batez ari naiz, gorputz-eraketa zehatz bat, gizarte mugimendu batek (gure kasuan, feminismoak) kontzienteki edo inkontzienteki bultzatua, banaka edo talde-mailan gauzatzen dena. Gorputz politiko batek beregain daramatza pertsona, generoa eta gizarte harremanak ulertzeko, eta mundua ezagutu, begiratu eta eragiteko modu zehatzak, errealitateari eusteko, erantzuteko eta eraldatzeko moduak (edo saioak).

Ez da egon eta ez da egongo gorputz politiko feminista bakarrik, ezta gure analisia mugatzen dugun azken hamarkadetan edo Espainiako estatuaren testuinguruan, artikulu honetan erreferentziatzat hartzen dudana. Feminismoaren gorputz politiko nagusienetakoa ugaltze gorputza izan dela esan liteke, pluralean (antisorgailuak, abortua, amatasuna, hilekoa…): ezaugarri eta esangura ezberdineko gorputzak, indarrean edo ez horrenbeste (self-help, autoezagutzaren gorputzaz hitz egingo dut geroago). Baina baditugu bestelako gorputz politiko adierazgarriak: estetika / gorputz irudiaren gorputzak, artearen gorputzak, gorputz lesbianoak, queer gorputzak, lana / enpleguaren gorputzak, sexu-indarkeriaren kontrako gorputzak, ezintasunaren kontrako gorputzak...

Gorputz hauen guztien ezaugarri nagusietakoa da emakumeen zapalkuntza eta menpekotasuna (zenbait emakumerena edo orokorragoa), modu ezberdinez bada ere, salatu egiten dutela, aldarrikapen abaniko zabala irekiz, betiere emakumeen eta feministen existentzia eta gizarte presentzia azpimarratuz: emakumeen gorputzak agertu egiten dira, ikusarazi egiten dira, presente egiten dira, eta, aldi berean, euren burua eta dauden espazioak, mundua, berresanguratzen dituzte. Beraz, emakume/gizon izatearen, gizakiaren, gizarte-harremanen irudikapen eta kontzeptualizazio alternatiboak dira. Hau da, espazio, botere eta denboren estereotipo, balio eta esleitze diferentzialen erantzun, transgresio eta ezbaiaren^[26] agenteak dira.

Gorputz politiko feministen ezaugarriei dagokienez, bi iruzkindu nahi nituzke, sexuazioa eta sexualizazioa, hain zuzen. Lehenengoarekin hasiko gara.

Azken mendeetan, Mendebaldeko jendartean, giza sexuazioa gizakien funtsezko egia bihurtu da. Testuinguru horretan, feministok ere badugu joera gorputzen sexuazioa nabarmentzeko eta oinarri-oinarrizko giza ezaugarritzat hartzeko, nahiz eta horrekin batera binarismo sexuala auzitan jarri edo/eta kategoria berak transgreditu, maila sozialean zein biologikoan, Foucaultek izendatu zuen baieztapen inbertsoaren bidez, hau da, kategoria horiexen kontrako erabilera, alternatiboa bultzatu, xede transgreditzaile eta haustaileekin^[27]. Izan ere, errealitatea interpretatzerakoan, femenino/maskulino ardatzak lehentasun osoa dauka diskurtso sozial zein feministetan.

Baina, izan behar al du sexuazioak, gorpuztasun feministaren ezaugarri ezinbestekoa, haren moldaera disidenteetan ere? Komenigarria al da interpretazioa egiten jarraitzea feminitate/maskulinitate polo bikoitz horretatik? Ez ote zaigu bada komeni sexuazio eta sexu ugaltzetik haragoko enuntziatuak eta definizioak sortzea?

