AMABIGARREN IARDUNA

I

Iainkoaren laguntza du Augustiñek iardun zaill ontan.

        1. Askotara ari da nere biotz au, Iauna, urritasun ontan, Zure liburu sainduetako itzek bultzatzen dutela. Ortatik dator geienez iardunean giza-ezagu urriaren ugaritasuna; geiago mintzo baikera billaketan, arkituan baiño, ta eskea luzeago da ukana baiño, ta eskua langilleago otsegiten, artzen baiño. Badugu agindua. Nork utsaldu? «Iainkoa gurekin badago, nor gure buruzki?». «Eska, artuko duzute; billa, arkituko; otsegin, zabalduko zaizue. Eskale orok artzen du, billazailleak arkitzen, ots daginari idekiko diote». Zuk agindua da, ta nor da ustel atera-bildur Egiak agindu ezkero.

II

Non da «zeruen zerua»?

        2. Aitortzen du mihi kaxkar onek Zure aunditasuna; Zuk egin dituzula zeru-lurrak, nik dakusadan zeru au, oinpean dutan lurra, ta neregan daroadan lur onen historia. Zuk egin duzu. Non da ordea, zeruen zerua? Iauna, salmuak baitiño: «zeruen zerua Iaunarentzat; lurra, ordea, gizasemeeri eman die». Non da ageri ez dan zeru ori, orren aldean lur baita dakusagun oro? Mukulu-mordo guzi au —ez nonai guzi— azkenean eder iantzi zan, gure lurra oiñarri dula; baiñan zeruen zeru aren aldean, gure lurraren zerua ere lur da. Ta bi mukulu aundiok lur dirala esatea ez da belarri-mingarri, gizasemeentzat ez-baiña Iaunarentzat dan alako zeruaren aldean.

III

Lurra antolagabea oraiño: «osin-gaiñean illunpea»; argirik ez.

        3. Arean, lur au ikus-eziña ta antolagabea zan, eta alako osin-barrena, aren gaiñean ez baitzan argirik, ez baitzun ezeren eiterik. Orregatik idatzi zenun «osin-gaiñean illunbea zegon». Zer gero, argirik-eza baizik? Non ziteken argia, izatekotan, gaiña artzen eta argitzen baizik? Argirik ez zan artan, illuna egotea zer zan, argirik-eza baizik? Gaiñean zegon, beraz, illunbea, gaiñean argirik ez baitzan. Soiñurik ez dan tokian ere ixilla dago. Ta zer da ixilla egotea soiñurik-eza baizik? Ez al duzu Zuk eskolatu aitortzen zaitun anima au? Ez al nauzu Zuk eskolatu, Zuk Iauna, Zuk mukulugai eitegabe au tankeratu ta bereizi baiño len ez zala ezer, ez margo, ez eite, ez antz, ez mokorki, ez arnaski? Ez, alare, erabat eza: nahas-mahas bat eiterik batere gabe.

IV

«Naaste-borraste» izen egokia lurrarentzat.

        4. Nola deitu beraz, eta zer zentzuz adierazi soraioeri itz ikasi baten bidez? Izadi zabalean zer arkitu erabateko eitegabe oni urbillagorik lurra ta leizea baiño? Ederrez urriago baitira beren maiean, goragoko txit argi ta dirdaitzuen aldean. Zergatik ez ontzat artu beraz, gizoneri egoki adierazi zeniela, «lur ikuseziña ta antolagabea» deituz Zuk eitegabe agindako mukulu gaiari, artatik izadi ederra egiteko?

V

Zer da «naaste-borraste» ori?

        5. Gure adimenak galde baleza, zentzuak ortaz zer atzi dezaken, eta berekioko esan: «ez da ezer adigarri, bizia edo zuzentasuna dan bezala, mukulugai baita. Ez eta zentzuen mendeko ere, ez baita ezer ikusgai, ez sumagai, ikus-eziñ eta antolagabean». Giza-adimenak au dionean, alegin beza ezagutzeko ez iakiñez, edo ez iakiteko ezagutuz.

VI

Lurra eiterik edo itxurarik gabea.

        6. Nik, ordea, Iauna, lumaz eta mihiz aitortzen badizut gai ontan irakatsi didazuna, len besterengandik izena entzun eta ulertzen ez nuna —ez aiek ere— milla ta milla tankeratan asmatzen nuan. Beraz, ez nuan asmatzen ere. Iraulten nitun gogoan eite itsusi ta bildurgarrik atzekoz aurrera; eiteak alare; ta eitegabe deitzen nuan, eiterik etzulako ez-baiña alakoa baitzun, agertu bazedin, nere zentzuak egundañoko gaitzegokiz aizatuko zun, eta gizonaren aultasuna ikaratuko. Ala ere nik gogoemana eitegabe zan, eiterik batere etzulako ez-baiña, gauza ederren aldean. Arrazoiak agintzen zidan edozer eiteren aztarrena aiza nezala zearo, eitegabea buruz ernetzeko; ta ezin. Errezago nerizkion etzala zearo eitegaberik, eitearen eta utsaren tartean zerbait baiño, ez eite, ez uts, ia utsa. Emen atertu zan ene adimena, nere idurimenari galde egitez, egiteen idurikizunez betea baineukan, nere gogara aldatzen eta antolatzen nitula. Mukulukieri so egin nien eta sakonago aztertu nuan aien izate aldakorra, izan zirana izatea utziz, etzirana izaten asten diralako. Ta eitetik eitera dagon tartea eitegabe zerbaitez gertatzen zala ez uts gorotzez, usmatu nuan; baiñan usmatu ez-baiña iakin egin nai. Baiña gai ontaz adierazten didazun guztia mintzoz eta lumaz aitortu bear banizu, nork iraun irakurten? Alare nere biotza ez da atertuko Zu goresten eta abesten, ezin-esanaz utziekin. Gauza aldakorren aldakor izatea bera on da, guzien aldakuntzak artzeko. Eta au zer da? Anima? Gorputza? Edo bi oietako zerbait? Esan al baledi: ezer ez, zer, edo ez-dana bada, nik ola deituko nuke. Alare nolabait bazan eite ikusgarri ta antolatu oriek beregan artzeko.

VII

Zeru-lurrak Iainkoak utsetik egiñak dira.

        7. Eta, nolanai ere, nondik zan, Zugandik ez ta? Zugan baitaude oro, diran eiñean. Baiña Zugandik bestelago ta urrunago, ez baitaude tokian ere. Zu beraz, Iauna, ez baitzera orain au, gero ori, baiña berbera ta berbera, «Saindu, Saindu, Saindu, Iainko guzialdun», Zugandiko asieran Zure izatetik datorren iakitean egin zenun zerbait, eta utsetik. Zeru-lurrak egin zenitun, baiñan ez Zutaz; bestela berdin bailirake Zure Seme bakarrarekin, eta beraz, Zurekin; eta ez litzake batere bidezko Zuri berdin izatea, Zutaz egiña ezik. Eta aiek bestetaz egiteko, Zu besterik ezzan, Irutasun bakar eta Batasun irukoitz; beraz, utsetik egin zenitun zeru-lurrak bat aundi ta bestea kaxkar, guzialdun eta on baitzera guziak on egiteko, zerua aundi ta lurra txiki. Zu ziñan, ez besterik, artaz zeru-lurrak egiteko; bi zertzu, bat Zugandik urbill, bestea utsetik urbill; bata, Zu aundiago zendin, bestea, bera baiño kaxkarragorik etzedin.

