AUZI BAT

                (Aurtengo (1914) indar-neurtzeetan saria irabazia).

I

        Lorretako sukaldean, aspaldiko gabetan, bazebillen erlea: au da, zurrumurrua. Eztakit gaur, Parisen        ta Berliñen artian ere, hainbeste estabaida ote dabillen.

Matxalenek erderaz ikasi nai zukian, bere ama Anemarik etzion eragozten, baña «Zertarako dezu erdera» esaten zion amak alabari.

        —Zertarako? —erantzuten zion alabak-; eskale erdaldun bat atera badator ere, ulertu eziñ eta...

        —Ogei t'amalau urte badaramazkit Lorretan, ta oraindaño ateondora etorri izan diran eskale erdaldun guziai ulertu diet. Artaburu bat, ogi zati bat edo gazta apurtxo bat emanarekiñ, erdaldun guziai ederki ulertu diet, eta aiñ ondo berak neri.

        —Lengo zarren kontuak —esan ta buruari atz egiñaz, ixildu oi zan Matxalen, ala nai ezpazukian ere.

        Matxalenek, erderaz ikasteko aitzakiz, Madrillera juan nai zukian, Amoteiko Josepa bezela, eta amak igartzen zien alabaren asmoai.

        Gati baten, beste askotan bezela, eraso zioten elkarri ama-alabak, eta amak esan zion:

        —Erdera orren bearra bazaitzu, errian bertan ikasi zinezake.

        ALABAK.— Nun?

        AMAK.— Sánchez barkillogillearen etxean. Neskame billa omen dabill, eta...

        ALABAK.— Leku onera bialdu nai nazu. Lengo egun batian eman zidan lotsa Prantxez edo traste orrek...

        AMAK.— Nola?

        ALABAK.— Ni nere bidez kalian barruna nijuala, «Hola, moza» esan zidan, eta kolore gorriak atera ziztan.

        AMAK.— Zer esan nai izan zizun ba?

        ALABAK.— Gauz on aundirik ez; motza naizela.

        AMAK.— Ori ulertu baziñon, nik baño erdera geiago dakizu, ta eztezu iñora juan bearrik erderaz ikasteko.

        ALABAK.— Ez ba; agure mortzill aren neskame juango naiz eta bai ederki eman ere.

        AMAK.— Neskame juan ta etxekoandre egin zindezke.

        ALABAK.— Eta gero barkilloak saltzera. Amak.-Bai; baña erderaz.

        ALABAK.— Eskarrik asko. Ortarakoxe nagoala uste al dezu?

        AMAK.— Bai al dakizu, txindurria nola ill zan?

        ALABAK.— Eztakit aditu're egiñ ote dedan beiñere.

        AMAK.— Ba jakiñ ezazu, ill zala, astuaren arrantza egiñ nai ta egiñ eziñez. Lertu ta ill egiñ zan.

        ALABAK.— Eztakit, zer esan nai dezun.

        AMAK.— Zu Madrillera juateko asmoetan zabiltza, beste batzuek juan diralako. Orixe da nai zendukiana.

        ALABAK.— Nik ba... nik eztet esaten ezetzik ere, baña...

        AMAK.— Baña baietz esango, zenduke noski.

        ALABAK.— Eztakit ba.

        AMAK.— Nik bai. Eta orixe izango litzake astoaren arrantza egiñ nai izatia.

        Matxalen. mormorretan bere artian, aldendu zan, auzia galdutzat emanaz, esaten ziola bere buruari: Gure ama sorgiña eztanik ere, enuke esango. Nundik dakizki orrek nere asmoak?

        Amak berriz bere artian esaten zuan:

                Lengo zarren esana

                beti da egia:

                sua dagon lekutik

                irtetzen da kia.

II

SENAR-EMAZTIAK

        EMAZTIAK.— Zez deritzozu, Praisko, gure Matxelen burutazioai?

        SENARRAK.— Zer dakar ba, Anemari?

        EMAZTIAK.— Madrillera juan nai luke.

        SENARRAK.— Zertara?

        EMAZTIAK.— Erderaz ikastera.

        SENARRAK.— Onuntzago're ikasiko du, ori baño ezpada.

        EMAZTIAK.— Oraingo umeak, beñepeiñ emakumeak, oso arroak dira.

        SENARRAK.— Bai lengoak ere.

        EMAZTIAK.— Ez genduan ba guk orrelako arrokeririk gaztetan.

