BOSKARREN EZKUTITZA

Leaburutik 1888ko Uztaren 4an

Emeterio Olazarretari Adrian Iriondo bereterrak

        Zure txartel mamitsu, mila dollarreko txartel hura, artu nueneko, itsaspetik labur-laburtxo ta erderaz bederen erantzun nizun «dirua emen da» esanez. Geroztik Leonen berriak zearo eman al izateko, Garagarrilari lekuratzen utzi diot. Berri-mordoska ederra det oraingo netan: Leonenak, nere zertxobait eta uritarrenak.

        Oroitzen al zera Amezketako errotari zarra zaldiz, txerbelik eta beroxko zetorrenean ere, abereari itsatsita bezela, bein ere erori gabe, nola ibiltzen zan? Hura zaldiz bezen erraz dabilkigu Leon gurea, beronen biltzirrika-gainean. Arratsaldero joaten zaigu oinez Ibarreragino, burnizko zaldia musukotik daramala. An igotzen zaio ta tximista bezela Tolosara iristen da. Injenieru baten emazte ingelesak irakasten dio beraren izkera. Pianu-ekitaldiak organistarekin egiten ditu. Goiz osoa ematen du etxean arratsalderako atontzen. Saria ematera erenegundamu joan nintzanean, bi irakasleak ao betean esan zidaten ikasle antsiduna, arretatsua ta ulerkorra (adimen zorrotzekoa) zala; ta onela jarrikiezkero, organistak esan zuen au, datorren urtean Elizan zerbait jotzeko eztuela inor bear izango. Berau, Jaunari eskerrak, beti bezelako azkarra, otzana, aldarte onekoa ta lagungina dator. Maiean atsegin da Leon ikustea. Ezertxok ere eztio kalterik egiten. Gaztaren ondotik gereziak, naiz mamiaren gainean sagardoa, artuarren, edozerk on egiten dio. Eztute esaten abere ta pistien artean muxarra dala lotiena? Gure mutil au muxarkia dala sinetsi lezake beraz.

        Goiz geientsuetan esnatzeko, belarritik ten egitea ez omen du asko izaten. «Gizajoa» esanta, arpegia ureztatu bear izaten dio izebak. Gosaldutakoan nere mezatara etortzen da ta berealaxe asten da lanean. Nik ez jakin-bearra, beronen ikaskizunetan aria emateko adina! Baina nere aitaren egunetan pianoa ta ingeles-izkera zer ziran ere ez al zekien bat ez batek nere errian: Amezketan.

        Medel, nundik nora bururatu zaitzu neri soineko ta oinetako ta buruko bitzuk egineraztea? Esku-erakutsi bitzuri eskerrak ere bitzuk dagozkiete. Ala ere udarakoak baizik eztitut agindu. Neguan amabostean beintxo irtetzen naiz Leaburutik. Baserriko apaizari eztio inork begiratzen apain ala narras jantzia datorren. Udakoak aski ta geiegi ere baditut. Egun [gaur] astebete, San Pedro gure elizjaurri-egunean, burutik beerako estalki berri apainez agertzean, musua gorri-gorri nuen, ostu izan bainituen. Eskerrak berriz ere ta gatozen orain erritar auengana.

        Zure ondasunak dirala ta eztirala emen erakori dan zarraparra! Gutun orritsu bat (liburu andi bat) egin lezake nik aspaldion entzun izan dedana iratsi nai banu. Gure erritarren irudimenak eztio andaluzenari ezer zor. Sineskarritzat aski dala uste det erenegun ilun-nabarrean izan nuen erausia [izketa]. Badakizu nor dan Izurraingo neskazarra: Joxepiñaxi. Beti-betiko eztimetxa, izmizti, biguña. Urteak gora-beera zimurtxo bat gabea da mutxurdin au. Ni baino zarrago dalako, berorika asi nintzakion bein izketan, bai neri damutu! ... Ea, berorika itz egiteko atxoa zala uste ote nuen esan zidan. Au utzirik, atzoko autua edatsiko dizut, mamina ere badu-ta.

