GOI-EGUZKIJA

        Buru-itz au Aznar-Zubigarai-tar Imanol-ak erderaz idatzi ta antzeztu eban. Nik, politta eritxi dautsodalako, euzkeraldu ta emen jarten dot.

        (Oyan argi-argija. Eskumaldez artzaña dagir zelai-billa, urrun-urrundik etorritta. Bere janzkija zakarra; bere begijetan itxaro-izpija dargi.)

        Artzañen Neskutzetxuboi!... Noiz elduko ete-non?... Nire bidian oyu-egin eban bixar baltzedun belduboi!... Nun ete-yagozak ire oñatzai jarrai yuazakanak? Nun orrek, neure begira yagozakan orrek bixi dozakan zelai-baztertxuba?... (Bilddurrez) Lekaruan sartuten nazala dirudi; abesti ta irrintz-bako bakartalde onek ittoten nau... Jaunoi! Nun yagozak nire anayak? O! Uri-nausijak ete-zarie zubek?... Mendiko txabolan ametsetan ikusi dodan zelai-baztertxuba ete-da au?

* * *

        Ni naz Jon Ugutz; urrun-urrun, mendi-tontorran, otsuen zulo ta sayen abi-onduan ardijak zaintzen dodazanau... Ez, arren, neure lepotik barrerik egin!

        (Asele-eraz, geure basetxietako sukaldietan egiñen gomulagarijak edesten diran eraz.)

        Gixon batek bixar-baltza ta Beldu-antzedunak neure anai-arrebeak zariela esan daust.

        Eta ni, bular-barruban daukodan txingi bat zubei ekarten natorkixube. Artalde gustijak, edurtokijetan zaunka dagijen artzañor gustijak baño aldintsubagua danau.

        Mattero jaboten dot... matte-mattero. Nire attitteak azkenengoz irail eban otsuaren narruba baño matteruago. Neure attittea!... Neure attittea!

* * *

        Artzaintxuba nintzan oindiño. Antxe, ira ta lurraz eginddako txabolean nire attittatxuba bixi-zan, gorputza zauratzez (zauri-atzez) beterik, arrubetan ainbeste otso ittotiaz besuak inddargetuta eukazan artzain zarra. Batta emakume on-ona bixi-zan be... neure amea!... (ittun-ittun) Neure ama gaxua! Txabola-zokonduan, il-zorijan egualarik dardaraz mosu-egindda esan eustan: «Ene semetxu! agur!, otoi ire amearen aldez. Ez itxi mendi-gana, ez txaboleau egundo. Ez jatsi zelaira». Eta nire amea juan zan. Gero amets-egin dot, neure amea, ama ona, neure txabolatik donokira egaztu zala.

* * *

        Tira ba! Arratsalde baten, artaldiak bildduki, eskaratz andijan, enbor gogorran jesarritta, attitteari nire egiñen gorenguak edesten neutsazan. Orduko, udabarriko eguzki-izpijak ezeban mendija argijetan. Nik oindiño enekijan beste artzañak lez makilla irabiltzen, eta ori zala-ta neure attitteak esaten eustan:

        —Ezua arru-arrura, ire besuak oindiño otsua irailtzeko inddarra etxaukek-eta.

        Eta ni arrura jasten enintzan azartzen. Baña egun atan, ardi batek... neure ardijak! bilddotxuba sortu eban. Bilddots gaxua sasi-onduan otzez dardarka eguan eta antxe be neure ardija, laztanaz miazkatzen eta bilddotsa ilgo zanaren bilddurraz alaka.

        Nik, orduban, mendiz-bera egin neban (sutsu), eta bilddotsa eguan sasi-ondora eldu-agiñian... A!... aitz-ostetik otsotxuba jauzten da ta neuganantz-dagi, buztana gora, belarrijak jagi ta agin zurijak bilddotsa-billa.

        Otsakumia zan, azkengo sortaldikua; ain txikija ikusirik bere bilddur enintzan ixan. Otsakumia nire gañera jausi zan eta besuan aginka-egin eustan. Aginka, bai!... Aginka!... Nik be gogor egiñen neban; nire makilla jaso, ta azkenez, aginka odoldurik, otsakumia nire oñetan jausi zan, gottu ta ildda. Neure alaya! Otsuak irailtzeko gauza bai-nintzan!... Eta nire attittearen poza!

        Bat-batez, attonari lenengo egiñen ori edestuta txabolako atian gixon batek jo eban.

        —Eu!... Artzañoyek!

        Abots sendua zan; neure eritxiz, irrintz batez mendi osua ikaratu leikian abotsa.

        Neure attittearen aurpegijan atsegia agiri zan goteungiaren abotsa bai-litzan.

        Laztandurik esan eustan:

        —Mendiz-ziar bidekatu dokan arrotza edo-dok. Jaun-goikua-k berari urgazteko agintzen yauskuk.

        Eta abotsak, len baño zolijago birresan eban:

        —Eu!... Artzañoyek!

        Orduban ateratu zan attona.

