EDO! Argitaletxea | Genero-ariketak

Testu honetan euskal literaturaren mapari begira jarriko gara, eta mapa horretan ikusezin egin diren pertsonaia trans batzuk azaleratzea izango dugu abiapuntu eta helmuga. Eta horretarako, ez diogu bakarrik gaur egungo egoerari begia botako, aurreko mendeko kartografietan barna ere ibiliko gara, lurralde transen bila bidaia eginez, eta ibiltari trans ezkutuen geografiak irudikatuz.

Ikusiko dugun moduan, trans termino zabal eta anitz horren barruan hainbat irudikapen eta irakurketa posible daude euskal letretan. Gainera, hasieratik argitu nahi dugu perspektiba feministatik begiratuko diogula gaiari, eta horren ondorioz, garrantzia emango diogu bi korronte horien arteko gurutzaketari, hartu-emanei.

2008ko Euskal Herriko Jardunaldi Feministen azken edizioan hitz egin zen lehen aldiz gurean transfeminismoari buruz. Badakigu zer esan nahi duen kontzeptu horrek? Zer korapilo askatzen ahalegintzera datorren? Zer proposamen egiten duen?

Batetik, trans kontzeptuaren baitan transexualitatea, trabestismoa eta transgeneroa kokatu nahi ditugu, izendapen barne-hartzaile eta plural batean subjektibitate anitzak elkarrekin batzeko asmoarekin^[1].

Bestetik, feminismoarekin batera uztartuta agertzen zaigu transfeminismo kontzeptua. Transfeminismoa subjektu feministaren aniztasunaz jabetzeko behar politikoa da. Halaber, feminismoa bizirik eta martxan dagoen praktika eta teoria sorta bat dela erakutsi nahi du, zapalkuntza eta egoera ugari salatzera datorrena. Hortaz, «transgeneroa eta feminismoa» adieraztera datorren transfeminismoa batuketa hutsa baino harantzago doan egitasmoa da; feminismoaren erronka berriak eta gorputza, generoa eta desiraren inguruko diskurtso hegemonikoaren aurreko erresistentziak elkarrekin eta aliantzen bidez antolatzeko proposamena egiten du, horretan diharduten beste kolektibo batzuekin batera.

Ikusi berri dugu zer ekarpen egiten dion trans terminoak feminismoari. Euskal kulturan (eta bereziki euskal literaturan) ikuspegi horren arrastoak bilatzen hasiz gero, zer topatuko dugu? Euskal literaturan badago gai honi buruzko lanik? Topikoak eta uste okerrak baztertzea du helburu testu honek, eta horretarako, euskal jendartean eta euskal literaturan ezkutuan eta bigarren lerro batean irudikatu diren transak agerian jartzeko saioa egingo dugu, eta eremu horretan gaiaren trataera zein izan den apur bat argitzen ahaleginduko. Trans posizioak denbora luzean egon direla gure artean erakutsi nahi dugu; izan ere, trans posizio horiek zigortzeko eta arautzeko asmoz sorturiko literaturak bide luzea egin du. Eta hain zuzen ere, genero-arauak eta genero-posizioak estuki erregulatzeko sorturiko literatura lan horiek agerian uzten dute euskal jendartean bazela arautik kanpo bizi zenik.

1. Kartografia baterako iparrorratza

XX. mendeko euskal literaturan trans kontzeptuaren diskurtso eta irudikapenak bilatzen hasi aurretik, testu hau idazterakoan esku artean izan dugun iparrorratza aurkeztuko dugu. Euskal literaturaren mapari nola eta nondik begiratuko diogun zedarritu behar, alegia. Hasteko, hiru zutabe teorikoz hornitu dugu iparrorratza: lehena, Donna Haraway-ren kokatutako ezagutza (1990); bigarrena, Anne Fausto-Sterling-en sistema ontogenikoak (2006); eta hirugarrena, Judith Halberstam-en orainaldiaren hedapena (perverse presentism) (2008).

Kokatutako ezagutza Harawayk ikuspuntuaren teoriari egindako kritikatik^[2] sortu zen. Ikertzailearen kokapen zientifikoari buruz hitz egiten digu kontzeptu horrek, eta honako hau azaleratu nahi du: kontziente ala inkontzienteki, ikertzaile guztiak abiatzen dira beren subjektibotasunetik eta beren testuinguru kulturaletik, ikergaiari buruz hitz egitean. Hau da, metodoa gorabehera, ikerketa guztiek dute ikuspuntu jakin bat, eta hartara, Harawayren ustez, ikertzaileak bere ikuspuntua zehaztu eta argitu behar du, ezer ez ezkutatzeko eta anbiguotasunak saihesteko. Horrela, perspektiba ugari daudela kontuan hartzean, ezagutza kokatua eta partziala dela erakutsiko da^[3]. Geurea, beraz, iparrorratz transfeminista izango da.

Fausto-Sterlingek proposaturiko sistema ontogenikoen teoria ere badugu iparrorratzeko osagai. Teoria horren arabera, ez daude oinarrizko bi prozesu mota: alde batetik, geneek, hormonek eta garuneko zelulek gidatutako prozesua (hots, natura); eta beste alde batetik, inguruneak, esperientziek, ikasketak edo indar sozialek gidatutako prozesua (hau da, heziketa edo kultura). Ikuspegi sistemikoa dakar ikertzaile horrek, eta bi mundu desberdin eta banaturen arteko gatazkaren ikuspegia baztertzen du (alegia, ikuspegi dikotomikoa baztertzen du), eta gune desberdinen arteko elkarrekiko lotura anitzek osatzen duten sarea edo sistema proposatzen digu, hortaz. Izana eta izenaren arteko harremanari buruz ari da, bien arteko interkonexioez, eta horiek bitan banatzearen ezintasunaz.

Naturaren eta hazkuntzaren arteko oinarrizko banaketa egin ohi da, «gorputz erreal»en eta horien interpretazio kulturalen artekoa. Foucault, Haraway, Scott eta beste batzuekin egiten dut bat. Haien iritziz, gure gorputzaren esperientziak kultura eta garai zehatzetan izaten dugun garapenaren ondorio dira (...). Hazi eta garatzen goazen bitartean, modu literal eta «diskurtsibo»an (hizkuntza eta praktika kulturalen bidez), gure gorputzak eraikitzen ditugu, esperientziak gure hezur-mamietan haragiztatuz (Fausto-Sterling, 2006: 37).