Egon badaude bide kritiko horretan abiatu diren egileak, esate baterako, Donna Haraway (arestian ikusi dugun Cyborg proposamenaren sortzaileetako bat) eta Anne Fausto-Sterling (zeinaren lanek giza sexuazioaren berrikuspen kritikoa ahalbidetzen baitigute). Fausto-Sterlingek, adibidez, aipatzen du bere Cuerpos sexuados (2006) liburuan, ikuspegi historiko batetik, hormona esteroideak ez liratekeela nahitaez sexual edo ez-sexualtzat hartu behar, baizik eta multzo orokorrago baten parte izan zitezkeela, «ehun mota zabal bat —ugaltze organoak, barne— eragiteko gai diren hazkuntza hormona gisa» (2006: 45-46). Izendapen bat edo beste erabiltzearen ondorioak bistan daude. Hormona sexualak hazkuntza hormonatzat hartzeak beste leku batean kokatzen gaitu, bai zientifikoki baita politikoki ere. Irudituko luke, beraz, ezinbestekoa egin zaigula sexuaren kontzeptu horren azterketa kritikoa eta ezberdintasun sexualen teorizazio alternatiboa bateratzea.

Aurrerago aipaturiko bigarren alderdia sexualizazioarena da, gorpuztasun feministaren dimentsio izarra baita. Sexualitatea legoke Europako eta Ipar Amerikako feministok geure burua eratu dugun prozesuaren erdigunean, kultur biopolitiko zehatzen barruan. Ondorioz, gure esperientzian, baina baita gure gorputz politikoetan ere, sexualitatea plazer, agentzia, transgresio eta subertsiorako faktorea da, lehentasunezkoa. Gaur egungo gazte feminista asko ere asumitzen eta berdefinitzen ari diren lehentasuna, oso apurtzaileak izan ohi diren planteamenduetatik.

Gai honen inguruan galdera hauexek bururatzen zaizkit: sexualitateak izan behar al du nahitaez gorputz arloko subertsio feministarako tresna nagusia? Sexualitateari lehentasuna emate horrek ez al ditu ikusezin edo bigarren mailako bihurtzen beste aldetik nabarmendu edo behintzat maila berean jarri nahi ditugun bizitzaren bestelako dimentsioak?

Sexuazioa eta sexualizazioa osagai ikusgarriegiak, hipertrofiatuak izan badira, badaude, nire irudikoz, gure testuinguruan ezkutaturik gelditzen direnak, nahiz eta emakumeen ezberdintasunerako garrantzia izan. Klasea, etnia, nazionalitatea, adina… eta antzerako faktoreez ari naiz, eta baita menpekotasunaren muinean leudekeen gaiez ere, lanaren banaketa sexuala edo zaintzearen derrigorra, besteak beste. Izan ere, lan-prekarietatea edo pobreziari dagozkion arloarekin loturiko gorputz politikoak, paradoxikoki, gorputz sexualak baino politikoki leunagoak iruditzen zaizkigu, glamour feminista nahikorik eduki ez bailute. Baina, subertsiboagoa da sexualitatea zahartzaroa baino, adibide bat jartzearren?

Beste batzuetan, zaintza lanen inguruko gogoeta feminista kasu, gure testuinguru historikoan zentralitate osoa duen gaia, ez ditugu ondo eratuta gorputz politikoak ere. Egia da azken urteetan zabalduz joan direla etxeko lanen esparruari dagokion genero desoreka mahaigaineratzen duten irudiak, baina hori ez da horrela pertsonen zainketan non, kurioski, gizonezkoen gorputza baliatzen ari baikara zaintzaren banaketarako aldarri feminista irudikatu ahal izateko, ume bat edo adineko bat zaintzeko plantak egiten ari diren gizon konkretu eta, gehienetan, ospetsuen irudien bidez.

Gorputz politikoen esangurari eta edukiei egindako errepaso labur honetan, XX. mendeko 70eko hamarkadako feminismoan enblematikoena izan zen ugaltze--gorputzera bueltatu nahi dut tartetxo batez, self-help gorputzera, alegia. Leonor Taboadak, Espainiako estatuko osasunaren mugimendu feministaren bultzatzaileetako batek^[28], Cuaderno Feminista. Introducción al self-help liburua argitaratu ondoren, horrela hitz egin zuen egin zioten elkarrizketa batean (El País egunkarian 1978ko apirilaren 14an):

