ZORTZIGARREN EZKUTITZA

Lasartetik Azpeitiko bereterburu jaunari
beraren adiskide ta mendeko Andres Artesarri apaizak

        Gutxitan ikusi det nere burua atzo ta egun baino estuago. Atzo iru aldiz asi nuen ezkutitz au ta iruretan tarrat egin bear izan nuen papera. Goizeon ere beste ainbeste egin det zirriborro batzuez. Zer izango ote zan errudun izan banintz! Monjatxo bat oso eri, noiz ilko, degulako, eztet artu orrerako bidea, emen gertatu dana zuri agoz zearo jakinerazteko.

        Agi danez, irain andia egin dizute zuri, iztun arrigarri ta bereterburu ospetsu zeran orri. Leonen meza berritan jarduna egitera aspaldion zeunden zu itz emana, lotua; ta zure ordez neronek jardun bear izan det; eta, iraina gorriago agertzeko, erderaz. Ni enaiz errudun. Zerori izan zaitez epailari. Orain ilebete, ez oso, beste eun aldiz bezela, aizpa ikustera agertu zitzaigun Isabel, gure adiskide Adrianen lengusina ta etxandere Isabel. Alako txaplatarik! Leaburun meza berria (asmatu zanez) ematea Jainkoak etzuela agintzen. An egingo zan diru-zabaltze ta janedan izugarriz erri guztia marmar gaizki esaten ari zala. Protestante batzuen diruaz meza Santua! Atzen esakeratxo au amar aldiz aitatu izan edo zuen. Nik eztakit nola, beinik bein emengo lekaime [monja] guztiak zuritu zituen ta beren nagusi Berastegiarrak Adriani agiri luze legun batean guztien naia jakinerazi zion: Leonek Lasarteko komentuan len-meza eman zezala.

        Arizpe jauna: emakume onen txaldankeria obekixeago negurtu al dezazun, orain aste ta erdi-inguruko gertakizuntxo bat jakin-araziko dizut. Azokatik arako atorra ta barreneko motx, burruko-azal ta maindire, esku ta sudur-zapi, ugari zituela agertuz, birjosle trebeenai mintzagura dei egin-ta, aldagarri berri aiek zabaltzen zituen artean, aizpak, esan zien: gure apaiz berriarentzat erosi ditut miesa zuri eder auek. Meza berri-egunerako birjosi [bordatu] ditzatzuten ekarri ditut. Bakoitzari gure ilobaren lenizki andi ta gorri-gorriak ezartzea nai nuke: D.L.O.=Don Leon Olazarreta.

        —Don ta guzti? galde egin zion lekaime batek.

        —Bai orixe, Don ta guzti beintzat. Eta mutxurdin txaldan au muturtuko ezpazan, Don ta guzti birjosi bear izan dituzte gure lekaimeok apaiz berriarentzako aldagarri, orratzetik arako, kutsatu gabeak.

        Adriani, onera erakarrita, baietza erasan ziotenean, Isabelek neri, kapellau jauna, esan zidan: an irentsiko ziran txal, oilasko-oilanda, bildots ta arkume, izokin, kui, arrautza ta gainerako jakiz, gezurrik esan gabe, bi urte luzetan etxea berera erabiliko degu.

        Zein egunez nai zuten, Leaburuko apaizak galde egin zienean, «larunbatez», erantzun zuen beraren etxandereak, Leonen ama larunbatez il zala-ta. Nagusiak orduan biguñ-biguñ gaineratu zuen: Gero badakizute emengo berri. Igande-elizkizunetan, baserritarrengatik, euskeraz izaten dira gure itzaldi ta jardunak; astegunetan, oro erderaz.

        —Eta nork Azpeitiko iztunari erderaz Lasarten itz eragin?

        —Ezkutiztxo bat bidali bezaio berorrek, Don Adrian, barru-barruko adiskide duen ezkero.

        —Andre nagusi: nik eztet orretarako kemenik. Eskutitz ori berorrek egin ta bidaltzea dirudi egokiena.

