Gizon zurrak ondo erabagi

(Jazorikua)

        Gixon zurrik ixan ba'da, Mañari'ko Galtzada deitzen yakon ostatuko jabia bai-zan bat.

        Emen edesiko doguna antziña jazo zan, burdinbidiak asmau ziran aldija baño askozaz lenago. Aldi aretan, Bizkaya'ren zati andi batek Araba eta Gaztelerrija'gaz eukon saleroste, artu-emon, eta juatetorri gustija Mañari'tik igaroten zan, eta orregaitik, ango ostatubak irabazpide ederrak ixaten ziran, euretan arradaka lez diruba sartzen zala, ostatukuak bidaztijei abegi ona egin eta mai ugarija ta oe garbija emoten ba'eutsien batez-be.

        Orduko aldijetan etzan ezautzen, gure Bizkai onetan beintzat, Txindetxe edo Banko'rik, eta bakotxak bere lanagaz edo aurreztu al ixaten eban diruba, eskutau egiten eban polito -polito bere etxeko zirkillubetan, emen zati bat eta or beste bat eta an beste bat.

Galtzada'ko ostatu jabe arek be olantxe eukozan eskutauta urrezko diru pillotxubak.

        Morroi bat eukon ostatuban, mutil gaste bizkor ta zolija, lanian zindo-zindua. Arabarra zan berau.

        Igande arratzalde baten, erriko jaya zalako edo, Galtzada'ko ta inguruko etxietako biztanliak kale-aldera ziran gustijak, ostatarija ixan ezik. Onek, bere buruba bakar ikusi ebanian, asmau eban diru pillotxu bat sartzia eskutuleku baten. Sartu kortan, sardiagaz eragin alde batera basterreko zatz-pilluari, ta lurrian eguan arlau edo losa bat jaso, ta agertu eban eskutulekuba; zenbatu (kontau) ebazan ardura andiz an eukazan urrezko dirubok, eta euroi ganeraturik eroyazan barrijak, itxi eban zulua arlauagaz, zatza len lez ipiñi eban barriro, ta alde egin eban kortatik eskubei igurdika ta barre-barreka... iñok ikusi ezebalakuan.

        Baña ikusi eben ondo beste aldeko baster illuneko aska-ganetik begi adikor ta bixi-bixi batzuk. Arratzalde atan, eguberdi ostetxuan, kortako mando ta beste aberiei jatekua askara bota ondoren, arabar mutilla bertan gelditu zan, buruko min piska bat ebala ta uste ixanik kale-aldera juatia baño obeto ixango yakola lo-alditxo bat egitia, ta olantxe ba, korta-baster illunenian askan bigungarritzat ira-besarkada bat ipiñita nasai-nasai etzun zan. Ugazabak ezeban uste a etxian zanik, erriko zelayan dantzan ebillala baño.

        Ugazaba kortara sartu ta sardiagaz zatza kentzen abijau zanian itxartu zan mutilla, ta ixil-ixillik egon zan, arnasia be arduraz arturik, ugazabak egin ebanari begira.

        Andik egun bi edo irura, morroyak esan eutson ugazabari:

        — Zeugaz itz bat egin gura neuke.

        — Esaik ba.

        — Etxera juateko gogua dodala ta, nire ordezko bat zuzendu biarko dozula.

        — Iru edo lau illabete baño eztok etorri intzala ta, zegaitik ua ba? nire zer-esanik daukok ala? geyago irabazi gura dokala? Ara, gertu nayagok euk eskatzen daustakana emoteko, aspaldi baten etxuat euki eu lako mutillik eta...

        — Ez, zer-esanik eztot; ondo artu ixan nozube, ta irabazi... edonun irabazi neikean beste morroitzan. Baña, neure etxia beti gomutan daukot, neure ama alarguna ta anai-arrebak beti goguan dodaz ta...

        — Tirok ba, tirok. Ondo damu yuat ba euk alde egitia; eztok eu leusintziarren, baña etxakiat eu lako beste bat idoro al ixango dodan.

        Egun batzuk geruago juan zan bere errira arabar mutilla, urre-dirutzan zati polita eroyala, ugazabak kortako eskutulekuban euki ebana oso-osorik. Eskutulekubaren jakitun egin zan egunetik urrenguan, goiz-goixetik jagi ta al eban ixillen ibillita, ostu eutsozan ugazabari an eukozanak. Onek ostera, ezeukon orrelako gogorapenik, eta batek baki zenbat aldi igaroko zan a zulua barriro ikusi orduko.

        Bere errira eldu ta laster, mutillak errota edo bolu bat erosi eban, toki egokijan eguana, ta arri barrijak ipiñi eta beste tramankulubak barriztau, laba eder bat gertu, ta etxe gustijaki barri-antz andija emonik, asi zan ale (garaun) urun eta ogi-saleroskuntzan. Orrez ganera, erosi ebazan soluak eta oyanak be. Irabazte-arazoetan garratz abijau zan.