Koadernoa idazteko erabakia hartu badut (…) emakumeok, gure aldekoa izan arren, orain arte baliatu ezin izan dugun informazio ezin fidagarriagoa eskuratu dudalako izan da. Abiapuntuan, Bostongo Kolektiboaren esperientzia izan dut, ehunka emakumeren kontakizunetatik liburu bat idatzi zutenena, ordura arte emakumeen sexualitatearen edozein alderdiz irakurritakoa gizonezkoek emakumeen gorputzari buruz zuten ikuspegiak zeharo baldintzatua zegoela jabeturik. Amerikako Estatu Batuetako gaztelaniazko emakume hiztunentzat itzuli nuen liburua, eta horrela, erabat garrantzitsua den korronte feminista horretara hurbilduz joan nintzen. Self-help edo autolaguntza, nork bere gorputzaren autoazterketan eta autoezagutzan azpimarratzen du. Los Angeles-eko emakume talde batek era politikoan ikusi zuen hau, munduaren aurreko kontzientzia hartze gisa.

Estatu Batuetan jaio ondoren, self-help ideologia hori Frantzia, Italia eta Alemaniara zabaldu zen, non azken urteetan teknika hori praktikatzen baitzen osasun-zentro alternatibo andanetan. Espainiari dagokionez, esperientzia bakarrak, Leonor Taboada parte den Mallorkako Colectivo Feminista Pelvis delakoa, eta Bartzelonako Self-Help kolektiboarenak dira.

«Gure emakume gorputza kolonizatua izan da eta kolonizatzailearen ideologiari erantzun izan dio. Hirurogeita hamarreko askapen sexualak emakumearentzat zentzu maskulinoa izan zuen, eta gizonen interesei erantzun zion».

Emakumezkoen kanpoko genitalen atal bakoitzaren inguruko informazio praktikoaz gain, Leonor Taboadak emakume bakoitzak espekuluaren bidez egin lezakeen haien azterketa periodikoaren azalpena eransten du; espekulua da ginekologiako ohiko tresna, talde feministen egoitzetan emakumeen eskura jar litekeena^[29].

Ezin ukatu self-help gorputz politiko hori erabateko sinbolo izan zena, palanka politiko funtsezkoa, zeinak gainerako gorputz sinboloekin batera (titi-zorroak erretzea edo, alua irudikatuz, esku bietako hatz lodien eta gainerako hatzamarren bidez airean egin ohi den keinu feminista), identitate ikur izan zen emakumeentzat, identitate subertsiboak eratze aldera, eta baita antisorgailuen aldarrikapena, sexualitatea eta ugaltzetik harago zihoazen ekintzen lehengai. Gorputz politiko transgreditzailea eztabaida-eragile izan zen, eta aldi berean, orduko politika feministak hedatzeko tresna.

Baina hogeita hamar urte geroago, posible al da mantentzea autoezagutza filosofia hori? Self-helparen zenbait osagai desajustatuta gelditu zaizkigu edo problematikoak dira gaur egun. Haren atzean dagoen gorputzean, genitalak (eta zehazkiago, bagina) eta ugaltze-ahalmenak emakume izatearen metonimia dira, harreman estuan baitago zientzia medikoak emakumeen gorputza eta osasuna nola eta nondik azaltzen duen begiradarekin, feminismoaren baitan eragina duena oraindik. Beste aldetik, atzean dagoen irakurketa aseptikoegia da, teknologia ginekologikoaren menpekoegia, nahiz eta teknologia hori emakumeek eskuratu.

Edozein kasutan, argi utzi nahi dut, gorputz hori ondo egokitua ikusten dut testuinguru horretan, orduko politikei ondo egokitua, emakume eta ama izatearen arteko banaketa ahalbidetzen baitzuen. Baina, hirurogeita hamar / laurogeietan emakumeen erronka nagusietako bat emakumearen eta amaren arteko identifikazio hori urratzea bazen, gaur egun, ezinbestekoa dirudi emakume izatea eta zaintzaile izatearen arteko baliokidetasuna^[30] haustea, nire ustez, aitortza, elkarrekikotasuna, elkartasuna eta laguntzaren gainean eraikitako mundu batekin bateragarri dena. Are gehiago, aurrerantzean dugun erronketako bat litzateke emakume izatea eta maitasun subjektu izatearen identifikazioa auzitan jartzea, maitasuna identitate femeninotik edo feministatik deszentratzea. Baina, nire ingurura begira nagoela, ez dut apenas topatzen maila horretan subertsiboa den gorputz politiko kolektiborik.