        —Jainkoak iluntze on diola, apaiz jauna.

        —Bai, zuri ere.

        —Berorren etxera nentorren zertxobait jakitera.

        —Nere etxeak Leaburuarrentzat eztu giltzik, Joxepiñaxi: beti dezute zabalik. Eta zer da jakin nai dezuna?

        —Berorren lengusu Medelek kale ta guztiko uri berria Leaburun egiteko ustea omen du.

        —Jesus ta bat ala ere! Uri berria!

        —Elgoientarrentzat berorren baratzetik asi ta Malaerreka-gain-gaineraginokoa izango omen da. Ba omen du dirua, bai ta bear ere, Leaburu ta Gazteluren bitarteko zoko sakon ori lurrez betetzeko.

        —Amets egin al dezu, Joxepa?

        —Nere esan au ametsa baldin bada, erri guztia ta inguruetako beredin gizaseme ta emakume ere ametsetan ari dira. Donostian ez omen da inor Medelek adina diru duenik; eta Bilbon ere, bakan bakantxoren bat edo bestetxo.

        —Baina nundik atera dituzute, ordea, berri auek?

        —Apaiz jauna: Izurrain-aldera egin diteke ta erraz kale lerden ederra. Lurrak, aide kutsatuak era bagera-ta (Medelen aitona nere amaren bigarren kusua zan), garestiegi eniozke emango, onetarako izan ezkero.

        —Aitaren, Semearen!... Eta kale berri oiek jauregiz beteko dituela eztiote?

        —Zerbaitez bete bearko. Anttolin Saizarrek uste du olaren batzuk ere sortuko dituela: iraltsolak, burniolak...

        —Bai, orrelako zerbait izan bearko du. Gezurrolak sortzeko beintzat eztegu Medelen bearrik. Leaburuko etxe bakoitza gezurrola aaaundi bat da egungo egunean.

        Au entzun zuenean, arrizkoa zirudien Izurraingo neskazarrak; eta nik, errukiarren, ezpainetan parrirria nuela ta aopean bezela esan nion:

        —Joxepa, lenengo kalea Elgoienen egin ezkero, bigarrena Izurraingo mugak joaz Elbarrenaldera zuzenduko degu.

        —Gezurra zala-ta?

        —Nik orduan egin nuen parrezantzoa [algara] Baxatxurron ere entzun zezakean. Joxepiñaxiren buruan zure aberastasunak, elurra izotz-gainean bezelaxe, gogortu ta mamitu al dira: belarria egingo nuke.

        Atzo, eguerdirian, eskolandrearen bitartez Alkateari, etorrerazita, esan nion:

        —Juan Joxe, erabaki al dezute Medelek beraren jaioterri onetan egokien egin lezakeana?

        —Jauna: iru aldiz bildu gera sei zinegotziok; eta ezin elkar bat egin degu. Elgoientarrak beren baldernan kale berri bat nai lukete, Elbarrentarrak aldiz Egi ta Garmendiola-bitartean beste zerbait nai: batzuk ola berri bat, erregebidearen guraria ere erakutsi dute. Ezin batu gera. Onen onena len-bai-len berori guregana etortzea izango da.

        —Noiz joko degu alkarrengana? Igandean? Ala nai dezute gaur, zortzirak aldean, bildu gaitezen?

        —Berorrek nai duena.

        —Tira bada, gaur. Ots egin beste bost lagunai ta gainera ezta gaizki izango elizaina ere udaletxera agertzea.

        Bi ordu oso iraun zuen gure jarrialdiak. Amarrak jota atera nintzan andik. Isilaldirik, ardoa ekarrerazi nuen bitartean, etzan besterik izan. Argiroago jakin dezazun, lenengo iztuna Alkatea zan; bigarrena, Antton Barandiaran; irugarrena, Martin Loontxo; laugarrena, Anttolin Saizar; boskarrena, Iturgoien; seigarrena, Mendigibelko Manu andi; zazpigarrena, nerau. Elizainak (emen aipatzen dutenez, mariordomuak) zurrut, entzun ta parre: etzuen besterik egin.