VIII

Lurra ikus-eziña ta antolagabea zan: «illunbea zegon leize gaiñean».

        8. Baiña «zeruen zeru ua, Zuretzat, Iauna»; baiña gizasemeeri ikusgarri ta ukigarri eman zenien lurra, ez zan orain dakusagun eta ukitzen dugun lakoa. Ikus-eziña baitzan, etaantolagabea, ta leize zan, gaiñean argi gabe, obeki esan, «illunbea zegon leize gañean», ots, leizean baiña areago. Ur ikusgarrien osiñ onek badu bere barneanargi bezalako bat arraientzat eta ondarreko narraztientzat; ua, ordea, ia utsa zan, guzia oraindik oso eitegabea baitzan; gai zan ordea, eitea artzeko. Zuk egin zenun mundua, eitegabeko gaiez, eta au utsetik, ia uts ontatik gauza aundiak egiteko gizasemeen arrigarri. Oso arrigarri da ukuluen zeru au, ortzantza deitu baitzenun, bi uren tartean, bigarren egunean argia egin ondoren. «Bedi, esan zenun, eta ala egin zan». Ortzantza ori ortzi deitu zenun, baiñan irugarren egunean egin zenun legor-itxasoen ortzia. Orrela eman zenion eite, egunak baiño len egindako gai antolagabeari. Egiña zeneukan ortzia egunak baiño len; baiñan ortzi onen zerua; asieran egin baitzenitun zeru-lurrak. Zuk egin lurra, gai eitegabea zan ikus-eziñ eta antolagabe baitzan. Lur ikus-eziñ, antolagabe, eitegabe, ia uts ortatik egin zenitun izadi aldakor au osatzen duten eta ez duten gauzak. Ortan ageri da aldakortasuna bera, aldiak sumatu ta batbanatu ditezen. Aldia, gauza-aldak egiten baitu, lur ikus-eziña gai dula, gauzen eiteak aldatzen eta iraulten diran bezela.

IX

Zeru-lurrak egitean ez da noizaldirik eta egunik aipatzen.

        9. Beraz, Zure otsein irakaslearen asmuak ez du tutik esaten noizaldiaz, lenik zeru-lurrak egin zenitula gogoratzean; ixiltzen ditu egunak. Alegia, asieran egin zenun zeruen zerua, sorkari adiduna da, ez iñola ere Zure Irutasunaren betikide, erdikide baiño; bere aldabera oso galgatzen du Zuri so egoite txit atsegiñez, eta, egiña danetik, atergabe Zuri datxikola, aldi-aldak oro gaintzen ditu. Baiñan eitegabe au, lur ikus-eziñ eta antolagaitz au ere, ez du egunetan aipatzen. Eiterik ez dala, ez da aurren-urrenik, ez ioan-etortzerik; eta ez dalarik, ez da egunik, ez eta aldi-tarteen aldakuntzarik.

X

Illunbea ez-baiña Zu mintza zakit, Iauna.

        10. O Egi, nere biotzaren argi! Ez bekida mintzo nere illunbea. Ontara ixuri nintzan eta illundu; baiñan emendik, emendik ere, griñaz maite zaitut. «Aldegin nuan, eta Zutaz oroitu nitzan». Zure mintzoa entzun nuan atzetik, itzul nendila, ta osta entzun, eziñ-egonen asaldaz. Orain, ordea, itzultzen naiz, sutan eta arnaska Zure iturri ortara. Begokit. Au dezadan edan, eta ontaz nadin bizi. Ez nadi ni nere bizi. Gaizki bizi nintzan nerez, erio nintzan nigan; Zugan naiz birbizten. Mintza zakida Zu; itz egidazu. Siñetsi diet Zure liburueri ta ango itz oso izkutueri.

XI

Iainkoa ez du eiteak ez zirkiñak aldatzen; «zeruen zerua Iaunarentzat» nola ulertu? Augustiñek Iaunaren etxean bizi nai du. Eiterik ez dan tokian ez da aldakuntzarik.

        11. Esana didazu, Iauna, ozenki nere belarrira, beti zerala, betiera Zuk bakarrik daukazula, ez baitzaitu ez eitek, ez zirkiñek aldatzen. Zure gogoa ez da aldi-aldatzen; bat eta beste dan gogoa ez da illezkor. Argi dakusat au Zure aurrean. Dakusadan, otoi, gero ta argiago, ta nagon zugur argialdi ontan Zure egalenpean.

        Esan ere didazu ozenki barne-belarrira, sorkari ta zerki guziak —Zu ezik ba-diranak— Zuk egiñak dirala, ta ez dana, soilla, ez dala Zugandik; ez eta Zu zeranagandik gutxiago danerako gogo-eragiña, eragiñ ori oben eta oker baita eta iñoren obenek ez dizutela kalterik edo ez dula Zure aginterriko burubidea naasten, ez gaiñenean ez azpienean. Argi dakusat au Zure aurrean. Dakusadan, otoi, gero ta argiago, ta nagon zugur Zure egalenpean.

        12. Esan ere didazu ozenki ta barne-belarrira, Zu atsegin zakion sorkari ua ere etzaizula betikide, ta garbitasun txit iraunkorrean Zu iastatuz, iñon eta iñoiz ez dula aldagaitzik, eta Zu beti berton zaitula, biotz osoz dago; geroko itxarorik gabe, ta gogora zaiona lengora igorri gabe, ez du aldiak aldatzen, ez da aldira luzatzen. Bai doatsu, iñon baldin bada, Zuri doatsu atxikiaz; doatsu Zugatik, bizilagun eta argitzaille Orrengatik. Ez dut arkitzen ere zer deitu dezakedan gogarago «zeruen zerua Iaunarentzat» Zure etxea baiño, ta an Zure atsegiñari so dagona, bestetara irteteko kezka gabe, anima garbia, aingeruki doatsuen pake ezarrian biotz-biotzez bat egiña, Zurezeruen uriko zerutar egiñik, gure ortzi auen gaiñetik.

        13. Ikus beza, emen, atzerrialdi luzea egin dun animak, «Zu egarri zaitun, bere malkoak ogi biurtu zaizkion non da zure Iainkoa esaten diotela; Zuri gauza bakarra eskatzen dizun, eta au eskatzen, ots, Zure etxean bizi izatea bere bizialdi guzian». Eta zer biziera du Zurea ezik? Eta Zure egunak zer betiera baizik? «Zure urteak ez baitira aitzen, berbera baitzera». Uler beza al dunak, betiko zerala aldi guzien askoz gaiñetik; Zure etxea ere, atzerriz ibilli ez dana, Zure betikide ez izanik, ala ere, taigabe ta atergabe Zuri atxikiz, ez bait du aldi-aldarik egarten. Argi dakusat au Zure aurrean. Dakusadan otoi, gero ta argiago, ta nagon zugur Zure egalenpean.