        —Txabola-barrura egik, bidaztijoi!

        Gixona eskaratzan sartu zan eta neure attona laztandu eban, aspaldittik ezautu ba-leu lez.

        Gixon sendua zan, artzañak lakua, bixar baltz-baltzeduna, begi-zolija ta bekoki-zabala... zabal-zabala... ortzia baxen zabala!

        —Jaun-goikua-k zaindu agi, artzain anai ori! Batta eu be, euzko-gastioi! —irribarrez esan euskun bixar baltzedun gixonak.

        Gero gastaña-enbor zarran jesarri zan.

        Ni eskaratz-baztertxura juan nintzan, eta bertatik nire attitea anaya lez artzen eban gixonari begizka adi-adi nenguan.

        —Esan eistazak, artzain anayori, mendi onetako jazokunak, ire txabola, ire guraso, ire asabaen edestija!

        —Baña zer edesiko dauskat, bidazti ori, —artzain zarrak iñotsan— urittarrak mendittarren lepotik barre-egitten dozube-ta?

        Nire txabola autan eukijeza beti ixan dok, batta matte-matte-nayenduben artzañak, eta artaldiak billddu ta otsuak irailtzeko makilla ta aballa. Ene asabaen gauzeak! Artzañak izan zuazan eta bein euren ardijak laga ta arrotzai jarkitten, euren txaboleak sutau ta neskatilla mendittarrak ostuten yuezan atzerrittarrai jarkitten juan ei-zuazan. Eta antziñeko abestijak edesten yuek geure asabaen besuak etzuazala makalak izan.

        Bidaztija dardarka eguan.

        —Geyago, geyago, anai!

        Eta orduban nire abitteak edestu eutsan geure mendiko artzañak arrotz-gudaroztia gottu ebela, ta arruban ildda jausi ziran gudari atzerrittarren aztamakillakaz euren ardijentzako esija egin ebela. Geure aberriko mendijetan ixan zan abail-otsa! Geure mendljak asaldetan erdu ziran arrotzak, odolez ittota, amillondoraño jausi ziran!

        Bixar baltzedun beldubak itz-egin eban. Negarrez, bular-barruban tamal-tamala ba-leu lez, itz-egijan.

        Eta gauza ederrak esan euzan; ametsetan lez esaten euzan.

        Gero... urtetian, neure attittea barriro laztandu ta esan eutsan:

        —Zelaira nayuak artzain zarren gauzeak edestuten. Ire abail ori iñoz barriro irabilliko al-dok!

        Eztakit zer esan eban gero, nire artaldien bidez-ziar joyalarik. Baña negarrez bai-eguan.

* * *

        Gero... urterik asko igazi da. Ordutik ona otsuak ugari irail dodaz. Nire attitteak bixar baltzedun gixonatzaz itz-egitten eustan.

        Egun baten... agurea, ardi-billa, mendiz-bera jatsi zan.

        Urtetian oyu-egin neutsan:

        —Attittatxu: Zegattik txabolatik urten ire izteak arkatxik-arkaitz ibilddeko gauza eztozakala?

        Baña ezeustan erantzun.

        Agureak mendiz-bera egin eban. Ni txabolean bere begira lotu nintzan, basetxe-onduetan zaunka egijen artzañorari entzuten. Eta attittea... etzan bigurtzen. Mendiz-gora, arkatxik goyeneraño igon nintzan; nire eskubak batu ta irrintz gogor zolija, mendi-baso-ziar zabaldu zana egin neban.

        Baña ezeban iñor-ez-iñok erantzun!

        Barriro oyu-egin neban, eta arruban bakarrik anotsa entzuten zan, arrotz-abotsa bai-litzan.

        Orduban, sasijak-ziar, arri-artietan jauzka, arrura jatsi nintzan. Areitz sendo-onduan odola... ikusi neban... eta arantzetxubago, etzaunda... attitta gaxua!

        —Attitta! Ene attitta! —esan neutsan.

        Baña ezeustan erantzun. Lepo-gañian artu ta txabolara eruan neban. Oinddiño bixi-zan!

        —Attitta! Ene attittatxuboi! ni nok! Jon Ugutz nok!

        Agureak, il-agiñian, laztanduten nenduban.

        —Ene semetxu! ildden nok! otso madarikatu orrek gottu nayok. Baña il-aurrian entzun eistak. Ara: ilgo nokanian, mendiz-bera egikek eta zelaira uake! Artzaintxuba intzala laztan-egin yeustakan belduba, bixar baltzeduna an bixi-dok! Esatsok il nokala! Ez, baña otso batek gottu nayokala! Eta esatsok etorteko... etorteko!... txabolea, artaldia, artzañorak beriak dozakala!... Ementxe geure ekandu zarraz azke bixiko dokala!... Onaño atzerrittarra eztokala igoten!... Emen goi-eguzkijak argijetan gayozakala!... Goi-eguzkijak, bai, aberri-eguzkija dokanak!

        Eta agurea laztantzen nendubalarik, irribarre egijan.