Orainaldiaren hedapenarekin honako alderdi hau azpimarratu nahi dugu: analisirako kategoria oro tokian tokikoa eta unean unekoa dela.

Analisi historikoa egiteko orainaldiaren hedapena defendatu nahi dut eredutzat, hau da, denboran atzera egungo kontzeptuak proiektatzea eragotziko duen eredu bat, baina aldi berean, iraganeko enigmei egungo gogoetak aplikatzeko balio duen eredu bat (…) orainaldia desnaturalizatzeko proposatzen dut, baina baita egun ezagutzen ez dugunaren eta iraganaz ezagutu ezin dugunaren gainean aritzeko (Halberstam, 2008: 75-76).

Bide horretatik, gaur egun transgeneroaren inguruan harilkatu diren gogoetak hartuko ditugu abiapuntutzat bidaia honetan, baina ez gaur egungo kontzeptuak iraganean proiektatzeko asmoz, baizik eta iraganean isildutako zein ezkutaturiko errealitate sozial batzuk azaleratzeko asmoz.

2. Trans kontzeptuaren eta
trans literarioen bidegurutzean:
ibilbide historikorantz

Mapa mahai gainean zabaldu ostean eta bere luze-zabalak ezagutu eta gero, testu honen xedea argitu nahi dugu: XX. mendean zehar aurkitu ditugun lan literario batzuk aztertu nahi ditugu, trans posizioen oihartzunak antzemateko asmoz. Hori egin ahal izateko, ehun urte horietan trans kontzeptuaren ibilbide historikoan ipini ditugun mugarri batzuen berri emango dugu laburki (garai bakoitzean zegoen ikuspegi eta pentsamoldea ezagutarazteko), eta garai horietan argitaratutako lan literarioak orduko errealitatearen isla izan direnentz egiaztatuko dugu. Horretarako, hiru trazutan osatuko dugu transgenero literarioen kartografia hau.

2.1. Sexua / generoa sistemaren sorrera

XIX. mendean hasi ziren Europan gizon eta emakumeen arteko bereizketa generiko eta sexuala zehazten, eta, horrekin batera, batzuei eta besteei zegozkien izaerak, jokaerak eta harreman motak arautzen. Ondorioz, arauok betetzen ez zituztenak zigortzen eta sozialki baztertzen zituzten.

Cleminson eta Medinaren arabera (2004), 1850 eta 1925 urteko aldia sexu-perbertsioen ekoizpen garaia izan zen Europan. Garai horretan (eta baita geroago ere transexualismoaren diskurtsoekin), medikuntzak eta psikologiak sexu biologikoaren, gorputzen eta praktika sexualen arteko (haien ikuspuntuaren araberako) harmonia lortzen (eraikitzen) saiatu ziren (Cleminson eta Medina, 2004: 4).

Egile horiek diotenez, dimorfismo sexualaren defentsa, hau da, biologikoki eta mentalki desberdinak eta elkarrekiko baztertzaileak diren bi sexuen aldeko defentsa, XVIII. mendetik zetorren, baina mende oso bat pasatu behar izan zen teoria hegemoniko gisa onartua izateko. Teoria horren helburua gizon eta emakumeen arteko parekidetasun eza arrazionalizatzea zen, desberdintasun hori natural bihurtuz eta ahalik eta gehien gorpuztuz. Helburu hori lortzeko, sexualitatearen inguruko bestelako ikuspegi batzuk baztertu zituzten (Cleminson eta Medina, 2004: 6).

XX. mende hasierako euskal literaturan, ikuspegi binarista hori indarrean zegoen; are gehiago, literatura-lan ugarik sakondu zuten genero-ezaugarrien naturalizatze horretan, bestelako genero-praktikak zigortuz. Antzerkia, gainera, genero-arauak ezartzeko genero literario pribilegiatu bihurtu zen garai hartan. Joera horren adibide dugu Antonio Labaien antzerki-egile ezagunaren honako antzezlan hau:

Antonio Labaien, Gizon bizarpeituti eta emazte bizartsuti (1935)

Jostirudia Oihenarten esaera zahar honetan oinarrituta dago: «gizon bizarpeituti eta emakume bizartsuti iges egik nola kutsuti». Esaera zahar horrek iradoki bezala, gorpuzkeran arau sozialak urratzen dituzten pertsonak susmagarri, arriskutsu izendatu izan ditu jendarteak.

Bertan, euren rol maskulinoa eta femeninoa betetzen ez duten senar-emazteak agertzen dira, herri osoarentzat barregarri direnak, antzezlan horren ikus-entzuleentzat ere hala izateko xedearekin. Gizonak betidanik eraman duen bizarra moztuko du eta bere emazteak ez du ezagutuko; beraz, hori dela eta istilu handia sortuko da euren etxean.

Hitzaurrean, egileak horrela aurkezten du antzezlana: «Guzia joku, jolas kirtenkeri utsa da, antzezlariak umore ta aldarte onean antzeztu bear dutena» (Labaien, 1935 : 7)^[4].

KAXKARIN: Andre Kontxes, adierazi nai dizut, alegia, gizonezko, abere ta gauza bizidun guziak itxuraz maiz aldatzen dirana.

ETXEKOANDRE: Zu bai edariak aldaturik zatorrela. Obe dezu jarraitu ezkongai...

KAXKARIN: (Jaramonik egin gabe) Arrak biurtzen dira mitxirrika... emeak.. ama; txalburuak igel... ta igeltseroak...

ETXEKOANDRE: (Asarre) Zer esan bear dezu igeltsuarengatik? Alper ez bestena!

KAXKARIN: Igeltseruak biurtzen dira...

ETXEKOANDRE: Bai noski: nere Joxe ezkongaietan gorri izugarritakoa nun.

KAXKARIN: Errepublikanoa. Masoia.

ETXEKOANDRE: Masoia? Etxe ontan «mas soy yo». Bai orixe. Ez zan beñere elizara sartzen. Orain, bai enetxoa, sarturik daukat: Animetako anaidian, San Antongo kopradian; eta San Pranzizkoren irugarren ordenean.

KAXKARIN: Ori da senarra zeruko bidean ipintxea.