        Eta jakina! zuk erderazko jardunik nai ez ta kapellau gaizoak lan ori artu bear. San Krisostomo iztun andiari erruz itz eraginez, nolabait burutu nuen nere arazoa. Apaiz-mordo ederra bildu zan Elizan; maiean bost ginan soil-soilik: meza-emalea, aitabitxi, bi apaiz gazte (Leonen esker-eskubiko lagunak) eta nerau. Mintzagua txikia zala ta beste bereter guztiak Elizetxen bazkalddu ziran. Amezketar batzuk, Adrianen aideak, izan genituen mai-lagun.

        Meza-ondoan emengo ikusmikuskizunak apaiz gazteai erakutsi nizkien. Zuk ere atsegina izango zenduen, nik uste. Astitsu zeran batean zatoz berok ikustera. Ez al dezu damu izango.

        Okendo izkudaburu [almirante] aren bi arreba, lekaime izan ziran Lasarteko komentu onetantxe. Arrebak erraz berendu zuten beren neba ospetsuak maiteen zuen ondasun bat: ontziko harian [salan] iduki zeukan irudi, Pozgarrizko Andre Maria. Arra ta erdikotxoa da, arrizkoa. Okendok beretu baino lenago ere iruditxo onek mirari bat egin zuen. Mirari onen oroikarritzat Eliza onetantxe degu artailu [kuadru] bat, diotenez, ederki egina. Baditugu beste artailu batzuk ere: Elizgelan Okendorena ta beraren emazte Andre Teresa San Millan-ena. Berriz ere dioketsut: onontzaldi bat egin ezazu bein edo bein.

        Zu bezelako gizon jakitunentzat erakusgarritzat daukat emengo artitz polit, len elizpe zarraren ateburuan, orain auzpez lurrean ezarria deguna:

        Inveni portium. Spes, fortuna: valete.

        Apaiz gazte aietarik batek, burujabea da ta miinduna apaiz hura, esan zigunez «exametro» osoa izateko iztxo bat bear omen du artitz onek:

        Inveni portum. Nunc spes fortuna: valete.

        Amaikari erakutsi diet irakurgaitxo au! Batek ere eztio utsunerik ediro.

        Fraile zar Sunbilako seme batek, neronen otoiz, onelaxe euskerazkotu zizkidan itz oriek:

        Kaia ementxe det, gazte.

        Itxaropen, zori: zoazte.

        Maiean ginala berealaxe ots egin zuen zure izenak. Gu mauka-mauka ari ginan artean, barruko aldean komentuko nagusi berastegiarra ta bestetxo bi bazkaltzen ari ziran.

        —Iztun arrigarria omen da, esan zuen zuzaz nagusiak.

        —Bai orixe! erantzun zion Adrianek. Datorrela lurpetik Fray Luis de Granada, zekien erdera legunez izketara; nik Azpeitikoari bere euskera garbi, erraz, mendi-usainekoz naiago diot entzun.

        —Nik, gaineratu zuen arako apaiz burujabeak, Euskalerrian bada, Fray Luis de Granadari baino nere erriko erretoreari ere gogozago; ta Matxinbentako erretorearen izena ezta gero Ciceron. Euskaldunai euskeraz.

        —Igandero euskeraz ari izaten zaigu Don Andres, gure kapellau jauna.

        —Goizean ere euskeraz ekin balio, etzan ezer galduko.

        —Apaiz jauna, erdaldunentzat erderaz egin bear da. Badira gure artean euskerarik eztakiten lekaimeak.

        —Madre, esan zion orduan Matxinbentarrak: erdalerrian erderaz, euskalerrian euskeraz. Berrogei lekaime euskaldun dauden komentu batean, Burgosko erdaldun naiz Bilbo-aldeko euskaldun motzen bat datorrelako, beste guztiak euskera ezpailekiten bizi bear? Bidezkoa deritzaio oni? Autu au ta beste geien geienak erderazkoak izan ziran. Amezketarrai zerbait esatorduan eta alkarren arteko autu laburtxo batzuetan baizik etzuen gure izkerak ots egin. Komentuak agitz euskeraren obiak dira, esatea lotsagarria bada ere. Euskalduna eztanik gure artera baldin badator, ikasi dezala gure mintzoa, gure izkera. Guk ere ori egin bear izan genuen erdalerrian: erderaz ikasi. Erdaldunik battxo etorri ote da egungo jarduna entzutera? Eztet bat ikusi; lo bai, baserritar-mordo ederra. Aurrean dedan amezketar onek ere aiek zurrungak! Ez al da egia, Simon?

