LIDE

I

        Lide zan uriko neskatillik ederrena: Anboto-gana burestundetan daun edurra baxen zurija; begijak oztin-oztiñak, oztija bera antzartuten lez; aurpegija-gorri, gorputza-lerden, apal, on, bera-berea zan, ziñez, Mendiarte-ko neskatilla.

        Gaxua, goxetik egunoroko lanera juatian, Lide, Mendiarte basetxetik jatsitta, usulla buruban, lerden-lerden, urreko itturrira joyala, bidian aurkittuten euzan lugin gastiak. Gaxua, bai, bera ikusi ta bertantxe edonori bijotza beratuten yakon-eta. Eta nok, bijotz-bakua ixan-ezik, matte ez begi oztindun, gorputz matte-usaindun neskatil lerdena?

        Baña Lide politta baño geyago bai-zan: ona be, politta baxen ona. Egarrittubak itturri garbijaren otsa entzuten daben pozaz, entzuten eben zorigaiztunak Lide ixena. Edonun ittunari alde-eragin eta alaya eratorten eban.

        Onez ganera, aizkidiakazko bere ixakera alai-barritxuba, agura-atsuakaz itxal-apala, gurasuakaz ixil-egizkorra, baserrittarrakaz ona, umiakaz kutun samurra zala-ta, gura-ta-ez, matte-ixan biar.

        Eta mattetan eben, ziñez. Aizkidiak, billaldietako neskatil gusti-gustijak, agura-atsuak, umiak, gurasuak... orok matte-eben; matte ez? Eta: baserrittarrak be matte-eben, bera ikusijaz bijotza-alai edo ittun lotuten ziran baserrittar gastiak.

        Uriko on, matte, gotasa zan Lide.

II

        Aspaldittik, baña, bere begi oztiñak len baxen argijak eztira. Eztabe beñolako matte-suba jarijoten eta negar-malkuak bustitten dabez. Lengo irribarria bere ezpanetan eztagir; aurpegijak, barriz, atsebagia darakus. Betazalak zurbilddu dira; urretxinddorra ixilli da...

        Txistubak eztau alattuten, eta, ulertu-eziña dana, beñola txistu-otsak zirikauta igittuten lenengua ixaten zanak, ointxe bera entzutiaz iges-egitten dau, usuak tiro-otsa entzunaz lez.

        Bai; Lide ezta lengua. Ezta beñolako neskatil barritxu alaya. Bere gogo ederra ta bere bijotz berea bakarrik dirauz; eurak dirala-ta Lide oindiño ezagun da.

        Zer jazoten yako neskatil polittari? Au da orok ittanduten dabena. Baña bat-ez-batek eztaki zer dan atzalduten. Au ta be ezer bai-yako jazoten. Gurasuak galdu dauz, ala? Ez; urtiak makurtuta, baña inddartsu, basoko aretxak legez, basetxe zarran oindiño bixi-dira. Euren alabearen alegia dala-ta, artega dagoz.

        Egun baten basetxian sartuten ikusi eben, begijetan negarren atza ebala. Zegattija ittandu eutsaen, baña bera, erantzun-barik, bere gelara juan zan. Ordutik dago olan, eta bere gurasuen alegiñak-arren ittun-atzak eztau bere aurpegittik alde-egitten.

        Gexorik ete-dago? Gogoz-edo bai, gorputza osasuntsuba da-ta.

        Beragana juaten dira, eskatu ta agindduten dautsae ittunaren zegattija esateko, baña erantzun-ordez, begijak beratu ta negarrak aurpegi zurbilla bustitten dau.

        Ezin geyagorik jakin. Eta au ta be zer-edo-zek Lide-ren bijotza mindduten dau. Bere gorputza be gexotuten asten da; gogua aspaldittik il-zorijan lez dauka.

III

        Lide gexo-gexorik dago. Egun batzuk dira oian etzunda dagola. Gurasuak, atsebagez beterik, euren alaba bakarra jaboteko Urtzi-ri deskatsoe. Baña Urtzi-k euren eskarija eztaula entzuten bai-dirudi, ta Lide gero ta gexuagotuten da.

        Auzokidiak egunoro erduten dira bere osasunatzaz ittanduten, eta egunoro be, ittun-ittun atzera-egitten dabe, beñolako lorea igartu-agiñian dagola ulertu dabelako.

        Oe-inguruban batzuk negarka dagoz, orok alabatzat esten eben-eta.

        Lide, oian etzunda, gustijai begizka dago, ittun eta eskar-begirakunakaz.

        Beruenak artu dau. Amets-dagi, ta ametsetan gauza ulerkatxik asko diño. Zerozer ulertzen dabela uste dabe; egijak argi edo-dagi. Baña bat-ez-batek eztaki ulertzen dauna esaten.

        Bat-batez basetxeko atian otsak entzuten dira. Lide-ren amea jagi ta idegitten dau.

        Aterpian uriko jaupalburu zar itxaltsuba dagir. Itxalez agur-dagitsae. Lide-ren oe-onduan jesarten da.

        —Zelan dago? —ittaunduten dau.

        —Txattuago —ameak derantzutsa, ta negarrez asten da.