ETXEKOANDRE: Bai. Pobriak gera bañan gure etxean aña kandelik erosten dan etxerik ez dago erri guzian...

KAXKARIN: (Berekiko) Oiek prozezioa egiten ditek egunero.

ETXEKOANDRE: Nai badu ta nai ez badu nere Joxek ez du ille bat ere ikutzen nere baimenik gabe.

ETXEKOANDRE: (Txistu joaz) Fiu u... uuuu!!! (Berekiko) gaur entierroa ere ez dek urruti ibilliko emen. (…)

KAXKARIN: (Itunki) Gaurko gertaera etxekoandre...

ETXEKOANDRE: (Jakin naiez) Zer gertatu da bada?

KAXKARIN: Zer?... (Sotinka) Ez dezula ...ezagutuko zure senarra.

ETXEKOANDRE: Nere senarra diozu? Nere Joxe?... Min artu al du? (…)

KAXKARIN: Ez da ori emakumea! Bizarra besterik ez diote moztu.

ETXEKOANDRE: Ixtarra?... Jainko maitea, lanerako gauza ez! Nun dago bera?...

KAXKARIN: Lasa entzun zaidazu andre Kontxes. Zure Joxek ez du ezer ausi; ezta miñik artu ere; bizirik dago; ez diote kendu bizarra besterik.

ETXEKOANDRE: (Lasaturik) Alare! Auxen da larria eman didazuna. Bañan, bizarra kendu diotela diozu... Nun eta nola ordea? neri ezertxore aitatu gabe.

KAXKARIN: Gauza erreza. Badakizu... sagardotegian geundela, Joxe ta lagunok...

ETXEKOANDRE: Elizan egon izan baziñaten...

KAXKARIN: Zaude, zaude, bada... Joxe zigarroa piztutzera zijoala, irriztatuta, su-artu dio bizarrak.

ETXEKOANDRE: Itzaltzea zun. A zer nolako umea.

KAXKARIN: Nola itzaldu sagardoarekin; usai txarra emango zion, orregatik ia bizar erdia erre zaio.

ETXEKOANDRE: Ez da ori egi osoa izango.

KAXKARIN: Osoa ez! Bizar erdia bakarrik. Lotsagarri zamar gelditzen zan beste erdiarekin eta zer egin degu? Bizargilleren etxera joan eta arpegi guzia garbitu. Ikusiko dezu ikusiko zer nolako gizon polita dagon.

ETXEKOANDRE: (Gezurra dala antzemanaz) Ezin ditezke itz gutxiagotan gezur geiago esan. Jesuuuus! (Suturik) Zoaz emendik aguro! bestela eskalletatik bera joango zera!

KAXKARIN: (Beldurtuaz) Ez det errurik. Zuri adieraztera bidali naute.

ETXEKOANDRE: Ni ez nazu ba Bedaiokoa gauz orrek sinisteko. Ez orixe! Ordiziako kale nagusian jaioa ta mikeletearen alaba. Alajaña! Nere bizkar par egin nai badezu...

KAXKARIN: Ezetz andre Kontxes! Zeorrek ikusi dezu.

ETXEKOANDRE: (Bat-batean apalean dagon ur-sallaren billa joan da) Ikusi? Zoaz emendik aguro! Barrendik bero-bero eginda bazaude prexko-prexko jarriko zaitut. Ajolakabe ezbestena!

KAXKARIN: (Igesi atetik) Toki onean sartu nauk. Andre bizartsutik iges egik, nola kutsutik...

ETXEKOANDRE: Kaxkarin!! (Labaien, 1935: 22-24).

Antzezlan honetan ere bereizketa generikoari buruz hitz egingo digute, baina kasu honetan, barregarri utziko dituzte haien rolak betetzen ez dituzten gizon-emakumeak. Pasarte honetan ikusi dugu senarrak bizarra egin duela esatera joan den herriko gizona nola beldurtzen den emaztearekin, hau ez baita behar bezain femeninoa.

Etxe horretan emakumeak agintzen duela adierazten dute, senarrak ez du ezer egiten emaztearen oniritzirik gabe, «prakak emakumeak daramatza» harreman horretan, «etxe horretan no zen to» esaera zaharra betetzen da, eta barregarri utzita lotsatzeko moduko jokaera dela adierazten digu egileak, ikus-entzuleen artean daudenei genero eta sexu irakaspenak emanez.

Izenburutik egiten duen hitz-jokoan, aurpegiko ileari egiten zaio erreferentzia, gizonak bizarra behar du gizontasuna azpimarratzeko, eta emakumeak ez du ilerik izan behar bizarrarekin identifika daitekeenik. Gorputzen eta itxuraren araudia da hori, berriro ere genero-bereizketa bermatzen duena, eta botere-harremanak ezartzen. Pentsatzekoa da, genero-bereizketa horiek jendarteratzerako premia sentitzen bazen, genero-arau horiek betetzen ez zituzten pertsonak ere egongo zirelako zela. Genero-arauak estuki bete izan balira, antzerki-egileak ez luke beharrik sentituko arau horiek jendarteratzeko, ez eta barregarri uzteko.

Gainera, antzezlan honetan, derrigorrezko heterosexualitatea ere agertzen zaigu. Senar-emazte batzuk dira protagonistak, eta haien arteko harremanari buruz, eta bakoitzaren rolari buruz hitz egiten digute. Hori ez da auzitan jartzen, gizonak emakumearekin egon behar du, eta emakumeak gizonarekin.

2.2. Trabestismoa, kode urratzaile

Sexu- eta genero-bereizketak bi aukera mugatu ematean, gizona ala emakumea, tarteko aukerak ezabatu nahi ditu, edo sailkapen horretatik aldentzen dena zigortu (edo arautu bezala jokatzen ez duena zigortu). Beraz, inposatutako sailkapen hertsiei erronka egiten dioten heinean, behintzat, oso lotuta doaz binarismoa^[5] eta transexualitatea —edo Cleminsonek eta Medinak erabilitako kontzeptuen arabera, dimorfismo sexuala eta hermafroditismoa, hurrenez hurren—.

