Garagarrillean edurra

        Otalar'eko Txomin baño gixon ixillagorik eta bakarzaliagorik ezta iñun ixan.

        Lagun-artian iñoz egon biar ixaten ebanian, ixi-ixillik egoten zan, entzun eta entzuten bestiak esaten ebena; bere gogua zetara eguan iñok ezin igarri eikion, ikara txikarrenik be eragiten ezeutsolako bere arpegiko narrubari; noizik-bein begijak erabilli ezpa'leuz alde batera ta bestera, edonok artu eikion arrizko edo zulezko edo argixarizko gixon-tayutzat.

        Gitxitan, oso gitxitan asten zan bera itz-egiten; geyen-geyenetan berari egin biar ixaten yakon, eta orduban be, iru edo lau itz laburregaz amaitzen eban bere erantzuberea; gura ta be, alegiñak eginda be, ezin eban iñok euki aregaz izketa luzerik, gixon legorragorik!...

        Ezek ezeban ikaratzen. Urira iñoz jatzi zanian bere menditik, menditar batentzat beti ikusgarri ixan oi diran gauzaen ondotik igaroten zan ezeri begiraka ibilli barik, gauza areik egunian-egunian ikusten oituta egon ba'litz lez. Lenengoz automobil bat igaro yakonian ondo-ondotik adarroska, autsa ta atsa darijola, txakur bat igaro ba'litz baño jaramon geyago ezeutson egin. Kirijo edo nervio bagako gixona irudijan.

        Bere ixakereari alagala etorkijon bixibidia eban Txomiñek. Ardizain ebillan mendijan, artaldia ugazabak eta berak erdirantza edo erdibana eukela.

        Alperrik ixaten zan ari esatia: «Txomin, zuk au edo or edo bestia egin biar zeunke, auxe datorkixu ondo, orixe egin go ba'zendu...» A etzan iñoz ibilten iñoren esanetik, bere gogotik baño; gixon azkiagorik ezeguan inguru artan.

        Onako baten agertu zan errijan Matxin Kaixku barritxuba, Ameriketan urte bi edo iru ibilli ta gero, ta erriko ardanetxian igande arrastei baten gixon pillo andi bati eragoyon edesten edo kontetan, guzur ta abar, itxasuaz-andiko gauzak. Txomin Otalar be entzulien artian zan.

        Ameriketako lurraren goralben andijak esan ebazan Matxin Kaixkuk; eta batez-be, abeltzañak edo unayak ederto irabaz ten dabela, gitxik juan gura ixaten dabelako basamortura ta geyenak urijetan gelditxen diralako; eta augaitik Euzkadi'ko baserritarrak, bakarrian bixi ixateko igoñik eztaukelako ango basamortu zabaletan, laster aberaztuten dirala; eta aberiak azteko zabal ixugarrijak dagozala; bai-dirala an Euzkadi gustija besteko zabalak bedar gozatsuz estaldubak, gixon bakar ba bixi etzala.

        Onek gustijok entzun ebazanian Txomin Otalar'ek esar eutson bere burubari:

        — Orrexek dozak, Txomin euretzako aginduta lako lekubak; orixe dok, abeltzaintza ori, bixibide ta irabazpide egin-egiñekua iretzat. Ua Ameriketara.

        Bijamon-bijamonian bere ugazabari Txomin agertu yakon eta esan eutson:

        — Ugazaba, zeugaz berba batzuk egiten nator.

        — Mu... til!; berba egiten etortzeko zegozer jazo dok... Gure ardijak otsuak jan al yozak?

        — Ez, osorik dagoz. Neuriak erosiko zeunskidaz?

        — Baña, zer dala ta?

        — Neu banua.

        — Nora gero?

        — Ameriketara.

        — Zoratu egin al yak? Zer darabik euk? Bai-dakik zer dan Ameriketara juatia? Ezegik uste or Anboto-ostian dagola.

        — Neu banua bai... ta billatu egixu nire ordiazko bat ardijak zaintzeko, ta esaistazu neuriak erosiko daustazuzan ala ez.

        — Buru orretan sartu ba-yak ara juatia, alperrik ibilliko nok iri ezer esaten... ludiko gixon jakintsu gustijak bai-letozak ire burutik asmo ori ataraten elleukiek ezer egingo... tirok ba, erosiko dauskadaz ardijak, eta ua euk gura dokan lekura.

        Saldu-erostia egin eben, eta Bagilla'ko 12'g egunian Bilbao'n ontziratu zan gure Txomin.

        Dagonilla'ko azken-egunetan agertu zan barriro Txomin bere errijan, eta beti lez, ixil-ixillik, atzera zegaitik etorri zan iñori esan barik, goiz baten ugazabana juan zan.

        — Bagillean saldu neutsuzan ardijak atzera erosiko dautzudaz; gura ba'dozu.

        — Bai pozik be. Eure ordez artu dodan ardizain barrijak gauza onik etxeustak egiten... ainbat ardi galdu yozak... bidaldu biar yuat, eta eu ipiñiko aut len lez. Baña esaistak, Ameriketara eldu az eu?

        — Bai.

        — Eztok egin an egote andirik ba.

        — Egun bat. Buenos Aires'en. Ontzitik urten, eta bijamonian etorran beste bat onantza, ta antxe sartu nintzan.

        — Zegaitik ori?

        — Garagarrilla-ko 10'garrena zan.

        — Da?

        — Edurra zan gogoz, urtarrillean lez, otzak baster gustijak ondatu biar.

        — Eta bildurtu egin intzan, eztok?

        — Bai ba, Garagarrillean eguraldi-modu ori zanian, neguan nor atondu an?

        — Ondo egin dok. Emen obeto bixiko az.

        Andik egun batzubetara errijan zabaldu zanian zegaitik ain laster etorri zan Txomin-Otalar Ameriketatik, Matxin Kaixku'k barre santsoka iñuan:

        — Kirten andija, emen udea danian an neguba ixaten dok, eta emen neguba danian an udea. Ori dok ostera idija!

        — Ezpa'yekijan, zer egingo yuan ba?

        — Arrañak baxen mutuba ezpa'litxok esango gayeutsokan, baña, orixe yagok ba, etxok iñogaz itz egiten, eta bere burutatik ibilten dok eta... pekotza!

        Txomin'i esan eutsoenian Keixku'k iñuana, erantzun eban:

        — Zortzi urteko umetzat artzen nozube ala? Alde batian neguba ta bestian udea? Nok entzun yok iñoz ori lako astakeririk? Niri etzakidaze etorri orretariko barriketakaz, zeuben amamai juan zakiyoeze eurokaz, txatxu andijok alakuok!

        Bere ugazabak be ezeban atara gura okerretik, barriro alde egingo ete-eutson bildurrez, ta sakatu eutson geyago bere ustia; eta atan gelditu zan Txomin: Buenos Aires'ko alde ori otzaz baster geiztua dala, Garagarrillan edurrez zuritzen dana, ta beraz, ia zer ixango dan neguban.