        SENARRAK.— Ez ote? Miriñakia jazten zenduanian, arrotxo agertzen ziñan ba zerori ere.

        EMAZTIAK.— Guk miriñakiak soñian oi ginduzen, baña oraingo gaztiak buruan dabiltzkite; guriak errian kabitu oi ziran, baña oraingoak probintzian ere ez. Zepeliñak baño're aruntzago eldu nai lukete, ta, juaten bazaigu etxetik gure Matxalen, egingo duana da, «aizia buruan ta ibilli munduan», ta gero bere ta gure ondamendia etxeratuko digu.

        SENARRAK.— Etzaite estutu; nere baimenik gabe eztu ezer egingo Matxalenek, eta nik baimenik eztiot emango nolanai, baizik ondo pentsatuta.

        Onenbesterekiñ zerbait paketu zan Anemari, baña oso ez; bada esaten zuan: Anton bera baño ere kaiku aundiagoa da gure Praisko, ta alabak loxentxen batzuek egiten badizka, orixe askoko da bere baimena emateko.

III

AIT-ALABAK

        Egiaz amak ondo ateratzen zituan kontuak. Egun batian, onek ezkututik aditzen zuala, ari ziran izketan ait-alabak.

        AITAK.— Matxalen.

        ALABAK.— Zer da, aita?

        AITAK.— Zer burutazio darabiñ?

        ALABAK.— Eztakit ba, zer esan nai duan.

        AITAK.— Madrillerako asmoak al ditun?

        ALABAK.— Asmo andirik ere ba...

        AITAK.— Zer arraie egiñ bear den Madrillen?

        ALABAK.— Zu ere zartuaz zuaz, zartzara atseden puskatxo bat ondo etorriko zaitzu ta...

        AITAK.— Eta i Madrillera juanarekin, zer irabazten diñagu?

        ALABAK.— Ez al dakizu. Upelteiko Marik zer egiñ zuan? Or dabill oraiñ automoillean bere senar eta gurasoakiñ, jauregi ederrean guziak bizi dirala.

        AITAK.— Eta uste al den i ura bezela izango aizala?

        ALABAK.— Zergatik izan ezingo naiz? Ura're ni bezelaxe zan len, ta ni gero ura bezela izan nindeke. Marik berak esan zidan, oraindik egun asko eztala, bere etxera mirabe juan nai banuan, soldata ona emango zidala, bere senarraren anaia're ezkongai zegoala, emazte euskalduna nai zukiala        ta... ez nua geiago esatera.

        Bazijoan agure gizajoa sarean sartuaz, eta erantzun zion alabari ondo zerizkiola aren asmoari, beñepeiñ barkillogille baño obeki izango zala, baña bere baimena eman aurretik, gizon batekin ibenkidatu edo konsultatu bear zula. Gau artan ta ondorengoetan agure gizajoa automoillean, amesetan, asko ta asko ta oso ederki ibilli zan. Amesetan aiñ ederki bazebillen, zer izango ote, zan, gero ames oiek egi biurtzean?

IV

ANEMARIREN ASMOAK

        Ait-alaben artian esan zan guzia aditu zuan Anemarik, eta bere barru guzia irakiten zeukan. Bere estutasunian eskatu zion Aita San Antoniori adimentuko argia, ta lagun zegiola arren bere estutasunean, aginduaz emango zituala bi pezeta beartsuen ogitarako. Aditu zion Santuak bere erregua.

        Bazuan Praiskok adiskide bat oso maitea, ona ta jakintsua, Aita Santuaren urrengotzat zeukana. Probintzi guziak ezagutzen zuana zan, baña alare elikio iñork igarriko nor zan. Gizon au zan Segurako itxua; gizon argia adimentuz, bada esan oi zuan Praiskok, begietako argiak burura iges egin ziola jaun oni. Itxuaren esanak artikulu fedekoak ziran Praiskorentzat.

        —Badakit zer egiñ —esan zuan Anemarik—: itxuarekin egongo naiz, nik argituko det bera, ta ark argituko du Praisko.

        —Aizazu, Praisko —esan zion gau batean Anemarik bere senarrari—: Bai al dakizu zeiñ ikusi dedan gaur Millaprankan?

        SENARRAK.— Zein ikusi dezu?

        EMAZTIAK.— Segurako itxua, ta zure galde andiak egiñ dizkit.