Harry Benjamin-ek The Transsexual Phenomenon (1966) argitaratu zuen bere ikerketen ondorioak ezagutarazteko, eta ikertzaile hori izan zen transexualitatea eta trabestismoa desberdindu zituena, emakume eta gizonen dikotomian oinarrituta. Sexologo horren arabera, transexualitatea arrazoi endokrinologikoetan oinarritzen zen eta horren aurrean sexua berrezartzeko ebakuntza egin behar zela zioen. Trabestismoa, ordea, jantziekin lotuta zegoela esaten zuen, eta fetitxismoarekin jartzen zuen harremanetan.

Oraingoan, Toribio Altzaga antzerki-egilearen antzezlan bat aipatuko dugu, trabestismoaren inguruko diskurtsoen arrastoetan haztatzeko.

Toribio Altzagaren Andre Joxepa tronpeta (1920)

Pertsonaia komikoa da Rufino edo Potxolo, Katalin izenarekin sorginen herrian neskazaharren artean bizi dena. Dantzan eta kantuan egiten du, eta emakume jantzita doa, sorginen sekreturen baten zain dago, Antxelmarekin ezkontzeko. Pertsonaia nagusiaren laguntzailea izango da, Ixkirarena. Gizon hori sorginen herrira joan da Kaxianaren bila, maite duen neskazaharra bere emazte egiteko. Eta, bertan, proba batzuk pasa beharko ditu Kaxianarengana heldu ahal izateko. Baina sorginek eta lamiek Rufinoren iruzurra ezagutuko dute eta amildegitik behera botako dute, eta Ixkira ere zigortuko dute bere gaizkidea izateagatik.

POTXOLO: Orain emen niok

IXKIRA: Bai ta itxura ederian. ¿Neska biurtu al aiz?

POTXOLO: Ez; baña, ziri edera sartu ziuatet, eta neska banitz bezela artu niotek.

IXKIRA: Bañan... ¿zer asmorekin etori aiz onera?

POTXOLO: ¿Zer asmorekin? Esango diat... (Dantzan abestuaz jira egiñaz) (...) Ia beste orelako ixilpekoren bat jakiten ote detan, gero Kai-aribako eregiñaren alabarekin ezkontzeko.

IXKIRA: ¿Antxelma’kin? ¡Gaur goizian, goiz asko, an zebilekan arandei aurian, akulak saltzen! (…)

POTXOLO: Eta bitartian, emen ederki bizi nak. Nexka-xarakin, mutil-zarakin baño askoz obeto arkitzen dek bat. Mutil-zarak berekoyak, zetotsuak, zitalak izaten dituk; nexka-xarak beriz, maitekorak, biozberak, xamurak. ¡Ui, nexka-xarak besterik dituk! (Dantzan, abestuaz, jira egiten du).

IXKIRA: Ta i, i... Ik onezkero emengo beri jakingo dek noski...

POTXOLO: Nola, ez...

IXKIRA: Zerbait esaidak bada.

POTXOLO: Esango diat (Dantzan, abestuaz, jira egiten du) Gu nexka-xarak gaituk.

IXKIRA: I, lenbiziko, aizela...

POTXOLO: Ni... ugaz-nexka-xara.

IXKIRA: Ala biarko.

POTXOLO: Bada, guk, Lamiñak bigaltzen diguten xapo-mama gordetzen diagu; ondo begiratu berari; ta bihar danian, bakoitzari biar duena eman (Altzaga, 1920: 34-35).

Antzezlan honetan oso argi agertzen zaigu bereizketa generikoa, batez ere neskazaharrak eta mutilzaharrak definitzen dituenean Potxolok (letra etzanetan testu pasartean). Beraz, emakumeen artean bizi da eta oso gustura dago. Bestalde, Potxolo emakume janzten da eta «emakume balitz bezala» jokatzen du. Pertsonaia horrek dio bera ez dela «emakume bihurtu», helburu bat lortzearren ari da hori egiten.

Hori dela eta, ezin dugu transexualitateari buruz hitz egin kasu honetan, ingelesez passing deritzotenari buruz baizik. Potxolo ez da emakume sentitzen, ez du arazorik berari ezarritako generoarekin, sexuarekin edota sexualitatearekin. Hala ere, transgresio horretaz konturatzean, gogor zigortuko dute, hiltzera kondenatuz. Bestalde, antzezlan honetan ere, ez da auzitan jartzen derrigorrezko heterosexualitatea.

Transgeneroaren historian egon da pertsonaia historiko ezagunik, eta hain zuzen ere, Erausoko Katalina dugu horietariko bat. Horregatik, trabestismotik transexualitaterako urratsa egiteko, pertsonaia hori izango dugu bidelagun, eta horretarako, Katalina Eleizegiren antzerki bat hartu dugu gidari.

Katalina Eleizegiren Erauso Kateriñe (1963)^[6]

Pertsonaia nagusia Katalina Erauso da, moja-soldadua, eta Katalina Eleizegik antzezlan honetan kontatzen digu protagonistak ez zuela bete nahi bere garaiko emakumeei egokitu zitzaien rola eta bizimodua: ez zuen ezkondu nahi eta, horren ondorioz, komentuan sartu zuten. Ez zituen mojen aginduak bete nahi, eta horregatik, eztabaida batean moja zahar bati bultza egin ondoren damutu, eta komentutik ihes egin zuen.

Aukera hori aprobetxatu zuen bere bizitzako ametsa betetzeko: Ameriketara joatea: «Zerbaiterako Jaungoikoak nere biotzean sua, nere buruan kemena ta nere besoan indarra ipiñi ditu». Bertan, borroka egiten du beste euskaldun batekin bere lagun azteken ohorea salbatzeko, eta hil egiten du. Baina hau hil ostean, anaia zuela konturatzen da eta orduan lur jota geratzen da: «Noraño igo nai nuen nik nere burua? Gañerako emakumeak ez lakoa nai nuen izan eta… Orra! Nire arrokeriakin lurra jo. Betiko, betiko galdu naiz».

Hori dela eta, uko egin zion bere ordura arteko bizimoduari: «Yl da betiko Sebaste Legazkona, il da, nere gezur-izatea il da, nere burruka bizitzea. (...) Bai, ez naiz geyago konbentu ontatik aterako, emen lekaime aben artean, lekaime apal aben mendean alegiñean beren agintzetara makurtua, azpiratuko det nere arrokeri zoroa. Eta Mitxel obiaren zaintza il arteraño egingo det».