        14. Ez dakit zer eitegabe arkitzen dudan azkeneko gauzarik kaxkarrenen aldakuntzetan. Zeiñek neri esan, nere biotz utsalean iduripenka arat-onat iraulten danak baizik? Zeiñek esan orrek baizik, eiteak oro xurturik eta aiturik, eitegabea soil gelditzen dalarik, artatik eitez-eite gauza aldatzen eta biurtzen baitzan, aldi-aldak etorri ditezkela? Ez diteke iñola, noizaldirik ez baititeke zirkiñaldirik gabe, ta eiterik ez dan tokian, ez da aldakuntzarik.

XII

Bi gauza, aldi gabe egiñak.

        15. Au begiemanik, ene Iainko, —Zuk eni emanaren neurrian biotzera naragizun araura ta zerbait idekitzen didazun einean— bi gauza arkitzen ditut aldi gabe egin zenitunak, eta bat ere ez Zuri betikide; Bata Zuri atergabe so egoteko egiña, aldarterik gabe, aldakor dan arren aldagabe, Zure betieran eta alda-eziñean asetzen dana; bestea, eitegabea izanik, eitetik eitera zirkin egiñez naiz egonez, aldi-aldatzerik ez daukana. Baiñan etzenun etsi, au eitegabe zedin, egunak baiño len egiña baitzenun «asieran zeru ta lurra». Bi auetaz ari nintzan: «Lurra, berriz, ikus-eziña zan, eta antolagabea, ta osiñ-gaiñean illuna». Itz oien bidez adirazten da eitegabea, ta ola lekutzen dira maillaka, iñolako idurien izpirik-eza asma ezin dutenak —utsera iritxi gabe ordea—, artatik beste zerua ta ikuskaria ta ur eitenduna eta gero izadi ontan gertatzen dan oro, egunik gabe egiña esan etzedin. Izan ere oietan gertatzen baitira aldi-aldak, zirkiñ eta iduriak eran iokatuz.

XIII

Zeruen zerua; zeru adiduna.

        16. Au sumatzen dut iñoiz, ene Iainko, Zure liburua esaten dantzudala: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak; lurra, ordea, ikus-eziñ eta antolagabe zegon, eta osiñ gaiñean aizaroak zeuden». Baiñan ez du esaten zenbakarren egunean egin zenitun. Ola sumatzen dut iñoiz zeruen zeru auengatik zeru adiduna, an ezaguten baitu adimenak erabat, ez aldez, ispilluz laiño tartean ez-baiña, «osotara begiz begi» agertzean. Ez oraiñ au, gero ori, baiñan esan dutana erabat ezagutu, aldi-alda gabe, eta lur ikus-eziñ eta antolagabearen bidez, onela ta ala gerta oi dan aldian alda gabe; an ez baita eiterik, ez au, ez ori. Bi auengatik da lenik antolatua ta oso eitegabea zeru ua, ots, zeruen zerua; urrena lurra, baiña lur ikus-eziña. Bi auengatik sumatzen dut iñoiz Zure liburuak, egunik aipa gabe diagola: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak». Berela eratxiki baitzun zer lur esan zun. Eta bigarren egunean egiñik, ortzantza, zeru izena duna aipatzean, adierazten du zer zerutaz diardun len, egunez landa.

XIV

Iainkoaren itzak sakon arrigarriak. Moisek zer adierazi nai ukan zun?

        17. Zure itzen sakon arrigarria, Iauna! Orien axalak maite egiten digu ñimiñoeri; baiña sakon arrigarria, ene Iainko, zingo izugarria. Latz-ikara sortzen du oieri begiratzeak, deduzko latz-ikara ta maitezko dardarra. Biziro ditut gorroto oien etsaiak! Illen al zenitu sorbatz biko espatez, eta bitez orien etsai! Baiña, berentzat il ditezen gogo dut, Zuretzat bizitzeko.

        Ona, berriz, Etor-liburuaren gaitzezle ez-baiña goresle batzuk diñotena: «Iainko-arnasak, Onen bidez mintzo baita Moise, ez zun au adierazi nai ukan; Zuk diozun au ez baiña, guk diogun bestea adierazi nai ukan zun». Onela erantzuten diet, gure guzien On Iainko, Zu epaille.

XV

Iainkoaren zer-izana ta nai-izana ez dira aldakor. Iainkoaren etxea nolako?

        18. Gezur dala ote desakezut, neri Egiak ozenki barne-belarrira Irazaillearen betieraz diostana, ots, Aren zer-izana ez dala iñola aldatzen adietan, eta Aren gogoa ez dagola zer-dan ortaz landa? Beraz, ez da betikor, Arek oraiñ au gero ori nai ukaitea; baizik eta bein eta batean eta beti nai ukaitea nai dun oro; ez berriz eta berriz, ez oraiñ au, gero ori; ez ta len nai etzuna gero nai ukiatea, edo oraiñ ez nai len naia; gogo au aldakor baita, eta aldakor danik ez da betikor. Gure Iainkoa, aldiz, betikor da. Orobat, eni barne-belarrira diostana, etorkizunen itxaroa begiratu biurtzen dala datozanean, eta begiratu ori oroipen, aiek igarotzean. Beraz, aldatuz dabillan asmo oro aldakor da, ta aldakor danik ez da betikor. Gure Iainkoa, aldiz, betikor da. Auek bilduz eta elkartuz au arkitzen dut: nere Iainkoak, Iainko betikoak, etzula egin sorkaririk asmo berriz, eta aren iakitea ez dagola iraganaren mende.

        Zer diozute, bada, bestera? auek gezur dirala? Ez, diagote. Eta au? Gezur al da sorkari eitedun oro ta egingarri oro Argandik baizik ez dala, onik aundiena baita aundienik dalako? Ez dugu ukatzen au ere, diagote. Zer beraz? Ukatzen al duzute ba-dala sorkeri bat, maitasun ain garbiz, egi dan eta egizko Iainko betikorrari atxikia, betikide etzaiola ere, ez aldi-aldak, ez beste aldartek Argandik askatzen eta ialkiarazten ez duna; aldiz, Ari begiratu txit egiazkoan atsedeten duna, Zu, Iauna, Zuk agindu ala maite zaitunari agertzen baitzakio ta aski zakio, ta orregatik ez dala saiesten ez Zugandik, ez beregandik? Au da Iainkoaren etxea, ez lurki, ez mukuluki, baizik eta gogaki, Zure betieraren erdikide, ez baita sekulan irotzen. «Betiko ezarri duzu, ta betiren-betiko agindua eman diozu, eta ez du autsi». Ez da, alare, Zure betikide, ez baita asiera gabe; egiña baita.