Zein gorputz zein feminismoetarako?

Ez dago korrespondentzia zuzenik orrialde hauetan aurkezturiko hurbilpen teorikoaren eta gorputz teorikoen artean, badakit; baina argi dago gaur egun problematiko izan beharko luketela ikuspegi esentzialistak eta ugaltzean gehiegi oinarriturikoak. Edo, baita konstruktibistegiak ere. Nago gorputz-teoria eta narratiba feminista garaikideenek niaren eta gorputzaren bereizketa perbertso hori auzitan jartzera gonbidatzen gaituztela, eta gu geu agente haragiztatu gisa ikusten laguntzen, edozein egoeratan edo planifikaturiko ekintzatan edo ez; horixe baita diagnosia, gogoeta eta ekintzarako bide alternatiboak asmatu eta praktikan jartzea ahalbidetzen diguna. Gorputz gisa pentsatzeak —aldi berean objektuak eta subjektuak diren gorputzak— aukera berriak zabal liezazkiguke (zabaltzen ari dira, dagoeneko) feminismoa feminismo denetik hortxe dauden ideiak, esperientziak eta eztabaidak berrikusi, integratu edota birformulatu ahal izateko.

Ezagutza, gorputz eta xede politikoen artean loturarik badago; feminismoa gorputz kolektiboa baino ez bada, bere burua etengabeko eratze/berreratze prozesuan dagoena; mugimendu baten gorputz-arrakasta bada, edo ez bada… Zein dira helburu horiek erdiesteko gaur egun behar ditugun gorputzak? Zein, beraz, birpentsatu, berrindartu edo praktikara eraman behar ditugunak gure jarduera feministan?

Bibliografia

Bourdieu, Pierre. 1997. Razones prácticas. Una teoría de la acción. Bartzelona: Anagrama.

Butler, Judith. 1997. «Performative Acts and Gender Constitution: An Essay in Phenomenology and Feminist Theory», in Writing on the body. Female Embodiment and Feminist Theory. K. Conboy, N. Medina, eta S. Stanbury (arg.), New York: Columbia University Press, 401-417.

Comaroff, John; Comaroff, Jean. 1991. Ethnography and the Historical Imagination. San Frantzisko: Westview Press.

Connell, Robert W. 1995. «Men’s Bodies», in Masculinities. Oxford/Cambridge: Polity Press, 45-67.

Csordas, Thomas J. 1994. «Introduction: the body as representation and being-in-the-world», in Embodiment and experience. The existential ground of culture and self. Csordas, T.J. (arg.), Cambridge: Cambridge University Press, 1-24.

De Beauvoir, Simone. 1998 [1949]. «La joven» in El Segundo Sexo. Volumen II. La experiencia vivida. Madril: Cátedra.

Esteban, Mari Luz. 2001 Re-producción del cuerpo femenino. Discursos y prácticas acerca de la salud. Donostia: Hirugarren Prentsa.

Esteban, Mari Luz. 2004. Antropología del cuerpo. Género, itinerarios corporales, identidad y cambio. Bartzelona: Edicions Bellaterra.

Esteban, Mari Luz. 2011. Crítica del pensamiento amoroso. Bartzelona: Edicions Bellaterra.

Esteban, Mari Luz. 2011. «Cuerpos y políticas feministas. El feminismo como cuerpo», in Cuerpos Políticos y Agencia. Reflexiones Feministas sobre Cuerpo, Trabajo y Colonialidad. C. Villalba Augusto, eta N. Álvarez Lucena (koord.), Granada: Universidad de Granada. Colección Periferias, 12. zk., 45-84.

Fausto-Sterling, Anne. 2006. Cuerpos sexuados. Bartzelona: Melusina.