        —Tolosan len ere entzun izan ditugu erderazko kalamatrika oriek eta egi-egia! ni bezelakoentzat aur-kantatxoak bezela dira erderazko jardunak: logarriak.

        Isabelek, barru-aldekoak sapustuko ziralako, —Madre esan zuen, Bilbotar aberats batzuk asi omen dira Berastegin burni-arria ateratzen.

        —Burni-arriz eztegu emen burua austen. Emen Jaunaren mendean bizi gera, Beraren naia egin nai gendukeala. Berarengana deituta eztigu beste zeaztasunik eskatuko, eztigu arpegi artuko euskeraz ari izan geralako naiz ezkeralako.

        —Orregatik ere quinque talenta eman diete lekaimeai ta bost doe orien artean euskera ederra ere artu dezute ta nere ustez...

        —Bost baino ezpalira! esan zion Adrianek Matxinbentarrari, keinu bat eginez. Ain zuzen ere nere lengusina Sor Santa Catalina emen sartu zanean (badira gutxienez ogeita amar urte; apaiz gaztetxoa nintzan ni, Leaburun sartu berria); emengo kapellau zarrak jardun zuen, ni ausartzen ez ta; ain zuzen ere Ebanjelioaren ataltxo ori aipatu zuen. Ez al zera oroitzen, Eusebi?

        —Sarraldi guztietan, gutxi gora-bera, berdin esaten omen zuen.

        Aien parrea, batez ere bi lekaime isilkor aiena, Sor Santa Catalinaren itz auek entzutean!!

        Zuk neronek baino ere sakonagotik dazaguzu Leaburuko arimazaina, erkideak ere bazerate-ta. Emale danean, pozik izan oi da. Ezta bein ere itzontzi izan; baina, lagunartean itz gutxi eginarren, asko eragiten du.

        Beti agertu oi da, arpegia argi duela, besteak nola poztuko. Laurden egungo bazkalartean inoiz baino gutxiago mintzatu zitzaigun, zure minez noski. Matxinbentako apaiz gazte aien zipladaz lekaimeak mindu etzitezen erabez [bildurrez], atera edo zituen gure adiskideak itzik erdiak.

        Aketta [kafea] artzen ari ginan artean, Toloxako norbaitek bidalita, txantel urdin bat eskuan zuela, gizon bat izerdi-patsetan agertu zitzaigun. Lur jota gelditu zan gure Adrian Iriondo, berri hura irakurri zuenean. Banan banan maikide guztiok txantel ari so bat, begirakune bat, egin ginion. Ona irakurri nizkion itzak: Alice aurgintzan il zait. Erruki nizaz. Medel.

        Oro murtik egin gabe ginala, Isabelek, Isabel txaplatak, Jaungoikoaren zigorra dabil emen, esanez, autsi zuen isilaldia. Ez al zan inor izan biotz-barruan garrazkeriaren bat erne ta otu etzitzaionik. Adriani soilik irten zitzaion itza, bakarra bera ta astuna: «Isabel».

        Osaba-ilobak etzuten geroztik ez burua jaso ez agoa zabaltzen. Besteok binaka txutxuputxu giarduelarik, Isabelen agotik, lengusu baserritarrarekin ari zala, itz-mordo eten auek belarriratu zitzaizkidan: «Mari Zirtzil... uztaren amalaugarren eguna zan... Dilin-dalan zeinutegian... ur bedeinkatua ere artu... protestantea». Itza ta pitsa zeriozkion Isabeli ezpainetatik.

        Leaburuko bereterrak, mai-eskerrak oi bezela eman ta gero, il otoitz bat egin zuen. Isabelek, ezpainak alkarri itsatsiak bide zituen, auxe esan arte: ari ere errespontsua?

        Isabel, esan zion lengusu apaizak: Jesukristo gure Jaunak esan zigun, azken-juizio-egunean gizaldi onen aurka [kontra] Ninibetarrak jaiki ta gaitzetsi [kondenatu] egingo zituztela. California ezta Ninive zan baino galduago.

        Bi ordu geroago Lasarten etzan arrotzik gelditu.