        20. Ua baiño len, noizik ez bada ere, —Zugurtasuna baita orotan lena— ez diagot, ene Iainko, Aitarekin betikide ta berdiñ dan zugurtasun Ua dala, Ark egin baititu diranak oro ta asiera artan egin zenitun zeru-lurrak; baizik eta beste zugurtasun sortarazi ua, berez adidun, argiari so egiñez argi dana, zugurtasun baiteritza, egiña izanik ere; baiñan argi egiten dun argitik erraiñu argira dagon alde bera dago zugurtasun irazan gabetik irazanera; orobat, zindotzen dun grazitik gure zindotasunera; grazi orrek zindotu baikaitu. Guri ere badagokigu «zindotasun» izena, Zure otsein batek dionez: «Arengan Iainkoaren zindotasun gaitezen». Orregatik da gauzak oro egin baiño len egindako zugurtasun bat; egiña izanik ere, Zure uri garbi dan gure Amaren adimen ezaguera dun arrazoiduna da an goiko zeruetan iare ta betikor dagona. Ta zelako zeruetan? Zu goresten zaituten zeruen zeruetan, zeru au ere Iaunarentzat baita. Ua baiño len noizaldirik arkitzen ez badugu, noizaren beraren aurretik baita, oro baiño len egiña; alare ori baiño len da Irazaillearen Beraren betiera, Argandik baitu asiera egiña danak; ez len-aldiz, ez baitzan aldirik oraiño; bai ber izaeraz.

        21. Beraz, Zugandik, gure Aitagandik, Zutaz oso besterik da ,ta ez Zerau. Ua baiño len ez-ezik, artan ere ez dugu noizik arkitzen, gai baita Zure aurpegiari so egiteko, beiñere aldegin gabe. Orregatik ez du aldarterik ez aldirik. Berez, ordea, aldakor da. Ortaz illundu ta otzitu ledike, Zugandik argi ta su ez balitza, maitasun aundiz Zuri atxikirik, betiko eguerdi antzo.

        Ai, Zu, etxe argitsu ta eder, «maite izan dut Zure edertasuna ta nere iaun Egille ta Iabearen egoitza ospatsua». Zu zakit asperen nere bidez-bide ontan, eta esaiodan egin zindunari, ni ere bere nazala Zugan, ni ere egiña bainau. «Zor-zor nindabillan ardi galdu antzo»; baiña Zu egin zindun ene Artzaiak, lepoan naramake zurera.

        22. Zer diozute nere osterazale oriek —zuekin ari bainintzan— siñesten baituzute alare Moise Iainkoaren otseiñ zintzo zala ta aren liburuak gogo Gurenaren itz izkutu dirala. Au al da iainko-etxea —ez Iainkoari betikide— baiña bere neurrian zeruetan betikor dana, alperrik baita or aldia billatzea, ez baituzute arkituko. Iraute ta aldarte guzien gaiñetik dago, beti Iainkoari atxikitzea on zaiola.

        —Bai, diagote—. Beraz, ene biotzak ene Iainkoari Aren gorespen-otsa entzutean egin-oiuetan, zein dala gezur diozute azkenik? Gai eitegabea zalarik, eitegabez aurren-aurrenik atzeukala? Aurren-urrenik etzeukala? Aurren-urrenik ez dan tokian ez diteke aldi-arterik izan. Argandik zetorren, naski. «Au ere ez dugu ukatzen», diagote.

XVI

Otoitza Iainkoari egiz biotzera mintza dakion.

        23. Oriekin itzegin nai dut Zure aintzinean, ene Iauna, aitortzen baitute Zure egiak barrendik ixildu gabe esaten ditidan gauz ok egi dirala. Ukatzen dutenek egin bezate nai aiña zaunka, belarrieri eragozteko. Albait eragingo diet dezaten pake, ta Zure itzari beregan eman ioten bide. Nai ez badute ta aizatzen banaute, otoi, «Iauna, ez ixildu nere alde». Mintza zakit egiaz biotzean, Zu bakarrik mintzo baitzera ola. Bialduko ditut ara; doazela, autsak begietaraiño arrotuz. Sar nadin nere gelan Zuri maite-leloak abesten, intziri ezin-esanak ene atzerrialdian atereaz, Ierusalen gogoratuz biotza ara goratuz, Ierusalen ene aberri, Ierusalen ene Ama, ta Zu ango Errege, argiegille, Aita, iagole, senar, atsegin bizkor eta poz iraunkor, ezin esan-alako ontasun oro batean, Zu baitzera egizko ta gorengo ontasun bakarra. Ez dut aldegiñen nere zatibanatze ta itsustasun ontatik naizan oso au Zuk bilzen eta betiko eraberritzen eta sendotzen nauzun arte, nere Iainko, nere erruki, Ama txit maite orrenpean, ain baitaude nere gogoaren asikiñak, eta andik baitira auek egi ziur. Egi diran aiek oro gezur dirala diotenekin, eta nik bezala Moise sainduak egindako Zure Idazti ua goresten eta aginpide aren gaiñenean ipinten dutenekin, onela iardunen dut, zertxobat ostera baldin badezate. Zaite Zu epaille, gure Iainko, nere aitorkizunen eta aien ostera-itzen artean.

XVII

Zeru-lurren izenez zer adierazi nai ukan zun Moisek.

        24. Onela diagote: auek egi ezanik ere, bi gauza oieri etzien so egin Moisek goi-argiz au esan zuanean: «asieran Iainkoak zeru-lurrak egin zitun». Zeru izenez ez zun adierazi beti Iainko aurpegiari so dagon sorkari gogakoi edo adiduna; ez eta lur izenez gai eitegabea ere. Zer, beraz? —Guk dioguna, diote; ori sumatu zun gizon arek, au esan zun itz oriekin—. —Zer da, gero?— Zeru-lurren izenez izadi ikuskari au adierazi nai ukan zun, lenbizi erabat eta laburki, gero egunak batbanatzeko, bata bestearen ondozkatuz, gogo gurenari orrela aipatzea baitzitzaion egoki. Erri basazi aragikoiari mintzo zitzaion, ageri ziran gauzak bakarrak goraintziz. Beraz, etsitzen dute ontan: lur ikus-ezin ta antolagabea, leize illuna, gai eitegabe ua aditu bear dala, ez oker ere, eta artatik ageri da ondorioka, egun aietan egin eta antolatu zitula, guzion begietan dauden agerkari auek oro.

        25. Beste batek au esan baleza: eitegabe ta nahas-mahas au zeru-lurren izenez adierazten dala; mundu ikuskari au artatik egiña ta biribildua baita, bertan ageri diran sorkari guziekin?

        Beste batek esan baleza: zeru-lurrak sorkari kuskari ta ikus-eziña deritzala, ez gaitzegoki; ta, beraz, Iainkoak zugurtasunez, ots, asieran egin zula sorkari oro, bi itz orietan dagola? Baiña Iainkoaren zer-danetik beretik ez-baiña, ezer-ezetik oro egiñak diralako, ez baitira Iainkoa dan bera, guzietan aldartea ageri baita, naiz geldi daudela Iainkoaren betiko etxea bezala, naiz alda ditezela gizonaren gorputz-animak bezala; eta ikuskarien eta ikus-eziñen gai au, oraindik eitegabea, baiñan eitegaia, ortatik atera bear baitzuten zeru-lurrak, ots, izadi ikuskari ta ikus-eziña, biak eitedun, bi izen oiekin aipatuak: «lur ikus-eziña ta antolagabea ta osiñ gaiñean illuna», baiña bitara: lur ikus-eziñ ta antolagabea mukulugai ditela eitea artu baiño len; osiñ-gaiñean illuna, berriz, gogogai, bere begiekiko ixurtasuna geldierazi baiño len eta Zugurtasunak argitu baiño len ditela.

