ATARIKOA

 

      Euskal literaturaz, 1960an L. Mitxelenagandik aburu orokorrak jaso genituen. Urte bete geroago, 1961ean, L. Villasantek “Historia de la Literatura Vasca” argitaratzeaz, ikuspegi zabal bat jarri zigun begien aurrean eta aurrerantzeko bilaketetarako behar beharrezkotzat joko genuen. Lanok oinarrizko bihurtu ziren edonorrentzat, gehigarririk erantsi edo zatiren bati bestelako ikerketak egin ahal izateko. Geroago, Ibon Sarasolaren “Euskal Literaturaren Historia” deritzan saiaera zetorren gizarte-ekonomi aldetik izan ziren eraginak erakutsiko zituena. Liburu interesgarri honi kritika egin nionean —gaur, berriz, liburu hontan jasotzen dena—, euskaltzale ezagun batek esan zidan: “Iboni eman diok jipoia”. Baina, nere asmoan, eta gutiago gogoan, ez nuen izan jipoia emateko desiorik eta ezta gutiagorik ere. Nere iduriz, zituen alde onak baino askozaz gehiago begiratu nituen hutsuneak zirela iduritu zitzaizkidan parteak, liburuaren osagarri. Beti gelditzen direnez guztiz hertsi gabeko zirrikituak eta ikerketak iharraitzeko bere bideak.

      Besteak beste, J. Erzibengoa eta P. Ezkiagak irakurgintzarako gertatu zuten “Euskal Literatura” (Bilbo, 1972-75) deritzanak, bere lau liburuen bidez, XVI.etik XIX. mendea osatua arte hartzen du. Obra hau ordea, Europako mendebaldeko kultur mugimenduak kontuan izanik egina da; baina azterketazko zenbait hutsune nabarmen ageri dira. Hala ere, bide berri bat ideki zigun, eta bide hortatik abiatzen da liburu honen lehen partea ere.

      Mendebaldeko kultur mugimenduak, nazioarteko korrentean, era guzietako eraginak izan ditu gure artean, zientziak, teknikak, pentsaerak, arteak eta literaturak berak. Hauek gurean izan zuten eragin hori hobeto finkatzea beharrezkoa zen, eta asmo horrek eroan ninduen nere euskaltzain sarrerako hitzaldiaz Pizkunde garaiaren eragina aztertzera. Portestanteen mugimendutik Axularren garaiko aszetika lanetara arte. Gure literatura landuaren sorrerako giroa begiratuz, eta lehen liburu inprimatuak ere guzi hortan zer ikusirik zutenez, hor doa bestelako eraskin bat ere.

      Argien aldia etorri zenean, ordura arte Ifar Euskal Herrian ezagutu zen erako literaturagintza ekarri zuen Ilustrazioak Hegoaldera eta, behar bada, honen lehen kimua izanen da “Gavon-Sariac”.

      Erromantikoena ordea, karlisten gerrateakin nahasian sortu zen Jose Manterolaren lanen inguruan, itxura batean, lehenakin etendurarik gabe, eta geroztik gizaldirik gizaldi gure mendekoenganaino heldu zaiguna. Baina erromantikoak bazuten beren aitapontekoa: Iztueta. Eta, honegandik oinarritutako ikuspegiak ere merezi zuen haintzat hartzea.

      Gai hauek nolabait ikertzen saiatu naizenez, ondorioz, han-hemenka argitara eman nituen zenbait saiaera dira liburu honetara bildurik, mendez mendeko emaitzaren hildoa hornitzearen lagungarri direnak. Gure literatura hobeto ezagutzen laguntzeko beharrezkoa bait da lan guziok batean ematea.

      Baina ez espero izan ikerketazko ihardunaldi hoietan azken hitza aurkitzerik, ez. Saio hauek, esan bezala, Europaren mendebaldeko kultur mugimendu horien eragina zehatzago ezagutzera hurbiltzeko bidea idekirik usten dute.

      Paper zaharreri tiraka hastean, bestea ondoren dakar. Hau da, era berean, ikerketa horien ondorioz aztertu behar izan nituen zenbait pertsonaje, betegarri bederen, orrialde hauetara ekartzea iduritu zait, zeren erromantizismoaren eraginez, iragan mendetik gurera arte zubigintzan aritu zirenez. Arrazoi honegatik, hauekin osatzen dut liburuaren bigarren saila.

      Ez dira agertzen pertsonaje guziak, jakina. Hemengo bederatzi pertsonaje hauek garaiko gehiagoren lekukotasunez har beza irakurleak. Hoien bizitza eta lanen bidez jabetu gindezke gainerakoez. Hemen sartzen direnetatik: Urkixoren euskara, Azkue eta herri literatura, Lopez-Mendizabal eta euskaltzaletasuna, Salbatore Mitxelena eta gerraondoko larri-mina, A. Pascual Iturriaga eta Hezkuntza, I. Iriondo eta herrikanta elizkoiak, J.P. Ulibarri eta lehen gutun-liburua, Hualde hilberria den euskalki berezi baten lekuko eta B. Etxenikeren bidez L.L. Bonaparte printzearen laguntzaileengana hurbiltzea.

      Arestian aipatutako literatur historiak baino oraintsuago S. Onaindiaren “Euskal Literatura” liburuak, historia soila ez ezik egileen testu zatiak ere argitaratzen ditu. Honegatik liburu zaharren barnera leiho bat idekitzen digu. Hala ere, gaur gaurkoz egileen obretara heltzea zaigu lanik nekegarrienetakoa, zeren gure liburu zaharrak urri izatez gainera Biblioteketan sakabanaturik aurkitzen dira. Hordago argitaletxearen lana, euskal klasikoak plazaratzeaz, aurrera eramaten den neurrian hobetuko zaizkigu errezago ezagutzeko bideak. Eta, batez ere, Euskaltzaindiak lekukoen lanak argitaratzea eramaten duen neurrian. Testuak aztertuaz ematen diren neurrian gure literatura ezagunagoa egingo bai zaigu.

      J.M. Torrealdayren “Euskal Idazleak, gaur” deritzana dugu beste liburu ezagungarri bat, oraingo idazleen ondoan lehengo literaturaren laburpena eskaintzen digunez.

      Gure literatura bere barnetik era askotara ikertuaz, orainagoko idazleen lanetan oinarriturik, bada lan ederrik. Egileen arteko ditugu: J. Apalategi, P. Iztueta, K. Otegi, I. Sarasola, J. Azurmendi, M. Zarate, A. Lertxundi, X. Lete, A. Zelaieta, J.A. Mujika eta beste. Baina hauen aipamena neregatik irtetzea litzake. Beraz, uz dezadan.

      Hala ere, esan dezadan: Bide hontatik aurpegi berri bat erakutsiko digu gure literaturak; orain arte askok uste baino aberatsagoa, noski.

      Baina, bereziki, Lehengo literatura era orokorrez begiratuz doa nere hau. Bereziki, Europako kultur mugimenduen eragina ezagutzeko iritziak eta agiriak eskainiz; bidea idekirik uzten duela.

Egileak

Eibar, 1979ko abenduaren 12an