LENENGO ESKUTITZA

United States, Sacramento (California)

Vía New-York. Leaburu Hotel, N-street, 313

1887garren urteko Garagarrilaren 6an

Adrian Iriondo Leaburuko Bikario jaunari Emeterio Olazarretak

        Amalau urte doi-doi daramazkit erri-alde onetan: Californian.

        Iru ezkutitz egin ditut nere aide urkoen etxera. Geiago ere egingo nituen, lengoak alperrekoak izan ezpalira. Lenengoa amaginarrebari zuzendu nion; bigarrena, nere emazte zanaren aizpa Isabeli; irugarrena, amaginarraba il zala jakitean, zerorren izenean bidali nuen. Eztet izan erantzumenik. Zergatik ote da? Iru ezkutitzetan nere seme bakar Leonen berriak galdetu nituen. Eskerrak orko adiskide bati, zerbait jakitera iritsi da Medel gaisoa. Amabi urte berealaxe beteko ditu Leonek; eta onezkero onera etorri diteke. Or baino ikaspide obeak dira emen, irabazpide geiago, ugariago dirua. Aspaldi guzi onetan zuk eta zure lengusina Isabelek eta izeba zanak Leonentzat eskuartea bear izan dezute. Zeinbat diru eralki dezuten esan eta nik len-bai-len garbituko det zor ori. Erara nabil ta gogoz ari naiz diru biltzen. Califonia! Au da erria! Ez neguan otzegi, ez beroegi udan. Emen eztakigu eztula zer dan, marranta ta bularrestua [katarroa] zer diran ere ez. Birigaitza [tisis] ezta ezagutzen. Osasun-erri ta ondasun-erri da au. Zeinbat uste dezu, lengusu Adrian, zeinbat irabazten nuela Sacramentotik Chico deritzaion gorengo uritxora, Nevada-ondora, ibaiz, gurpildun lurrinontzian [baporean] ibili nintzanean? Ilean 50 dollar [ogerleko] urretan ta gainera jan-edana: jan ere aragia ugari; ez, or bezela, oiloentzat egokiago dan ozala [saperoa], giza-ozala, eltzekaria. Chico Gaintza bezelatsuko basauritxo bat da, Sacramento-River deritzaion ibai-bazterrean egina. Gorago eztira lurrinontziak joaten. Andik Nevadako mendi eskerga, izugarri, beti elurrez beteak ageri dira. Jarri itzatzute alkarren gainean Izarraitz, Ernio, Aizkorri, Aralar ta Gorbea, gainerakotzat (kapelatzat bezela) Basatxurro dutela. Ala ere Nevadako Whitney mendia aundiago, bost bat milla zerren [metro] baititu.

        Ibai onetan arraima bada Jesus ta bat ala ere! Neronek ere, baserritarra naizen onek, artu izan ditut maiz askotan: garranga [amua] beera, arraina gora, besoak nekatu arte; beitatzat [amuzkitzat] arra nuela. Cattfish du izena ugarienak, «katuarraina» esan nai du; arra ta erdi-inguruko arraina da, larruduna: larru-beltz, aragi-zuri, gozo-gozoa. Orko latsetan [erreketan] txipa ta zapatariak baino ugariago dira emen Cattfish auek.

        Artzaingoan [artzaintzan] ere ibilia naiz, lurrinontzietan bezela, ilean 50 dollar ta otamena saritzat nituela. Emengo artaldeak eztira orkotxoen irudikoak. Bi mila, bi mila ta bosteun buru izaten ditu talde bakoitzak. Zortzian-zortzian, astero, esan nai det, agertzen zaie artzainai landagizona (El Campero); astekaria zamariz (asto-mando-gainean) dakarkiela; aragia, kafea, esnea latetan ta gainerako elikatura osoa. Lengauetan loa neketsu-samarra izaten da, baina gero... Begira: lurraren gainean kirru lodizko eun sendo luze bat jarri, aren urren bi bururdi, gero artzaina; gainean bi naiz iru burusi [manta], burusi-gainean kirruzko eun andi ori; burrukotzat zorro batean soineko zar ta oinetakoak eta abar sartzen genituen ta, ebanjelioa da au! erregek ere eztu gozaroago lo egiten.