        —Zelaira arin-egikek, artzaintxu! Begi zoli-zolidun irakasle ta anai a dettu egikek!

        Agurea zurbilddu ta otzittuten zan.

        —Otso bigurri a! —azkenez esan eban, eta bere buru zurija ira-gañian etzaun zanian, bere ezpanak esan eben... «Jaun-goikuoi»... eta neure attittatxuba donokira egaztu zan.

* * *

        Arratsalde baten neure txabolatik urten nintzan. Zelaira jatsi biar. Il-aurrian neure attitteak aginddu eustan. Bide ta zidorretaz bai-naz ibilli; eguraldi txarrak jasan dodaz, ta bidian nire artzañor gustijak il dira.

        Oyana itxi nebanian gixon bakana aurkittu neban eta esan neutsan:

        —Artzain anai ori! Neure attittea laztandu yokan gixon sendua, beldu-antza, bixarduna, ikusi ete-dok?

        Eta gixonak esan eustan:

        —Zegattik neuri artzain eretxi? Basotijoi!

        Otsua lez begiztu ta oyu-egin neban:

        —Zer gero? Aberri onetan ezkozak danok anayak ala?

        Gixon a aldendu zan. Gero beste gixonak aurkittu dodaz. Ittandu dautset, eta batzuk barre eta bestetzuk, niri begizka, bular-gañian gurutza egitten eben.

        Gaur, bazter baten, emakume artzain zarra aurkittu dot.

        —Esan, artzain, nun yagon nire txabola-ziar igaro zonan gixona?

        —Zein gixon, artzain?

        —Goi-eguzkittan bixi gura-zonan gixona, mendiko txabolaetan jesarten zonana, ta artzañai anayak ereisten yeutsekana, ta arrotzaren atxin geure mendijetan guda-egin yonenen gauzeak entzun gura-yodazana.

        —Gixon sendo samur ameskorra? Danok alkar laztanduten gallurretara igon gayendixala gura-yokana? Bere abotsaz aberrija eratzartu yokana?

        —Bai, nire attittea laztandu yokana!

        —Il dok, artzain! —esan eustan atsuak— Ziñopa ixan zuan!

* * *

        Bijok negar-egin dogu. Atso ona bere bidiaz jarrain da ta ni neure txabolara bigurtu gura ixan naz, neure attittearen aldez otoi-egitten.

        Bakarrik nengualarik, goi-eguzkijaz oldozten, neure aurrian bat-batez ikuskantza ixan zan. Ikuskantza!...

        Bera zan! (alai-alai) Bera zan! Bixar baltz-baltzeduna, begi zoliduna, bekoki zabal, ortzia baxen zabaldun gixona.

        —Irakasle! —esan dautsot.

        Eta berak erantzun daust... (alayago) bai! nik entzun dautsot:

        —Artzain! aurrerago! zelai-bazterreraño! Matte-nayuenak antxe yagozak! Euren anaya nokala esaskiek! euren anai nagusija! euretarikuak zorotzat artu yuena! Esaskiek eten-barik lkusten yuadazala! Jaun-goikua ta Aberri-aldez aleginddu bayedixak! Eu baxen senduak ixan bayedixak; otsuak ittoteko beso-inddartsubak euki bayedixak; eta tontorrera igon bayedixak zelai-illunan argi-egingo yautsekan eguzki-bila.

        Ikuskantza begikatu zan gauza ederrak esanik, eta ayenatutian begiztu nenduban eta esan eustan:

        —Artzain, zelaira uake!... Itxarua ta bijotzak gora!

* * *

        Eta zelayan nago. Auxe, ba, neure txingija: Bekoki zabaldun, ortzia baxen zabaldun Irakasliaren gomutea. Oin... mendi-goira nua, artaldiak zaindu ta goi-euzkija gozarten. Eta poz-alai nua, neure abendaidiak eta bixar baltzedun belduba ikusi dodazalako Mendi-mendijan zuben begira nagoke. Agur, neurioyek! Ez itxi burubok otsuak gottuten! Ezta edurtokijetan illik lotuten! Neure txabolara irakasle-ikuskantza barriro etorriko danian, ikusi zaudazala, goiko eguzkijak zelaya argijau daula, ta atzerritarren aztamakillakaz euren ardijentzako esijak egin ebezan artzain zarrak lakuak ixan gura-zariela esango dautsot.

        Neure mendira nua!... neure mendira nua! oldoztun nagolarik ikuskantzak esan eban augaz:

                Erri gaxua!

                Jayo nintzan ni

                zeure il-orduban

                eltzeko?

                Zegattik, ama,

                zeure semiok

                eztira itxarten

                ondiño?

                Ama, ilgo zara

                motzen azpijan?

                Ilgo zara zeu

                betiko?

                Itxaron, Ama,

                jarijon biot

                neure odol au

                lenago!

        (Amattutian, urrun-urrun baña gogotsu, «Itxarkundia» garaitz-abestija lez artzañak abestuta entzuten da. Antzestoki-euna astiro jasten da).