Foucault, Michel. 1987 [1977]. La historia de la sexualidad I. La voluntad de saber. Madril: Siglo XXI.

Foucault, Michel. 1992 [1977]. Vigilar y castigar. Madril: Siglo XXI.

Giddens, Anthony. 1987 [1976]. Las nuevas reglas del método sociológico. Buenos Aires: Amorrortu.

Gramsci, Antonio. 1986. Cuadernos de la cárcel. Mexiko: Ediciones Era.

Grosz, Elizabeth. 1994. Volatile Bodies. Toward a Corporeal Feminism. Indiana University Press.

Haraway, Donna. 1995. «Manifiesto para cyborgs: ciencia, tecnología y feminismo socialista a finales del siglo XX», in Ciencia, cyborgs y mujeres. La reinvención de la naturaleza. Madril: Cátedra, 251-311.

Juliano, Dolores. 1992. El juego de las astucias. Madril: Horas y HORAS.

Lyon, M.L. eta Barbalet, J.M. 1994. «Society’s body: emotion and the «somatization» of social theory», in Embodiment and experience. The existential ground of culture and self. T.J. Csordas (arg.), Cambridge: Cambridge University Press, 48-66.

Maquieira, Virginia. 2001. «Género, diferencia y desigualdad», in Feminismos. Debates teóricos contemporáneos. E. Beltrán, V. Maquieira, S. Alvárez eta C. Sánchez (arg.). Madril. Alianza Editorial (Ciencias Sociales), 127-190.

Merleau-Ponty, Maurice. 2000 [1945]. Fenomenología de la percepción. Bartzelona: Península.

Ortner, Sherry B. 2006. Anthropology and Social Theory. Culture Power and the Acting Subject. Duke: Duke Univesity Press.

Rivera Garretas, María Milagros. 1996. El cuerpo indispensable. Significados del cuerpo de mujer. Bartzelona: Ed. Horas y HORAS.

Scheper-Hughes, Nancy eta Lock, Margaret. 1987. «The Mindful Body: A Prolegomenon to Future Work in Medical Anthropology». Medical Anthropology Quaterly 1, 6-41.

Stolcke, Verena. 2003. «La mujer es puro cuento: la cultura del género». Quaderns de l’Institut Catalá d’Antropologia 19, 69-95.

Taboada, Leonor. 1978. Cuaderno feminista: Introducción al self-help. Bartzelona: Fontanella.

Turner, Bryan. 1994. «Avances recientes en la Teoría del cuerpo», in «Monográfico sobre Perspectivas en Sociología del Cuerpo», Bañuelos Madera, C. (koord.). REIS-Revista Española de Investigaciones Sociológicas 68, 11-39.

Vance, Carole S. (bil). 1989. Placer y peligro. Explorando la sexualidad femenina. Madril: Editorial Revolución.

Wacquant, Loïc J.D. 1995. «Pugs at Work: Bodily Capital and Bodily Labour Among Professional Boxers». Body & Society 1 (1), 65-93.

[1] Artikulu hau, Cristina Villalba Augusto eta Nacho Álvarez Lucenak koordinatu duten Cuerpos Políticos y Agencia. Reflexiones Feministas sobre Cuerpo, Trabajo y Colonialidad izeneko liburuan argitaratu da lehenengoz (ikus Esteban, 2011).

Argitaratu baino lehen, hemen azaltzen diren ideiak zenbait forotan aurkeztu dira, unibertsitate barruan zein unibertsitatetik kanpo; beraz, jende askoren iruzkinak eta kritikak jasotzeko aukera izan dut, neure argudioak elikatzen lagundu didatenak. Horien artean, Asturiaseko Gloria García Nieto eta Paloma Uria eskertu nahi ditut, haiek izan baitziren «gorputz politiko feministen» inguruan hitz egitera gonbidatu ninduten lehenak, 2008. urtean antolaturiko bi jardunalditan. Bestetik, zorretan nago Silvia García Dauder, Nuria Gregori eta Inmaculada Hurtadorekin ere, urte berean, Valentziako UIMPn (Universidad Menéndez Pelayo) antolatu zuten ikastaroan parte hartzera gonbidatu baininduten.