        Bi urtetik bi urtera amabost eguneko oporraldia ematen die artzainai taldejabeak; eta oporzale geienak Sacramentora jexten dira, ostatura. Oporretxe auek agitz euskalduna dute jabetzat: erdaldun bakoitzeko euskaldunik gutxienez amar. Artaldejabeak artzainbila euskalostatuetan ots egiten dute. Eun artzainen artean, laurogei ta amar gutarrak izan oi dira: napar, lapurtar, giputz, bizkaitar; gainerakoak irlandesak eta portugesak, geienak. Etzaio emen inori galdetzen: «Bizkaiko semea zera, Giputza zera, Lapurtarra zera, Naparra zera?» Erantzun ere «euskalduna naiz» edo ta «enaiz euskalduna» ta kito.

        Alakoxe oporraldi batean nabaritu nuen, erosoago jatetxedunak dirua irabazten zutela; ta neronek ere, bizikera legun, artetsu ta atseginago bat nairik, ostatu-iskitxo bat, neronen izenekoak, Hotel Olazarreta, San Franziskon sortu nuen.

        Orain Sacramenton nago ingeles batekin baltzuan; bion artean arroztegi andi bat, Hotel bat, egin degu uriaren erdi-erdian. Izentzat nere jaioturitxoaren izena ezarri diogu: Leaburu-Hotel.

        Hotel onen izantz [irudi] bat bidali nai dizut, or erakusteko ere, nola bizi geran jakin dezazuten. Eskuialdeko morrosko zabala nerau nauzute; beste zar ori, nere baltzukide ingelesa.

        Sacramento uri zabala dalarik, kale errazago bilatzekorik eztu beste urik. A ta B ta C... dituzte izentzat. Leaburu-Hotel N-streeten datza. Nun, ordea? Bada M-street eta O-streeten bitartean. (Street ingelesez «kale» da).

        Nere erriarenganako maitetasuna geroago ta sakonagoa ta samurragoa dala uste det. Egunero izen gozo ori nere etxean, txala adinako izki andietan, irakurtzean, au poza!

        Al baldin banu, erri osoa beraren etxe ta eliza ta erritar guztiakin ekarriko nuke. Orko nekazariak emen, lan orren luze neketsuak eginezkero, berealaxe aberastuko lirake. Emen gizonaren izerdia emea da, ekarkorra, umetsua. Orko izerdia, arra ezpada ere, erdi antzua bai, ala jaina! Eun gizalditan or ari dira Leaburuarrok goiz ta arratsalde, uda ta negu, euri naiz eguzki, lanean, izerdia mara-mara dariela. Nolako atzea dute? Bizitokiak beti zar, ormak beltz pitzatuak; sukaldea utsa ta otza; ukulluetan lau-bost abelgorri ezurtsu. Nolako gosari, bazkari ta apariak egiten dituzte? Aragirik gutxitan jan, ardorik astean beintxo baizik edan ez; abarka zarra oinetan, zazarkina dariela; soinean oial zar adabatuak, sakela aizez betea. Ai, Leaburuar guziok emen balira! Nere semea betor beintzat. Bizkaitik, itsasaldetik batez ere, maiz etortzen dira onera ondasun-zaleak. Alako baten babesean etorri diteke Leon. Bidaritzat 100 dollarreko diru-txartel bat or dezu laster. Besartean ikusi dezadaneko, Kolejio eder batean, San Franziskon, sartuko det; ingeles-izketaz batera sal-erospena ikasi dezan. Gaur egunean ingelesez mintza ezin dan gizona gizon-erdi baizik ezta.

        Musu bat nere mutikoari; ezagun ta adiskideai goraintzi ta eskumuñak eman. Urrengoarte.