        26. Oraindik esan dezake beste batek nai badu: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak» esatean, ez dirala ulertu bear zeru-lurrez sorkari ikuskari ta ikus-eziñak, bikainduak eta eratuak; baizik eta, izen oietaz aipatzen dan gai eragaia ta izangaia, artan naaste daudelako, oraindio nolaerak artu gabe, orain beren einean bereiz zeru-lur deitzen ditugunak: bata sorkari gogakoi bestea mukuluki.

XVIII

Itz orien adiera banak ulertzea ezerk ez du eragozten.

        27. Auek oro entzunik eta gogoemanik, «ez dut itz-eletarik nai, ez baita ezertako, entzuleak naasiazteko baiño; legea, aldiz, iator erabilli ezkero, onera eragiteko on da; maitasuna baitu asmo, biotz garbitik eta barne zintzotik eta siñeste alegi gabetik». Badakit zertatik eseki ditun gure Maisuak lege osoa eta Igarleak. Au sutsu nik aitortuz, ene Iainko, nere begien barne-argi, zerk eragozten dit itz oietan adiera banak ulertzea —egiak, iakiña— zerk eragozten dit, idatzi zunak diardula uste dunetik nik ostera iriztea? Irakurleok alegiten dugu, irakurtzen dugun idazleak zer esan nai zun billatzen eta ulertzen. Eta egizale dala uste dugunean, ez gera ausartzen gezur dala dakigunik edo uste dugunik esan zula burutan artzen. Beraz, idazleak Liburu Sainduetan ulertu zuna norbaitek ulertu nai izatean, zer gaitz dago, Zuk, gogo egi-zale guzien argi zeran Orrek egi dala erakusten duzuna ulertzen badu; idatzi zunak ori ulertzen ez balu ere, ark ere egia ulertzen baitu, berau ez bada ere?

XIX

Egiazko aburu batzuk.

        28. Egi da, naski, Iauna, Zuk egin zenitula zeru-lurrak. Egi da Zure Zugurtasunean egin zenitula oro. Egi da orobat, izadi ikuskari onek bi alderdi aundi ditula, zerua ta lurra, sorkari antolatu guzien laburkizun. Egi ere da, aldakor oro gure ezaguerari eitegabe antza iduri zaiola, eitea artuz, naiz aldatuz, eta biurtuz. Egi da, eite alda-eziñari datxikona, aldakor bada ere, ez dala aldatzen, eta ez dula aldirik. Egi da, eitegabea, ia uts dana ez ditekela aldidun izan. Egi da, egiten danetik izena artu dezakela nolabait artatik egiña danak: beraz, zeru-lurrak sortarazi zituneko eitegabe ua, «zeru ta lur» izendatu ziteken. Egia da, eitedun guzietan ez dala ezer eitegabeari ain urbil zaionik lurra ta leizea baiño. Egi da, irazanta eiteduna ez-ezen, irazangai ta eitegai oro Zuk egiña dala, Zugandik baitira guziak. Egi da, eitegabetik eitedun dana, lenik eitegabe zala, gero eitedun.

XX

Zeru-lurretaz bost aburu bereizi.

        29. Barne-begiz au ikustea eman diezun aiek, eta Moise Zure otseiña egi-arnasaz mintzo zala sendo siñesten duten aiek, egi guzi auetatik bat artzen du au dionak: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak», ots, bere itz betikidean egin zitun sorkari adidun, sumakor, gogaki, gorpuzdun oro. Beste bat au dionak: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak», ots, Bere Itz betikidean egin zun izadi onen mukulu guzia, berton ageri diran sorkari guziekin. Beste bat au dionak: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak», ots, Bere Itz betikidean gogaki ta mukulukien eitegabea. Beste bat au dionak: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak», ots, bere itz betikidean egin zun Iainkoak mukulukien eitegabea; artan baitzeuden naaste orain bereiz eta eitedun izadi mukulu ontan ikusten ditugunak. Beste bat au dionak: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak», ots, bere egiñaren eta ekiñaren asieran Iainkoak gai eitegabea egin zun, zeru-lurra naaste zeuzkana, Artatik ageri bait dira, orain berton dauden sorkariekin.

XXI

«Lurra, berriz, ikus-eziña ta antolagabea zan»: aburuak.

        30. Orobat, urrengo itzen adierari dagokionez, egi guzi aietatik bat artzen du au dionak: «lurra, berriz, ikus-eziña ta antolagabea zan, eta illuna zegon osiñaren gaiñean», ots, Iainkoak egin mukulugai ua, oraindio mukulukien gai eitegabea zan, ez tankera ta ez argi. Beste bat au dionak: «lurra, berriz, ikus-eziña ta antolagabea zan, eta illuna zegon osiñaren gaiñean» ots, zeru-lurrak deritzogun guzi au, oraiño eitegabe ta illuna zan, artatik zeru-lur mukulukiak egiteko, berton dauden guziekin, gorputzeko zentzuen ezaugarri. Beste bat au dionak: «lurra, berriz, ikus-eziña ta antolagabea zan ta illuna zegon osiñaren gaiñean», ots, zeru-lurrak deritzogun guzi au oraindio gai eitegabe ta illuna zan, artatik zeru adigarria, beste nunbait «zeruen zeru», esaten dana egin zedin; lurra, berriz, mukuluki oro, zeru mukuludun au ere barne dala, artatik sorkari oro, ageri dan eta ez dana, egin zedin. Beste bat au dionak: «lurra, berriz, ikus-eziña, ta antolagabea zan, eta illuna zegon osiñaren gaiñean», ots, Idaztiak etzun izendatu zeru-lur eitegabe ua; ba zan, ordea, eitegabea bera, lur ikus-ezin eta antolagabe ta leize illun izendatu zuna, esana baitzeukan aurretik, artatik egin zitula Iainkoak zeru-lurrak, ots, sorkari gogoduna ta mukuluduna. Beste bat au dionak: «lurra, berriz, ikus-eziña ta antolagabea zan, ta illuna zegon osiñaren gaiñean»; ots, eitegabe ori orduko gai bat zan Iainkoak artatik zeru-lurrak egin zitula lendanik esana, ots, izadiaren mukulu osoa bi alderditan bnatua, gaiñeko ta azpiko, berton dauden sorkari oiko ta ezagunekin.

XXII

Lengoan iarraitzen du.