Protagonistak ez ditu sexu-genero arauak betetzen, emakume jaio eta gizon bizi zen, berak nahi zuen bizimodua eginez. Katalina Erausok idatzitako autobiografiagatik, badakigu bere gorputzean aldaketa batzuk egin zituela emakumetasuna ezabatu nahian, gizon jantziak erabili zituela eta gizon bezala bizi izan zela, soldadu eta merkatari Ameriketan. Emakumeekin harreman sexualak izan zituela ere kontatzen digu autobiografian, eta oso liskartia zela, eta oso erraz hasten zela borrokan beste zaldunekin.

Eleizegiren antzezlanean ez dira alderdi horiek guztiak ageri, baina, beste hauek, aldiz, bai: ezpatarekin borrokatu zela, odolberoa zela, gizon jantzita zebilela gizonezko izenarekin eta Ameriketara joan zela komentutik ihesi soldadu ibiltzeko. Baina Eleizegi saiatzen da ekintza horiek justifikatzen, arrazoitzen, eta horretarako esaten digu bere ametsa, bere bizi-proiektua bete nahi zuela eta hori lortu ahal izateko «gezur-izatea» mamitu zuela. Eleizegik Katalina Erausoren «harrokeria» zigortzen du, anaia hiltzeagatik Erauso komentuan itxiko baitu antzezlanaren amaieran.

XVI. mendetik datorkigu antzerkian emakumea gizon janzteko ohitura arrakastatsua, haien xedea, gehienetan senargaiaren bila joatea, lortze aldera. Baina, kasu honetan, ez da hori antzerki-egilearen asmoa. Eleizegi Euskal Herriko historia osatzera dator, bestelako pertsonak eta bizitzak egon zirela esan nahi digu. Erreferentzia edo eredu desberdinak ematera dator antzerki-idazle hau, eta bide batez, sexu-genero sistema eta binarismoa kolokan jartzera gurean. Emakume jaiotzen direnek diskurtso hegemonikoari jarraitzeaz aparteko bideak hartzerik ere badutela argitu nahi digu, ez dutela zertan femenino izan edo ezarritako rola bete, ez dagoela norabide bakarra haien identitatea eta jokabidea osatzeko; eta ikuspegi horrek, hortaz, transgenerora begira jarriko gaitu.

2.3. Transexualitatea eta transgeneroa

Magnus Hirschfeld-ek erabili zuen lehen aldiz transexual terminoa 1923an, adiera psikologikoarekin. Mediku aleman horrek hirugarren sexuaren teoria garatu zuen bitarteko maila sexualak bazeudela esanez (sexualitateari begirakoak), eta bide horretatik, lan handia egin zuen homosexualitatearen estigmatizazioaren kontra XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen lehen herenean.

Gaur egun, ordea, transexualitatearen patologizatzeaz dihardute hainbat osasun-erakundek, transexualitatea tratamendu psikiatrikoa eskatzen duen osasun-arazo mental moduan sailkatzen baitute. Horrela jaso dute Osasunerako mundu Erakundeko (OME) Gaixotasunen nazioarteko sailkapenean (CIE) eta Amerikako Psikiatren Elkartearen (APA) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) delakoan. Patologizazio horrek estigmatizazio soziala areagotzea dakar, eta horrekin batera genero biolentzia, transen gorputzak arauen arabera berkokatzeko xedea baitago (Missé eta Coll-Planas, 2010: 15-16).

Transexualiateari buruzko psikiatriaren oinarrizko diskurtsoak elementu finko eta aldaezinak balira bezala aurkezten dizkigu emakume eta gizonen arteko desberdintasun eta bereizkeriak, kausa biologiko hutsetan errotuta daudenak. Oinarri horretatik, pentsatzen da gaixoak beste sexuaren partaide izatearen desira hori aldaezina dela, hortaz, horri aurre egiteko edonolako terapiak ez du emaitzarik emango, eta sufrimenduari amaiera emateko irtenbide onena gorputzaren transformazioa dela uste dute. Ez dute aztertzen genero-identitate jakin bat zergatik bizi den deserosotasunez, eta ez dute ezbaian jartzen jendarteari generoa gorpuzteak dakarkion ordaina, edota horrek eragiten duen biolentzia, edo haien egitura binarioaren arabera sailkatu ezin direnei eragindako sufrimendua (Missé eta Coll-Planas, 2010: 17).

Transexualitatearen diskurtsoaren historiari dagokionez, XX. mendearen hasieran hermafroditismoari^[7] buruz hitz egiten zuten, goraxeago ikusi bezala. Hermafroditak, bi sexuak gorputz bakarrean agertzen zituenak, burua/gorputza dikotomiaren hedapentzat hartzen ziren, eta bi norabide hartu zituen: hermafrodita psikologikoa eta hermafrodita fisikoa (Cleminson eta Medina, 2004: 4).

Hermafrodita psikologikoak homosexualitatearekin jarri zituzten harremanetan. XIX. mende amaierako mediku eta zientzialarien ustez, homosexual maskulinoa emakume arima bat izango litzateke, gizonezko baten gorputzean harrapatuta (Cleminson eta Medina, 2004: 5). Hermafrodita fisikoak, «egiazko hermafroditak», ez zirela existitzen defendatu arren, XIX. mende bukaerako mediku eta zientzialariek «pseudo hermafroditak» bazeudela onartzen zuten, maskulino eta femeninoaren arteko gradazio bat zegoela esaten zuten, sexu bakoitzaren ezaugarrien arabera, «egoera intersexualak» aztertuz.

Transexualitatearen diskurtsoaren historian, beraz, termino ugari aurki ditzakegu denboran eta espazioan zehar^[8]. XX. mendearen amaieran transgeneroaren kontzeptua indartsu agertzen da Amerikako Estatu Batuetan, aurreko termino guztiak bere baitan hartu nahian (eta, helburu horrekin, transexualitatea eta trans terminoekin lehian sartuz).