        Eta oindiño gexuaren zegattija eztakixube, ala?

        —Eztakigu ezer bez, geure alabatxuba ilgo dala baño.

        —Eta nik ba-neki?

        —Zeuk jakin? —basetxekuak esan eben batez.

        —Nik dakit, bai, gustiz.

        —Zegattik eztauskuzu lenago esan? Zer dala-ta geure bijotza ausi?

        —Oin-arte nik be enekijan.

        Eta jaupari zarrak, gelako bazterran jesarritta, ixillik-samar, astiro-astiro, onetara esan eban:

        —Lide, zubek dakixuben lez, mattasun-ereduba da. Gurasuak matte-dauz, aizkidiak matte-dauz, agura-atsuak, eta mutiko-neskatuak bijotzez matte-dauz. Baña bi dira mattiago-dauzan gauzeak: aberrija ta gixon bat, gaste inddartsuba, euzkotar-eredu ederra.

        Alkar sutsu matte-eben, egizko mattasunaz. Lide-k subaz matte-eban Andoni, ta Andoni-k sutsubago Lide matte-eban.

        —Eta nik jakin ez! —atteak esan eban.

        —Ez zuk, ez iñok bez, ta zijorik bai-eguan. Euren mattasuna eskutaba ixan-biar, agertuzkero galazoko yakelako. Zeu zerori ixango zintzan lenengua jarkitten. Bai-ekijen eurak, gaste ori Andoni, Kepa zeure arerijuaren semia zan-eta.

        —Zer ete-da nik entzun dodan au? Alkar matte-ebela?

        —Matte-eben alkar, bai. Senidetarteko gorroto zantarrik eurentzat ezeguan. Bijak abertzaliak ziran, benetako abertzaliak.

        —Andoni ittota il zan, baña —esan eban auzokide batek.

        —Itto zan, bai. Gaxua! Gaxuak, obeto!... Diñodan lez, ixillik eben euren mattasuna, alkar ikusitta gero gettuten zan mattasuna. Euren bastarrak (soluak) bata bestiaren onduan egozala, sarrittan, lana itxi-barik, eta susmo txarrak erazoteka, alkar ikusten eben. Urreko itturrira, egarrija kentzen, bijok batez juan ziranak! Itturriko urak abuaren egarrija bai-eban kentzen, barria bijotzarena gettu, barriz. Eta ondoren Lide, poz-pozez beterik, bere lagunakin itz-egitten juaten zan, Andoni, beste bidez, alai abestuten, erriratuten zala.

        Baña Andoni-ri guda-mutilla ixateko aldija eldu yakon. Guda-burubak dettu eben eta bera urrutiko gudaletxera juateko gertu biar-zan.

        Igande-arratsalde baten, uriko zelayan txistu-otsaz dantza-egin-ondoren, ekandu dan lez, dantzarijak santsoka ta ijutika, urreko itturrira joyazala, Lide-k eta Andoni-k, bestiak ikusi-barik, alde-egin eben. Bijok bakarrik egon zirala, Andoni-k esan eban:

        —Lide: astebete-barru gudaletxera juango non.

        —Zer diñostak? Egija ete-dok, Andoni?

        —Bai, zoritxarrez. Euzkotarra ixan-arren gudarozte españarran sartu-biar.

        —Ta itxiko nok? Aberrittik urrun juango az? Ez, ez, Andoni. Euzkotarra ixanik ezaz atzerrira guda-mutilla juan-biar.

        —Gura ez, baña inddarrez juan biarko non.

        —Inddarrez? Ez, Andoni; euk gurako ezpa-dok ezaz gudaletxera juango.

        —Zelan ori?

        —Erraz. Gudaletxera juan-barik Ameriketa-ra iges-egiñaz.

        Andoni oldoztun lotu zan. Bijok ixilik luzaro egon ziran. Gero Lide-k barriro ekin eutson. Azkenez esan eban Andoni-k:

        —Lide: ondo yeritxonat euk esan donanari. Ameriketa-n neure osabea yonat. Ara juango non eta neure osabearekin bixiko non. Geruago eu juango az, bijok alkarregaz ezkontzeko.

        Esan eta egin. Dana gertau zan. Lide-ri agur-egindda gero, Andoni itxasoratu zan. Gixaxua! Itxaso-erdijan ixontzija eguala ekaitz gogorrak artu eban eta ixontziko gustijak, Andoni be, ¡tto ziran.

        Lide-k jakin ebanian atsebagez bete zan. Asi zan larrittuten eta egun gustijan egoten zan negarrez.

        Au ta be ezeban itzik esan. Baña gero ta geyago gogoz ta gorputzez gexotuten asi zan.

        Au da bere gexuaren zegattija. Lide-ren ustez bera da Andoni-ren erijotzaren erruduna, Amerika-ra juateko esan eta ekin eutsalako.

        Jaupalburu zarra ixilli zan. Lide-ren amea bat-baten jagi ta bere alabeagana juanik esan eutsan:

        —Ene alaba mattioi! Ezaz i, ez, Andoni erail donana. Ire gogua utz-utza don.

        Baña Lide-k ezeutsan entzuten. Gotzon-artera juan zan.