        31. Baten-bat azken-aburu biori iarki baledi ontara: «zeru-lurren gai onen eitegabea izen ortaz deitzen ikusi nai ez baduzute, beraz, bazan zerbait, artatik zeru-lurrak egiteko». Idaztiak ere ez dio gai ori Iainkoak egin zula, zeru-lurren izenez adierazi nai ez badugu, edo lur utsarenaz, au esatean: «asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak», itz oeri darrikona, ots, «lurra, berriz, ikus-eziña ta antolagabea zan», gai eitegabea ala izendatu nai bazun ere, ez dezagun uler, Iainkoak artaz egiña zuna baizik, aurretik idatzia dagonez: «zeru-lurrak egin zitun». Bi baztarretan ipiñi ditugun bi aburu orien aitorleek, bataren naiz bestearenak au erantzunen dute, auek entzutean: «ez dugu ukatzen gai eitegabe au Iainkoak egiña danik, Iainko orrengandik baitira oro oso eder; esaten baitugu onez obea dala irazan eta antolatu dana, ta onez urriago dala —on ala ere— irazangai ta antolagai egin dana». Etzula Idaztiak aipatu eitegabe au Iainkoak egiña danik, beste aunitz ere ez baitzitun aipatu, Kerubin eta Serapin, Apostoluak garbi dion beste auekin: Iaun, Nagusi, Agintedun; eta auek ere Iainkoak egin zitula iakiña da. Edota, «zeru-lurrak egin zitun», esate artan oro sarturik badaude, zer diñogu Iainko-arnasa gaiñean zeramaten urtaz? Lurra aipatzearekin batean ulertzen badira, nola artzen dugu gai eitegabea lur izenez ur aiñ ederrak ikustean? Edota, ortara artu ezkero, zergatik ez idatzi, eitegabe ortaz egin zula ortzantza, zeru deitua, ta ez idatzi urak egiñak izan zirala? Ez baitira eitegabe ta ikusgaitz ain ederki ixurtzen ditugunak. Edota, Iainkoak «bildu bedi ortzipean dagon ura» esatean edertasun ori artu ba zuten, biltzea ta eratzea bat litzaken gisan, zer erantzun, ortzi gaiñean dauden uretaz, eitegabe izanik ez baitzuten ain deduzko tokirik artuko, ta ez baitago idatzirik ere, zer itzez eitea artu zuten? Beraz Iatorri-liburuak Iainkoak egindakorik ixiltzen badu —siñeste zindoak eta adimen ziurrak ez baitu kolokan ipinten, Iainkoak egiña danik— eta beragatik, zugur dan ikaskizuna ez baita ausartuko, ur auek Iainkoarekin betikide dirala esaten Iatorri-liburuan aipatzen diralako —ez baitugu an arkitzen noiz egiñak diran— zergatik ez ulertu, egiak irakatsirik, idaztiak lur ikus-eziñ ta antolagabe ta leize illun deritzon gai eitegabea ere Iainkoak utsetik egiña dala; beraz, ez dala betikor, kondaira orrek non egiña dan ixiltzen badu ere?

XXIII

Moisek etzun gezurrik esan.

        32. Nere buru-artze aul onen araura —aitortzen dizut, Iauna—, gauza auek entzunik eta gogoemanik, bi galdera mota sortu ditezkela dirudit, iragarle ziñak astarrenez ialkitzen: bata, gauzen egiaz eleta beldin bada; bestea, ialkitzen dunaren asmoaz. Batera galdegiten dugu sorkarien egiteaz zer dan egi; bestera, berriz, Zure siñesmenaren otsein garai Moisek itz oriekin irakurle ta entzuleek zer ulertzea nai zun. Lenengo galdera-mota artan, alde nigandik gezurra dan oro badakitela uste duten guziek; bigarrengoan utikan emendik, Moisek gezurrak esan zitula uste dutenek. Bildu nadin Iauna, Zugan, eta poztu nadin Zugan, Zure egian maitasun zabalez iñutzen diran aiekin, eta goazen batean Zure Liburuaren itzetara ta billadezagun an zuk naia Zure otseiñak nai zunez, aren lumaren bidez eman baitiguzuz auek.

XXIV

Zer zedukan Moisek gogoan «asieran Iainkoak zeru-lurrak egin zitun» esatean.

        33. Baiña nork arkitu, guk oinbeste eginen artean ola ta ola ulerturiko itz aietan dagona, galde dagitenentzat? «Moisek au sumatu zun, eta kondaira artan au uler zedin nai zun» bezain biribil esan al dateke, «au da egia, ark au ala bestea asmatu?». Ona ni, nere Iainko, Zure otsein: zin egin baitizut idazki auetan gorespen-oparia; arren, bete dezadan ene zin-itza. «Zure Itz alda-eziñean egin zenitun oro, ikuskari ta ikus-eziñ», ezain-bezain biribill al diot «au besterik etzeukan Moisek gogoan, asieran egin zitun Iainkoak zeru-lurrak idaztean?». Zure egian au egi dala ikusten dutan bezala, ez dut ikusten arenean ori gogoeman zula idaztean. Asma zezaken, bada, egitearen asieran berean, «asieran» esatean. Nai zezaken toki ontan au uler zedin ere, ots zeru-lurrak, ez sorkari eitedun biribilla, gogaki naiz mukuluki; baizik eta biak asiak eta oraiño eite-gabeak zirala. Ikusten dut egitan esan zitekela oietan edozer; baiñan itz oietan zer asmatu zun, ez dut ala ikusten. Ez dut, ordea, dudarik, gizon aundi ark itz auek ateratzean, naiz bere buruan olako zerbait iduki, naiz nik aipatzen ez dudan beste zerbait, egia ikusi zula ta egoki azaldu zula.

XXV

Zenbait adierazleen ausardia: «guk dioguna da egia».

        34. Ez bekit onezkero iñor nekagarri au esanez: «Moisek zuk diozunik ez-baiña, nik diodan au gogoeman zun». Esanen balida «nondik dakizu Moisek aren itzetaz zuk diozuna gogoeman zula?» otzan gelditu bear nuke ta len erantzun dedana erantzun, edo luzeago, entzungogor balitza. Baiña «zuk diozuna ez-baiña nik diodana gogoeman zun» esatean, eta bestalde ez ukatzen biok dioguna egi dala, Zuk, ene Iainko, txiroen bizi, ez baitituzu ago batean bi mihi, ixurazu otzantasun ausarki nere biotzera, olako oriek egonarriz egari detzadan. Ez didate au esaten Iainkotar diranez, eta diagotena Zure otseiñaren biotzean ikusi dutenez; baizik eta arro diranez eta Moiseren aburua ez dakusatelako; beren aburua maite dutelako; egi da orobat lukete maite, aiek diagotena nik maite dutan bezala, egia diñotenean; aiena dalako ez-baiña egi dalako. Beraz ez aiena ere egi dalako. Egi dalako maite badute, egia aien eta nere da, maite duten guziena baita erabat. Moisek nik diotanik ez-baiña aiek diotena gogoeman zula dasatenean, etzait atsegin, ala baldin bada ere, ausarkeri ori; iakintza ez-baiña ausardi da; ikusiak ez-baiñan arrokeriak erdi du. orregatik, Iauna, Zure iritziak bildurgarri, Zure egia nere edo aren ez-baiña guziona baita. Ontara deitzen gaituzu guziok erabat agerian, bildurgarriro goraintziz, ez dezagula bakarka ukan nai, artaz gabetu nai ez badugu. Zuk guzieri gozatzeko dakarkiezuna bat edo batek beretxo egin nai badu, ta guzien dana bere bezala, guzienetik berera egitziko dute, ots, egitik gezurrera. «Gezurra diagona beretik ari da».