Mauro Cabralek Diccionario de estudios de género y feminismos (Gamba, 2009) hiztegirako idatzitako «transgénero» sarreran, terminoak bi adiera dituela dio. Lehen adieran, transgenero esaten zaio jaiotzerakoan eman zitzaiona ez den genero batean bizi den pertsonari, baina kirurgiaren bidez gorputzaren genero markatzaileak aldatu nahi ez dituenari, ez dituelako gorpuztasun maskulino edo femeninodun estereotipo kulturalak osatu nahi. Hala ere, metodo kirurgiko edo hormonalak erabil ditzake bere gorputza aldatzeko arrazoi kosmetiko, adierazpeneko edo ongizatezkoak direla medio. Bigarren adierak barnean hartzen ditu eredu hegemonikoarekin kontraesanean diren pertsona guztiak. Alegia, Mendebaldeko binarismo sexual heteronormatiboak eraikitako gorpuztasun, desira, identitate eta genero-adierazpenetan arrakalak sortzen dituzten pertsonak ditu transgenerotzat.

Queer aktibismoaren eta Ipar Amerikako mugimendu feminista postestrukturalistaren artean kokatzen du Cabralek transgenero terminoaren sorrera. Transgeneritatea kokapen identitario moduan jaio zen transexualitatea, trabestismoa, draga eta cross-dressingarekin lotuta, eta horien garapen gisa: trans identitateen patologizatze psikiatrikoa auzitan jarri nahi zuten, eta identitate horren errotikako aniztasuna baieztatu, aurretiazko bi identitate finkoen arteko pasabidea izateaz gain identitate beregaina izan daitekeela esanez. Horrela «sexu bateko pertsona beste sexu bateko gorputzean harrapatuta» edo «kontrako sexuaren arropak erabiltzen dituena» narrazioetan haustura eragin nahi zuten, eta genitaletan oinarritutako sexuaren jatorri binarioa irauli. Izan ere, bere barnean gero eta gorpuztasun, desira, identitate eta genero adierazpen gehiago hartzen ari da termino hori, kulturalki estereotipatutako genero rolak betetzen ez dituen edonork baitauka lekua bertan (Alvarez Uria, 2011: 77).

Garberrek (1997), bestalde, transexualitatearekin lotutako beste bi gai aipatzen ditu: alde batetik, transak sorrarazten duen lilura aipatzen du, historian zehar gaiarekiko sentitu izan den lilura horren berri emanez; eta beste alde batetik, kategoria krisiaz ere hitz egiten du, izan ere, genero baten ala bestearen boterearen aurrean transgeneroak duen boterea ikusarazi nahi digu, gaur egungo adibide batzuk ekarriz. Garberren ustez, genero rolei kritika egin baino, genero kategoriari berari egiten dio kritika transak, genero dikotomia edo binarismoa kolokan jartzen baititu; hau da, «kategoria krisia» dakar (Alvarez Uria, 2011: 79).

Trantsizio garaian, Espainiako estatuko trabestiek ikusgarritasuna lortu zuten haien eskubideen aldeko borrokari ekin ziotelako (Platero, 2011: 598). Plateroren arabera, mugimendu homosexualetik bereizi ziren, eta Madril inguruan sexu-langile transgenero batzuk elkartu ziren 1980ko eta 1990eko hamarkadetan, polizien erasoen aurrean haien burua defendatzeko eta hiesaren agerpenaren aurrean antolatzeko. Era berean, aliantzak egiten hasi ziren mugimendu feministarekin eta sexu askapenerako borrokaren inguruan aritzeko (Platero, 2011: 598).

Garai horretan, 1979an zehazki, Bilboko jaietan La Ochoak «Libérate!» abesten zuen bitartean, Oreretan EHGAM jaio zen, Euskal Herriko LGTBQ mugimenduaren mugarri garrantzitsua izan den taldea, gero, hedatzen joan zelako herriz herri. Talde horren sorrera espainiar polizia batek herriko trabesti bat hil izanak eragin zuen; hilketa horri erantzuna emateko jaio zen Euskal Herriko Gay Askapenerako Mugimendua (EHGAM). Beraz, bi borroka lotu ziren mugimendu horretan, sexu askapenerako mugimendua eta nazio askapenerako mugimendua.

Transexualitatearen inguruan euskal literaturan sorturiko irudikapen eta diskurtso zenbait aztertzeko, XX. mende bukaerako bi nobela izango ditugu aztergai: Karlos Gorrindoren Ni naizen hori (1994), eta Isidro Rikarteren Desioen hiria (1998).

Karlos Gorrindo, Ni naizen hori (1994)

Mario filologo nafarra da eta liburu-denda batean egiten du lan Bilbon. Afrika ezagutuko du, «Palankako» puta trabestia, eta haren laguntzarekin emakume janzten hasiko da bere betiko nahia asez, baina bere familia eta lana ere galduz. Kepa ezagutuko du, ETAkidea, eta maitemindu egingo da, berak maite izan duen lehen gizona. Poliziak ETAkidea balaz zauritzen duenean, Mariok, edo Marilinek, bere pisuan ezkutatu eta artatuko du, bizitza berriko lehen amodio-istorioa biziz. Jarraian dugu narratzailearen ahotik protagonistak bere transexualitatea nola bizi duen, eta baita bere konplizea izango den Afrika ezagutzen duenean jasotzen duen lehen inpresioa ere:

Betidanik pentsatu zuen naturak eman zion gorputza ez zela berea, berari ez zegokion gorpuzkera arrotzean zegoela gatibu, berak emakume bat legez pentsatu eta sentitzen zuelako. (...) bere izakera berezi hori gaitzetsi egiten zuten (...) sentikera eta pentsakera haiek ez ziren arropaz alda zitekeen bezalako ken ipintzeko zerbait (Gorrindo, 1994: 15).

Honen aurpegi keinu esageratuengatik eta eskuen mugikera hiperbolizatuengatik zein hizkerari ematen zion doinu amaneratuarengatik Mariok pentsatu zuen bere mahaikidearen portaera ez zela naturala, faltsua zela, norbait imitatzen edo plagiatzen zebilela. (...) teatralitate ikasi bat antzeman zion (...) iruditu zitzaion manera haiek emakume izan nahi baina ez zen batenak zirela. Gizon trabestitu ei zen Afrikaren presentzian ez zen deseroso sentitzen hala ere, (...) eta guztiz identifikatzen zen berak bezala edo antzeran sikiera pentsatzen edo sentitzen zuen Afrikarekin (Gorrindo, 1994: 30).