Artikulu honen lehen bertsio laburra Granadan aurkeztu nuen, 2009ko abenduaren 5-7an izan ziren Jornadas Estatales Feministas direlakoan, «Cuerpos, sexualidades y políticas feministas» izeneko mahai-inguruan (ikus: http://www.feministas.org/spip.php?article225.

Eskerrak eman nahi dizkiot Carmen Díez Minteguiri ere, zirriborroari egindako iruzkinengatik.

[2] Euskal Herriko feminismoan zabaldu diren perkusio eta batukada taldeei buruz gehiago ezagutzeko, ikus: Nahita, Ermuko Udalaren Berdintasunaren Sailak ateratzen duen argitalpenaren 14. zenbakia (2011ko irailekoa).

[3] Lesbianbanda Proiektua «emakume lesbianen banden eraketa da, non perkusioak, ahotsak, testuak eta adierazpen eszeniko kaletarrak keinu politiko bihurtzen baitira. Silvia Palumbo artista argentinarrak sortu zuen lehen lesbianbanda Buenos Aires hirian. Bertan antolatu ohi ditu perkusio tailerrak non emakumeen kontzientziazioa eta jabekuntza lantzen baitira. Ikus: http://www.silviapalumbo.com.ar/proyLBB.htm

[4]Gaur egun badaude lesbianbandak Mexikon, Valentzian, Asturiasen… eta lesbiana-mugimendutik at ere zabalduz doa, aurrerago aipatu dugun Euskal Herriko ekimenaren modu berean. Ikus Silvia Palumbori egindako elkarrizketa lehenago aipaturiko Nahita aldizkarian.

Biologia izaki bizidunen propietateei (morfogenesia, ugalketa, patogenia…) dagokien diziplina zientifikoa da, irakurketa ezberdinak onar ditzakeena.

[5] Fenomenologia gorputza, niaren sorkuntzan parte-hartzaile aktibo gisa aztertzen duen diziplina litzateke Anne Fausto-Sterling (2006: 318) biologo feministaren ustez. Maurice Merleau-Ponty-ren ustez subjektibitatea ez legoke ez adimenean ezta kontzientzian ere, gorputzean baizik. Egile honek ematen dio gorputz bizituari Jean Paul Sartrek kontzientziari ematen zion entitate ontologiko bera (Young, 1990: 147; in Fausto-Sterling, 2006).

[6] Funtsezkoa da gorputzaren ezagutza zientifikoen sorreran eragin zuzena duten egoera historiko, psikologiko zein soziologikoak aintzat hartzea.

[7] Politika, zentzu arendtiarrean, giza jarduera eremua litzateke, boterea ernaltzen duen ekintza kolektiboa; modu mugatu eta soilago batetik, politika talde baten helburuak erdiestera bideratzen den prozesua litzateke.

[8] Gorputzaren teoria deritzogu XX. mendearen laurogeiko hamarkadan sortu zen eredu teoriko-metodologikoari, nahiz eta aurrekari teorikoak eta aitzindariak XX. mende osora zabaldu, gizarte analisi orokorrak egiten saiatu zirenen eskutik: Marcel Mauss-engandik, gorputz teknika eta habitus kontzeptuak asmatu zituena haren «Teknikak eta gorputz mugimenduak» entseguan (1936. urtean argitaratua); Pierre Bourdieu-rengana, gustua eta klasearen analisiekin.

Gaur egungo gorputzaren teorian, gorputza agentetzat hartzen da, banakako ordena eta ordena psikologiko eta sozialaren topagune (…), izaki biologiko baina baita entitate kontziente, esperientziadun, ekintzaile eta interpretatzaile ere (Lyon eta Barbalet, 1994: 55, 63).

[9] Ikus, esate baterako, Foucault (1987, 1992).

[10] Emakumezkoak ez dira gure jendartean naturalizatu diren izaki bakarrak, baita gizonezkoak, beltzak, pobreak, homosexualak… ere; edozein unetan mailakatu nahi den edozein kolektibo, hain zuzen.