        35. Adizu Iainko, epaille txit on, Egia bera, adizu zer desaiodan osterazale orri; adizu, Zure aurrean dasaiot eta legea iator darabilten anaien aurrean, maitasun asmoz. Adizu ta ikus zer dasaiodan, atsegiñ bazaizu. Oni pake-mintzo anaikor au egozten diot: biok ikusten badugu Zuk diozuna egi dala, ta biok ikusten nik diodana, non ikusten dugu, otoi? Ez nik zugan, naski, ez zuk nigan; biok ordea, gure buruen gaiñetik dagon egi alda-eziñean. Beraz, gure Iainko Iaunaren argiaz beraz eletarik ez badugu zergatik dugu eleta urkoaren gogoemanaz, ez baitezakegu ikusi, egi aldaeziña bezala. Moise bera ager balekigu ta «au asmatu nun» balesa ere ikusi ez-baiña siñetsi egiñen genuke. Beraz, idatzitik aldegiñez, bataren alde besteren lepotik ez bedi iñor arrotu. Maita dezagun gure Iainko Iauna biotz osoz, gogo osoz, adimen osoz eta urkoa gerau bezala. Moisek liburu aietan gogoeman zuna, maitasun-lege bi auengatik gogoeman zula siñesten ezba dugu, Iainkoa gezurti dagigu, gure otseinkide aren gogoaz, ark irakatsi zunaz bestera baderitzogu. Ikus orain zein zozo dan, itz aietatik atera ditezken oinbeste aburu egizkoen artean Moisek gogoemana zein dan batez ere ausarkeriz aitortzea, ta eleta galgarriz maitasuna bera zauritzea; onengatik esan baitzitun azaltzen ari ditugun esanok.

XXVI

Augustiñek ez luke naiko Moise balitza, aren aburu au uka lezaketen edo ez ezagutu ez dagola egitik alde.

        36. Nik, alare, nere Iainko, —nere xapal onen garaitasun, nere lanaren atseden, nere aitorkizunok entzuten baitidazu lagun urkoa nerau bezala maitatzea— nik ez dezaket siñetsi, Zure otsein txit zintzo Moisek nik neri ematea nai nuken aiña doai ez zunik, ua iaio zanean iaio banitza, ta aren lekuan ni otsein egin baninduzu, biotzez eta mihiz nere idaztia eragiteko, nik neretzat nai nukenik geroko iendeen onerako mundu zabalean aginpide aiñ aundiz aburu gezurti ta arro guzietaz nausitzeko. Nai nuke, naski, ordun Moise banintza —«oro ore batetik baikatoz; eta zer da gizona oroi zakiolako?»— nai nuke, beraz, ua ordun bezala banintza ta Iatorri-liburua idaztea neri erauntzi bazenida, arena bezalako itz-antzea neri ematea, ta iarduna ark edu bezela eiotea, Iainkoak nola irazaten dun ulertu nai ez dutenek nere itzik uka ez lezaten, aien buruen gaiñetik dagolako; ta ulertu al dutenek, burua irauliz edozer aburutara letozkela Zure otseiñaren itz laburretan ez dagola lekuturik; eta bestek besterik balekusa egiaren argitan ori ere, ez legokela ulertzeko itz beraietatik alde.

XXVII

Itz gutxitatik egi aunitz atera diteke.

        37. Iturri bat leku ertsian ugarigo baita, eta erreka geiagori ematen baitie ixurkia toki zabalagoetan iturburutik beretik, an emen zabalduz doanak baiño; alaxe Zure eragillearen kondairari —mintzalari askoren onerako baita— izketa labur batetik egiaren ur garbi errekak darizkio, bakoitzak dezaken egia atera dezan, onek au, orrek ua, izketa luzeagoaren erretenetik erakarriz. Zenbaitek au irakur edo entzutean, Iainkoa giza-antzeko iduritara dute edo mukulu-aundi antzeko aal izate bat eta asmo berri ta zarteko batez, berez landa, toki urrunetan egin zitula zeru-lurrak, bi mukulu aundi gañean eta azpian, sorkari oro berekin dauzkatela. Eta «Iainkoak au esan zun: bedi eta bazan» entzutean, itz asiak eta bukatuak asmatzen ditute soiñu egiñez aldian doazanak, eta aiek igaro ta berela bazala, zedilla agindu zana, eta beste olakotsuak asmatzen ditute onela, gorputzaren araura. Animali txiki auengan —itz kaxkar auen barnean, umontzian antzo, eramana baita aien aultasuna— osasunerako eraikitzen da siñesmena, ta ziur daukate iduki, aien zentzuak dakustzin sorkari mota bixiko miragarriak oro Iainkoak egiñak dirala. Baiña aburu aulak dirala-ta aitakoren bat aulkeri arroz, ianaria daukan kabitik zabaltzen bada eit eroriko da doakabea, ta erruki zakio, Iauna, bidez doazanak zapal ez dezaten, eta bial azu aingerua, kabira sar dezan, berriro egan asi arte bizi dedin.

XXVIII

«Aiseran... zeru-lurrak»: aburuak.

        38. Beste batzueri, berriz, itz auek, kabi ez-baiña, baratze itxi zaizkie. Ikusten ditute igaliak izkutu, ta egan dagite pozez eta xintaka, billatuz eta bilduz. Ikusten dute, bada, Iainko betikor, Zure itz auek irakur edo entzutean, aldiaren len-gero guzien aldean, egonarrizko irautea garaitun dala; alare ez dala aldian egiñiko sorkaririk, Zuk ez egiñik. Zure naia zerau izanik, iñola aldatugabea, len ez zan nairik Zugan sortu gabe, egin zenitula oro. Ez dute Zugandik antzik, Zu guzien eitea izanik. Utsetik ateratako ez-antza dute, eitegabea, gero zure antzera tankeratzekoa Zu bakarrarengan itzuliz, bakoitza gai dan ariora, gauza bakoitzari bere einean eman zaionera. Ola egin ziran «oro oso eder», naiz Zure ondoan egon naiz maillaka urruntxago, aldizka ta tokika aldakuntza aunitz egiñez naiz erasanez. Gauza auek ikusten ditute, ta Zure egiaren argiarekin pozten dira, emen dezaketentxoan.

        39. Beste batek esan oni so egiten dio: «Iainkoak asieran egin zitun» eta Zugurtasunera da itzultzen, «mintzo zaigun asiera» baita (Io. 8, 25). Orobat besteak, itz beroietara begiratuz asiera gauzen sortzea ulertzen du, ta onela artzen: «asieran egin zitun», ots, lenik egin zitun. Eta «asieran» Zugurtasunean zeru-lurrak egin zitula ulertzen duten aietan, batak zeru-lur berak zeru-lurren sortugaia deritzala uste du; besteak sorkari eitedun eta bixikoak; besteak bata eitedun ta gogaki, zeru deritzona, bestea mukulugai eitegabea lur deritzona. Zeru-lur izenez, gai oraiño eitegabea ulertzen dutenek artatik zeru-lurrak egin zitezen, ek ere ez dute era berean ulertzen; batak, sorkari ulergai ta sumagaia nun bukatuko zan, bestean au soillki: non bukatuko mukulu sumagai au bere kolko aundian sorkari agerikoak gertu zeuzkana. Emen zeru-lurrak, sorkari antolatu eta tankeratuak dirala uste dutenek er, ez dute berdiñ ulertzen: batak, ikus-eziña ta ikuskaria soilki, ontan baitakusagu zeru argitsua ta lur illuna berton daudenekin.