Mariok (edo Marilinek) gizon maskulino heterosexualaren eta emakume femenino heterosexualaren naturalizazioari egiten dio erreferentzia, eta hermafroditismo psikologikoarekin bat egiten du, gizonezko baten gorputzean harrapatuta dagoen emakumezkoaren arima sentitzen dela esatean. Transexualitatearen eta trabestismoaren arteko desberdintasuna egiten du (behintzat gaur egun ulertzen ditugun moduan), arropa aldatze hutsarekin ez baita bere nahia asetzen, identitatearekin eta desirarekin ere lotuta dagoelako bere «izaera berezia».

Horrez gain, Afrikaren faltsutasunari buruz hitz egiten du, berriro ere sexu-genero sistemari eta derrigorrezko heterosexualitateari «naturaltasuna» emanez, bere burua «plagio»tzat joz, kopia bezala hartuz, eta horrela estigmatizazioa eta transfobia elikatuz zeharka, diskurtso hegemonikoa onartuz eta aurreiritziak eta beldurrak elkartuz. Horrekin lotuta, Afrikak aholku bat ematen dio bere buruarekin pozik egon dadin: «Moralkeriak baztertu eta ingurukoen esamesei kasurik ez (…) zoriontasuna ezin dela jendearengan bilatu, ezta liburuetan ere. Eta inon aurkitzekotan geure baitan aurkituko diagu» (Gorrindo, 1994: 36).

Isidro Rikarte, Desioen hiria (1998)

Rakel Kataluniako hiri txiki batekoa da eta, Bartzelonan ebakuntza egin ondoren, emakumea da, berak desio zuen izatea lortuz. Ebakuntza egin aurretik, hiri horretan Albert ezagutuko du eta elkarrekin maiteminduko dira; Albertek Rakel biluzik ikustean ihes egingo du (emakumea zela pentsatzen zuelako eta gizonaren gorputza ikusten duelako).

Dena ez duk dirudiena, Albert. Eta hire begiek kontrakoa esaten badiate ere emakumea nauk, emakume osoa nauk. Gainera, diru aski lortutakoan ebakuntza egingo zidatek. Dena ez duk dirudiena (Rikarte, 1998: 31).

Pasarte horretan ikus daiteke gogo eta gorputzaren arteko etena, beste behin. Gorputzak bi sexuren arabera sailkatzeko arau medikua ere bai, organo sexual maskulinoak edukitzeak gizon izatea ekartzen baitu diskurtso mediko-psikologikoaren arabera. Irakur dezagun ebakuntzari buruzko pasartea:

Eta egin zioten ebakuntza. Pozbeterik zegoen. Berriz jaiotzea bezalakoa izan zen. Erabateko emakumea izan nahi zuen eta, azkenik, bazen. Baina Rakel ez zen aise konformatzen zen horietakoa. Bazekien emakume osoa izateko, denek, familiak, ezagunek… horrela hartu behar zutela. Horregatik etorri zen hirira, bere jaioterrira, bere buruarekin bat egitera, ez baitzuen ikusten bere bizitza berriari hasiera emateko beste modurik (Rikarte, 1998: 37).

Salvador Rakel izatera pasatu da, identitateari eta jokaerari begira, kanpoko itxura eta arropei begira, eta baita barruko gorputzari begira ere. Sailkapen binarioaren kutxa batetik beste kutxara pasatu da, dikotomia sexualaren arauak onartuz eta haiekin bat eginez.

Nobela honetan ere hermafroditismo psikologikoaren ideia ageri da, gorputz arrotz batean preso egotearen sentimendua: «Bizi izan naiz jaiotze egunetik beste baten larruan apopilo, neure etxean bizi nintzelako engainuan» (Rikarte, 1998: 43).

Rakel, aldaketa biribiltzeko, jaioterrira bueltatuko da, familiak orain den moduan ezagutu eta onar dezan. Haiekin biziko da tarte batean eta, tirabirak izan ostean, bere buruaz beste egingo du, ez duelako lortu «emakume oso»tzat hartua izatea. Alberti utziko dizkio testamentuan etxea eta dirua, hark Ariadna ahizpa zaindu dezan eta benetan gertatutakoa aurkitu dezan (ez zuen bere buruaz beste egin, Afrodita agertu zen bere baitan eta bere ahots fina zakartu zion, eta ahizpa hiltzeko esan).

Aurreko eleberrian zoriontasuna lortzeko bidea egin bazuen Mario-Marilinek, Salvador-Rakelek bere desira betetzeko bidea egingo du eleberri honetan: «Rakelen bizitza eta heriotza menperatu zituen sentimendu bakarra: desira, neurri gabeko desira, giza-indar guztien gainetiko desira, jaiotzez gizona zen Salvador Beaumont, Rakel, emakume betea izateko desira kontrolaezina» (Rikarte, 1998: 14).

3. Maparen azken tolesak

Lekukotza literario hauetan zehar, argi ikusi dugu modu asko daudela gorputza, identitate eta desioaren arteko loturak egiteko, ez soilik diskurtso hegemonikoak markatzen diguna; eta transexualitateak eta homosexualitateak historian zehar hori erakutsi digutela, bi aukera egon beharrean, gradazio batean kokatu beharko genituzkeela osagai horiek guztiak. Beraz, erabiltzen ditugun hitzak eta osatzen ditugun diskurtsoek duten garrantziaz eta eraginaz jabetzea nahiko genuke, Judith Butler-ek dioen moduan:

Hauxe dugu paradoxa: trantsizio prozesuak aurrera eraman nahi duen pertsonak diagnostiko bat behar du, eta mota horretako edozein diagnostikok pertsona edo pertsonaren izaera patologizatu egiten du, helburu inplizitutzat edo esplizitutzat normalizazioa baitu (…). Osasun-autoritate horiek, zer hizkuntzarekin eta zer normarekin balioesten eta erabakitzen dute? (…) Pertsona bat trantsizio prozesua hasteko kontsulta mediko batera hurbiltzean, edo jendarte-zerbitzuetara hurbiltzean, bere burua «kasu»tzat aurkeztu ez ezik, indarrean jartzen da «enuntziaziorako jokaleku» bat (Butler in Missé eta Coll-Planas, 2010: 10).