        SENARRAK.— Nik sinistu: gizon ori da, lurbira guzian dan jakintsuen bat, beñepeiñ nere iritzian.

        EMAZTIAK.— Esan diot ba, etorri dedilla San Migel-egunian gurekiñ bazkaltzera.

        SENARRAK.— Ondo egiñ dezu.

        EMAZTIAK.— Bai, pentsatu det, zuk ere naiko zenduala ta.

        SENARRAK.— Bai, errege bera baño're pozagorik ikusiko del Segurako itxua nere etxian.

        —Bai nik ere —esaten zuan Anemarik bere artean— beñepeiñ egun orretan.

        Eta egiaz ala nai zuan, bere senarrari adierazteko etzala ono, Matxaleni etxetik irtetzen uztia. Ortarako eman zion itxuari eskupeko bat Millafrankan, ta itxuak agindu zion, al guzia egingo zuala. Anemarik ondo zekian Kaiser-en kañoi guziak baño indar geiago izango zuala itxuaren erretolikak Praisko menderatzeko.

V

SAN MIGEL-EGUNA

        Meza nausia prailleak egiñ zuan sermoiarekin entzun, ta jarri ziran maian bazkaltzeko itxua, bere emazte Manu ta etxekoak.

        —Zer iritzi diozu praillearen itzaldi edo sermoiari? —galdetu zion Praiskok itxuari.

        —Uste det —erantzun zion itxuak— ederragorik eztedala beñere entzun. Ainbeste milla aingeru zerutik infernura boteak izan zirala. Euskal erria zerua bezela dala, emen ere badirala aingeruak, au da, gazteak, gurasoen mende ez egoteagatik erdal-errira dijoazenak beren ondamendiaren billa, eztutela errurik gutxien auei uzten dieten gurasoak...

        Matxaleni bere barruak irekiñ bear zion, ta esan zuan apal-apal:

        —Eztiot ba nik orrelako gauzik aditu prailleari.

        —Ixo zu —esan zion aitak—: zu oraindik lumatu gabeko txorikume, kabitik irten gabia zera. Lo egon al zera elizan?

        Matxalenek arrazoia zuan. Prailleak etzuan aitatu're Euskalerriko gauzik. Itxuak praillearen itzaldiari ezarritako arabakiak ziran guziak. Anemariri zion zorra ordaintzeko.

        Baña nork esan ezer Praiskori itxuaren kontra, berak aditu bazuan ondo prailleak esan zuan guzia?... (ta esan etzuana're bai noski).

        Illuntzian, etxerakoan, esan zion itxuak Praiskori:

        —Benturaz eztegu geiago alkarrekin egoterik izango, bada biok goaz zartuaz eta agur egiten dizut Josafateko zelaira arte.

        —Ondo da —erantzun zion Praiskok—, baña nai nuke, ez beste gauzik, baño bai bertsotxo bat gure azkeneko batzar onen oroipenean.

        —Tira ba —esan zuan itxuak, eta asi zan brin... brin... bran... bran...; kitarra tenplatu eta erestu zuan:

                Nai badezute zorionean

                bizi senar-emaztiak,

                Euskal-erria oso maitatu

                eta or konpon bestiak;

                guri begira ondamuz daude

                kanpoko erri guztiak,

                Euskal-erritik kanpora joaten

                ez bitez utzi gaztiak.

        —A biajon deizula zuri! —esan zion Praiskok—. Amaikatxo egi esan dituzu zere denboran, ta ez txikiena, nere biotzaren erdian josita gelditzen dan gaurko au.

        Alkar besarkatu ta aldendu ziran bata besteagandik.

        Matxalen, negarrari eutsi eziñez, bazijoan bere gelara mormorretan esanaz: «A, itxua, itxua! "Emden" baño're txarragoa zera zu. Ark galdu ditu itxas-ontziren batzuek, baña arterañoan, batzuen-batzuek, aietan ederki ibilli ziran, baña zuk ondatu dituzu gure automoillak, jaso baño len. Jaungoikoak barkatu degizula».

        Anemari juan zan kutxa kiskera, artu zituan bi pezeta, ta bigaramonian San Antoniori bota zizkanian, esan zion:

        —Milla esker, santu miragarria, bada

                irabazi det zure

                laguntzaz auzia,

                eta orrenbestez da

                amaitu guzia.

«Euskalerria», 71-72, 1914-1915