XXIX

«Lenbizi» egin zitun: aburuak.

        40. Baiñan «asieran egin zitun» lenik egin zitun bestetara ulertzen ez dunak, ez dauka egiz zeru-lurrak ulertzerik, zeru-lurren gaia ulertzen ez badu, ots, sorkari guziena, ulergai ta mukuludunena. Sorkari oro ietedun ulertu nai badu bidez galde legioke, Iainkoak au lenik egin bazun, ze egin gero? ta guzien urrena ez du ezer arkituko, ta ola entzunen du gogoz beste: «nola ua lenik, gero urrenik gabe?». Baiña lenik eitegabe esatea gero eitedun, ez da belarri-miñgarri betieraz zer dan len, zer noizaldiz, zer autatuz, zer sortzez, bereizteko gai baldin bada; betieraz, Iainko bezala len gauza guzieri; noizaldiz, lorea igaliari bezala; autatuz, igalea loreari bezala; sortzez, soiñua kantuari bezala. Lauotan len eta azken aipatu ditudanak, nekez uler ditezke; erdikoak oso errez. Ikusten bakana da ta zaillegia, Iauna, Zure betiera alda-eziñik ikustea aldagaiak egiten eta beraz aurretik. Ostera zein ain buru-ernai, neke aundi gabe bereizteko soiñua nola dan lenago kanta baiño, kantua soiñu eiteduna baita; eta eitegabe zerbait izatea baditekela; ez danari eite ematea, berriz, ez ditekela? Orrela gaia len da, artatik egiña baiño; ez, ordea, len, ark egiten dulako, egiña baita, obeki esan; ez eta noizaldiz ere. Ez baitugu lenbizi soiñu eitegabea ateratzen kanta gabe ta urrena kantua tankeratzen edo asmatzen, zuretik kutxa edo zillarretik ontzia bezala; gai auek len baitira noizaldiz aietatik datozen eiteak baiño. Kantuan, ordea, ez ola. Kantatzean, entzuten da soiñua, ez lenik eitegabe ta gero kantuan eitedun. Lenik nolabait soiñu egitean badoa ta artatik ez diteke ezer arkitu, antzean ipinteko; orregatik soiñua bera da kantu, ta kantuak soiñu ori du gai; kantua eiteko artzen du. Beraz, len naigona, soiñu-gaia lenik, kantaera gero; ez lenik, egiteko indardun dalako, soiñua ez baita antze-egille; ostera kanta ateratzeko, anima kantariaren mende baitago korputzaren bidez; ez len ere noizaldiz, kantaz ateratzen baita; ez autatuz ere, soiñua ez baita kanta baiñon areago; kanta soiñu ez ezen soiñu ederra baita; baiña bai sortzez, kanta ez baita eratzen soiñu izateko, soiñua bai kanta izateko. Adibide ontaz aaldunak uler beza, nola dan gauzen gaia lenik egiña ta zeru ta lur izendatua, artatik egiñak baitira zeru-lurrak; ez ordea, noizez lenago egiña, eiteak sortarazten baitu noizaldia; gaia, berriz, eitegabe zan. Aldiekin batean autematen dugu alare, artaz ezer esan ez diteken arren noizean, len ez baitzan, bañan kaxkarrago deritzagulako; obe baita eiteduna eitegabea baiño; ta Egillearen betieraz len, zerbait egiteko utsetik egin zedin.

XXX

Aburu bitxikoak ditugunak elkar maite dezagun.

        41. Aburu askotsu auen artean, egiak berak ekar dezala elkartasuna, ta erruki bekigu gure Iainkoa, legea iator erabili dezagun, aginduaren araura, maitasun garbiz. Ortaz, norbaitek galdegiten badit Zure otsein Moisek uste oietan zein izan zun, ez da au nere aitorkizunen mintzagaia. Zuri aitortzen ez badizut, ez dakit; alare badakit aburu aiek egi dirala —aragikeriak ezik— eta aietaz uste aiña mintzatu naiz. Apalean goi, ta laburrean ugari diran Zure liburko itz auek, ez ditute ikaratzen itxaropen oneko ñimiñoak. Baiñan itz oietan egiak ikusten eta esaten dirala aitor nizaien, orok maita dezagun elkar, maita orobat Zu, gure Iainko egi-iturri, uskerien ez baiñan egi orren egarri baikera. Goretsi ere dezagun Zure Otseiña, Idazti onen eragillea, Zure arnasez betea. Siñez dezagun, Zure goi-argiz auek idaztean, auetan egi-argiz eta etekiñez garai dana zeukela, batez ere, begien aurrean.

XXXI

Moisek aburu egiazko guziak ikusi zitula uste izateko da.

        42. Orrela, bestek au esatean: «nik bezala uste zun» eta bestek: «bai zera! nik bezala»; nik iainkotarkiago diñodala uste dut: zergatik ez biak, biak egi badira, ta irugarrena ta laugarrena, ta beste edozer egi itz oietan norbaitek badakusa, zergatik ez siñetsi aiek oro ikusi zitula? aren bidez egokitu baitzitun Iainko bakarrak Idazti Sainduak, egi askotsuak zekusazten, askoren iritzira? Nik, naski, bildur gabe diot ene kolkoan; aginpidearen galdorrean zerbait idatzi baneza, naiago nuke bakoitzak ar lezaken egia nere itzek otsegin lezaten, ez eta, egizko aburu bat argiago ipiñi besteak lekutzeko, gezurrak ni gaitzitu ezean. Beraz, ene Iainko, ez dut ain buru-ariñ izan nai, gizon arek Zugandik au merezi izan zula ez siñesteko. Itz aiek idaztean, sumatu zun eta gogoeman emen arki aal izan dugun egirik eta ezin izan dugunik, eta, oraiñ arte ezean, oraiño arki ditekenik.

XXXII

Aburu bakarra izan bazun ere, ark gogoeman zuna bedi.

        43. Azkenik, Iauna, Iainko baitzera, ez aragi ta odol, gizon ark gutxiago ikusi bazun, izkuta al zitzaion Zure arnas onari —«ark eramanen bainau lur zuzenera»— gerokoeri Zure itzetan agertuko zeniena, esan zitun aburu askoen artean ausaz buruan bat bakarra bazeukan ere? Ala baldin bada, arek gogoeman zuna bedi beste guzietan garai; guri berriz, Iauna, erakus iguzu, edo gogo zaizun beste bat egizkoa, gizon ari bezala, edo beste zerbait itz orien bidez. Iñutu gaitzatzu, ez gaitzala gezurrak lilluratu. Ikus, ene Iauna ta Iainko, itz gutxi arturik zein ugari idatzi dutan. Zenbat kemen, zenbat asti bear genuken, ontara, zure liburu guzientzako! Aitor zaitzadan aietan laburrago. Auta dezadan Zuk, egi ziur eta on aizeman duzun zerbait, bitartean asko burura bazaizkit ere, asko bururatzeko tokian. Ziñez aitortzen dizut; Zure otseiñak esan zuna esan baneza, ongi baiño obeki artan saiatzea dagokit; ezin baneza, esan dezadan Zure egiak aren itzen bitartez esan nai izan didana, ark ere nai zuna esan baitzion.