Literatura-lanak ere enuntziaziorako jokaleku esanguratsu dira, ikusi dugun moduan, pertsonaiaren nortasunak eraikitzerakoan, ezinbestean, aletu behar direlako genero-posizio zenbait. Transexualitatearen eta transgeneroaren inguruko ibilbide literario-historiko hau egin ondoren, argi dago geure artean trans posizioak egon izan direla, dikotomiak artifizialki sortutakoak direlako eta subjektibitateak bizitzeko eta sozializatzeko era asko daudelako. Azken batean, genero-arau zorrotzak ezartzeko literatura-testuak egoteak islatzen du jendartean genero-arauak hain zorrozki bizi ez zituzten pertsonak egon direla.

Azkenik, kontuan izanda aztergai izan ditugun literatura-lanak eta hauek kokatzen diren espazioa eta denbora, nabarmendu nahi dugu XX. mendean gertatu zela diskurtso mediko-psikologikoen sorrera, garapena eta finkatzea, ikusi dugun moduan, eta euskal literaturan ere horren isla izan dugula, teoria eta irudikapen desberdinei leku egin zaielako mende horretan zehar idatzitako lanetan, garaian garaiko kezkei erantzunez, modu eta neurri desberdinetan.

Bibliografia

Altzaga, Toribio. 1920. Andre Joxepa tronpeta. http://www.euskaraz.net/Argitalpenak/HerriLiteratura/Altzaga/Tronpeta/ (azken kontsulta: 2012/5/15)

Alvarez Uria, Amaia. 2011. Genero eta nazio identitateak Katalina Eleizegiren antzezlanetan. Doktorego tesia. http://hdl.handle.net/10810/7612 (azken kontsulta: 2012/05/15)

Amezaga, Josu 1994. Herri kultura: euskal kultura eta kultura popularrak. Doktorego tesia. Bilbo: Udako Euskal Unibertsitatea. 2005. http://www.inguma.org/tesiak/Amezaga_Albizu_1994.pdf (azken kontsulta: 2012/05/15)

Cleminson, Richard eta Medina Doménech, Rosa Maria. 2004. «¿Mujer u hombre? Hermafroditismo, tecnologías médicas e identificación del sexo en España, 1860-1925». Dynamis 24, 53-91.

Fausto-Sterling, Anne. 2006. Cuerpos sexuados. La política de género y la construcción de la sexualidad. Bartzelona: Melusina.

Gamba, Susana Beatriz. 2009. Diccionario de estudios de género y feminismos. Buenos Aires: Biblos.

Garber, Marjorie. 1997. Vested Interests. Cross-Dressing and Cultural Anxiety. New York: Routledge.

Gorrindo, Karlos. 1992. Ni naizen hori. Tafalla: Txalaparta.

Halberstam, Judith. 2008. Masculinidad femenina. Madril: Egales.

Haraway, Donna. 1990. «A Manifiesto for Cyborgs: Science, Technology, and Socialist Feminism in the 1980s´», in Feminism/Postmodernism. Nicholson, Linda (arg.), Londres-New York: Routledge, 190-233.

Labaien, Antonio Maria. 1935. Gizon bizarpeituti eta emazte bizartsuti.

http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/L/LabaienBizarpeituti.htm (azken kontsulta: 2011/05/16)

Missé, Miquel eta Coll-Planas, Gerard (arg.). 2010. El género desordenado. Críticas en torno a la patologización de la transexualidad. Madril: Egales.

Platero, Raquel (Lucas). 2011. «The narratives of transgender rights mobilization in Spain». Sexualities 14 (5), 597-614.

Rikarte, Isidro. 1998. Desioen hiria. Iruñea: Pamiela.

[1] Termino horien definizioak zehatzago aletuko ditugu aurrerago.

[2] Sandra Harding-ek, 1986 eta 1987ko lanetan, kritika egin zion zientzia tradizionalari. Ikuspuntu asko daudela zioen, maila sozialaren arabera eta talde bateko ala besteko kidea zaren neurrian. Horrekin batera, menpeko edo baztertuen ezagutza balioetsi zituen, ezagutzarako subjektu pribilegiatuak direla adierazi, menperatzaileek beste interes ez dutelako eta argiago azaldu ahal dutelako errealitatea, «beste» ikuspegi bat emanez. Donna Harawayk ikuspegi horren esentzialismoa kritikatu du, Hardingek «emakumeen esperientzia»ri buruz hitz egin zuelako. Emakume mota desberdinak daudela esaten du Harawayk eta bereizketa eragiten duten ardatzei begiratu behar zaiela (generoa, klasea, arraza, ...), bakoitzak bere errealitatea aztertu, subjektibitate zatikatuaren barruan horien arteko elkarrekintzak ezagutu, eta gutxiengo taldeak artikulatu ahal izateko.

[3] «mundu biziaren “gertaerak” izendatzen ditugunak ez dira egia unibertsalak, baizik eta Harawayk dioen bezala, historia, praktika, hizkuntza eta herri zehatzetan errotuta daude» (Fausto-Sterling, 2006: 22).

[4] Artikuluaren egilearenak dira testu-pasarteetan letra etzanez eginiko azpimarrak.

[5] Femeninoa eta maskulinoari buruzko estereotipo kulturalak aztertuz gero, kontzeptu antagonikoen zerrenda luzea osa genezake, eta horrek erakusten digu mundua eta pertsonak ezagutzeko dugun modua sailkapen dikotomikoen araberakoa dela, baztertzaileak eta hertsiak diren oposaketa binarioak sortzen ditugula, eta errealitate anitza sinplifikatu.

[6] Katalina Eleizegi edo haren antzezlanei buruzko informazio gehiago edo Erauso Kateriñe antzezlana ezagutu nahi izatera, jo Amaia Alvarez Uriaren doktorego tesira (2011).

[7] Hermafroditismoa: sexuen definizio dikotomikoak eta baztertzaileak auzitan jartzen dituen mugaldeko lurralde bat da; era berean, agerian uzten du sexu, genero eta sexualitatearen sarea (Cleminson eta Medina, 2004: 3).

[8] Izendapen ugari izan ditu genero eta sexualitatearen inguruko gai honek; hona horietariko batzuk: transexuala (Saphiro); transgeneroa eta transak (Feinberg); trabestismoa eta hirugarren sexua (Garber); cross-dressing, sex-changing eta gender blending (Ekins & King); eta genero maskarada (Dugaw) (Alvarez Uria, 2011: 78-79).