[11] Zenbait zirkulu feministetan, bioemakume eta biogizon terminoak zabaldu dira, transexual edo transgenero liratekeen pertsonetatik ezberdintzeko asmoz, eta horrela, sexu eta generoari dagozkien taxonomia zientifiko eta sozialei aurre eginez. Baina nozio horiek efektu paradoxikoa dute, zeren alde batetik Mendebaldeko adierazpen bitarrak auzitan jartzen baitituzte, eta, bestetik, biologikoa berez sortzen den ideia indartzen baitute.

[12] Termino hau Loïc Wacquant-ek (1995: 73) boxealariekin egindako lanetik hartu dut. Gorputz-lana organismoaren manipulazio intentsiboa litzateke, pertsonarengan jarrerak, mugimendu-errutinak eta emozio eta kognizio egoera subjektibo zehatzak eragiten dituena, zeinaren bidez gorputz eremua berrantolatzen baita, organo eta gaitasun batzuk beste batzuei gailenduz eta gorputzaren zentzuaz gain organismo osoaren kontzientzia eraldatuz; eta horrekin batera, munduarena. Nik neuk erabili dut kontzeptu hau nire pasarela-modeloen lanbideaz egindako azterketan (Esteban, 2004) eta baita maitasuna gizarteratzeari dagokionean (Esteban, 2011).

[13] Esamolde honi Maurice Merleau-Pontyk (2000) eman zion adieran.

[14] Atal honetan, nire Antropología del cuerpo. Género, itinerarios corporales, identidad y cambio (2004) liburuaren lehen kapituluaren edukiak laburbilduko ditut.

[15] Elizabet Grosz-en Volatile Bodies (1994) liburuan oinarrituz.

[16] Simone de Beauvoir edo Shulamit Firestone sartzen ditu Groszek feminismo mota honetan.

[17] Ikus, esate baterako, gaztelaniazko bertsioa: Haraway (1995: 251-311).

[18] Ikus, esaterako, Jean eta John Comaroff (1991).

[19] Ikus Pierre Bourdieu (1997) edo Bryan Turner (1994).

[20] Ikus Nancy Scheper-Hughes eta Margaret Lock (1987) edo Thomas Csordas-ena (1994), embodiment (haragiztatze, gorpuzte) kontzeptua garatu duen egile nagusietakoa.

[21] Michel Foucaulten lana funtsezkoa da gorputzaren gizarte-teoria ulertu ahal izateko.

[22] Non Maurice Merleau-Ponty (2000) gailentzen baita.

[23] Ikus Giddens (1987) edo Ortner (2006).

[24] Ikus, esate baterako, Foucault (1987), Gramsci (1986) eta Juliano (1992).

[25] Gorputz-ibilbideak honela definitzen dira: «Gizarte-egitura jakinen barruan eta kolektibo baterantz bideratzen gaituzten banakoen bizi-prozesuak. Subjektuen gizarte-ekintzei ematen zaie garrantzia, gorputz-jardueratzat hartuz gizarte-ekintzak. Desiraren, bizipenaren, hausnarketaren, erresistentziaren, erantzunaren eta aldaketa sozialaren gunea da gorputza, hainbat bidegurutzetan gauzaturikoak (ekonomikoetan, politikoetan, sexualetan, estetikoetan eta intelektualetan). Ibilbide horiek denbora nahikoa hartu behar dute, esperientzien eta testuinguruen aniztasuna behatu ahal izateko, eta aldaketak antzeman ahal izateko» (Esteban, 2004: 54).

[26] Dolores Julianok termino honi ematen dion zentzuan.

[27] Gorputz lesbiano maskulinoez ari gara, esate baterako.

[28] Gaur egun osasunaren feministen artean oso ezaguna den Mujeres y Salud (CAPS -Centre d’Anàlisi i Programes Sanitaris, Bartzelona) aldizkariaren zuzendaria.

[29] Ikus: http://www.mujeresenred.net/news/article.php3?id_article=682

[30] Marian Uria feminista euskaldun-asturiarrari entzun nion, lehen aldiz, ideia hau modu horretan azalduta.