Bere errikidiak, ainbeste dirugaz mutilla ikusirik, ikaratu ziran; ba, lau illabete aurrerago itxu bati soñua jo eragiteko txanpon baten jabe etzan, eta ezin ulertu eben zelan atondu zan ain aldi laburrian ainbeste diru egiteko. Asi ziran mar-mar, eta geyenak txarrera jota, oi dan lez, ustia egin eben lapurretan edo beregandu ez ete ebazan dirubok. Bat-edo-batek izparra bialdu eutson, mandazañan bitartez, Galtzada'ko ostatudunari, lengo bere morroi mutillak diru-arazo andijak erabilzala, ta mutil zindo ta ona irudi-arren, ezin ulertu ebela ainbesteren jabe egitia morroitzan eta ain aldi txikijan, eta bada-ezpadan jakitun ipinten ebela.

        Izpar au artu ebanian: «Arrayo bat!» jaurtinda urduri-urduri jarri zan ostatarija. Urrengo bakar-aldijan arakatu ebazan bere eskutuleku gustijak, eta kortakua utsik aurkitu eban.

        — Ederrak emon yeustazak arexek! —egiten eban bere artian ostatari zurrak—. Zelan igarri ete-yuan or diruba eguala? Auxe dok ona! eta orain, zer egin? Bere atzian asten ba'nok epaikarijen aurrian, orra beste buru-auste bat orain daukodanaren ganera, ta ezer egiteko, beste zulo bat utsitu biarko yuat, eta berak eruan daun dirutza ori eztok ixango ez berentzat ez niretzat, idazkixonak (idatz-gixonak) dana jango yoek. Zer egin?... Ardura andiz ta otz-otzian oldoztu biar arazo au...

        Egun batzubetan goguan erabilli eban bere morroyaren egitadea, lorik be asko geyago egin ezebala ta jandedan egiteko be leya barik. Gau baten erabagija artu biar ixan eban orraitiño, ba goiz-goxetik jagi, ondo gosaldu, mando bat gertau, eta beronen ganian arpegi argijagaz, trapa-trapa, zuzendu zan Araba'rantz Urkiola'tik ziar.

        Eldu zan morroyaren erri ta etxera, ta oni, ikusi orduko, esautson:

        — A mutil; itz egin biar yuagu bijok eta bakarrian. Etxian gela egokirik ba'daukok orretarako, etxian, eta ezpa'deritxok, beste edozein lekutan, basuan edo...

        — Ementxe, errota-osteko gelan sartu gindekez, iñok entzungo dauskun bildur barik.

        Juan ziran ara, atia ondo itxi, ta alkarren aurrez-aur jezarri ziranian:

        — Ik niri lapurretan egin daustak, esautson ostatarijak mutillari.

        — Bai, ukatu zetako.

        — Zelan eta zegaitik ixan dok?

        — Ara ba, ugazaba, neuk gura enebala bein ikusi zindudan kortako eskutulekuba agertzen, ete alan jakin neban diru-pillo polita zeukola bertan; axe artzia neure eskuban neukola-ta ziltzan jausi nintzan, ostu neutsuzan urredirubak. Bai-dakit oben egin dodala. Parkatu egistazu obena, ta artu egixuz diru orregaz erosiriko etxe ta lurrak eta enparau geratu yatan diruba. Nik ustia bai-neban iñoz ordaintzeko ostu dodana, arazuak ondo bai yoadazan.

        — Ara mutil, ondo arduraz arturiko oldozpenagaz etorri nok eugana: Nik i salatu ta espetxera bidaltziaz etxuat ezer irabazten, ori lortu al ixateko ba uste yuat ostu daustakan diru gustija, edo geyago biarba, eralgi biarko dodala; i mutil azkarra az, biargiña ta zindua, nire dirubekaz polito abijau az irabazte-arazoetan... Ba, auxe diñuat: Egin yaiguan idazkagiri bat, nik iri palagau auskadazala dirubok euneko bijaren saripian eta i lotzen azala diru ori osuan nire eskubetara bigurtzeko amar urteko epe-barruban; eta lapurreta onen barri eztaigula jakin Jaungoikuak, euk, eta neuk baño. Zer deritxok?

        — Zer deritxodan diñostazu? Gertu nagola ori egiteko, ta zeu zarala ludijan danik gixonik onena.

        — Orretara ezkero, mando bat artu egik, eta gayuazan oraintxe bertan Gazteiz'era, ziñaltz-idazkarijak geure egijunia atondu dagijan.

        Alantxe egin eben. Ain azkarra ixanaz ganera, mutillak bere irabazte-arazoetan zori ederra ixan eban, eta dirubaren sarija ta diruba berbera osorik ordaindu eutsozan bere lengo ugazabari, bera aberaztuta, edo ondotxu beintzat, geratu zala. Bere errijan ezeban iñok jakin mutillaren lapurretea.

        Ia, ostatari a gixon zurra ta zindua ezpa'zan!

        Bera gixon zar-zurra ixatera eldu zan, eta niri edeski au esan eustanak berari entzun ei-eutson, azaldu barik orraitiño nor ta nundarra ixan zan bere morroya; baita be esaten ei-eban agure zoli arek, morroi-ixena ta bijak beti aizkide andijak ixan zirala.