II

LEABURUKO UDALETXEAN

        Neronek autsi nuen iztun-esetsia:

        —Gizonak: lengusuari len-bai-len erantzun nai nioke eta erabaki ezazute zer naien dezuten Medelek Leaburun egitea.

        Lenengoak: Alegia! eguerdi-aurrean aitortu dedana gertatu zaigu emen, apaiz jauna. Batzuk au, besteak ori nai lukete; Elgoientarrak Elgoienez oroitzen dira; Elbarrentarrak eztute aintzat artu nai besteen gogoa; ta gu... gu... len baino nasiago.

        Irugarrenak: Nasiago, nasiago! Elbarren ez al da Leaburuko alderik zabalena ta etxez ornituena?

        Bigarrenak: Ori uste dek ik Elbarrentarra aizelako. Elgoienen jaio baintz...

        Irugarrenak: Elgoien! Utikan! Ez al dakik nundik datorkion Leabururi txalburuerri gaitzizena? Elgoiendik, zuen balderna orretan arkaitzak eta igeltsotegiak baizik eztiralako.

        Bigarrenak: Txalburuak Elgoienen! Eta nundikoa degu Leaburuarrok zurrutero-gaitzizena? Elizaz beetikoa, zuenganikakoa. Txaraman ta Tolosako mugatik gertu bizi zeratenok Muttur-oker ta Ttotta ta Juju maite omen dituzute.

        Irugarrenak: Arraio-pola! Ori ere esan? Nik eztiat inoiz Leaburuko gizasemerik, Elgoientarrik ere, urik edaten ikusi. Ez al dek, Antton, nabaritu nork oratu dion gaur aurren-aurrena ardo-bonbilari? Erorrek. Eta Juan Joxe alkatea ta Iturgoien ere eztituk atzerenak izan zurrut egiten.

        Guztiok: Ja-ja-ja-ja-ja.

        Bigarrenak: Aizak, Martin Loontxo, nun dek or, ire Elbarren orretan, Arburola baino auzotegi ekarkorragorik? Ango gari-artoak! Ango gerezi eder, marrubi gozo, belardi mamintsuak!

        Seigarrenak: Eta Egi. Tolosa guztia ikusteko gaintxo ederra? Elbarrentarrak izan ezpalira, Gazteluk jan izango zituen zuen galsoro ta artalanda, gerezi ta marrubi oriek, txalburu ta guzti.

        Nik: (Eskuz maia jota). Gizonak: nik entzutea dedanez, Venezia, Errepublika aberatsa, orain seireun bat urte Europa guztira salgaiak ugari itsasoz zabaltzen zituena, amar gizonen buruzpidean bizi izan zan. Leaburuarrak izan balira, sei ez, zinegotziak seireun izanta ere, naikoa lan izango zuten buruzpidetzeko, batez ere Elgoien ta Elbarren an izan ezkero. Elizaldea guztiona dezute. Egin dezagun zerbait ementxe; ta orrela, naiz goien-naiz barrentar zeratela, oro erara aseko zerate.

        Lenengoak: Alegia! Gaizki esana eztirudi. Ni elizaltarra naiz eta goiko balderna ta bekoa biak zaizkit berdin.

        Seigarrenak: Eztiat uste. Ire arkaitz ori nun zegok? Elgoienen. Ire emaztea nungoa uen? Elgoiengoa. Zeintzuk egin aute Leaburuko alkate bein ta bi ta iru aldiz? Elgoientarrak.

        Nik: (Berriz maia jota). Gizonak: zer nai dezute Medelek egitea?

        Laugarrenak: Apaiz jauna: iturri andi eder bat, itaskak aldamenean dituen bat, ortxe, elizondoan, Urkieta-bitartean izango litzake egokiena: auxe uste det nik.

        Bigarrenak: Antton Barandiaran naizen bezela diot: urrutiegi degula Elgoientarrok, batez ere Gazteluko mugan bizi geranok, toki ori, gu ur-eske orrera etortzeko. Iturri andi eder bat Elbarrenen bear bada, Elgoienen ere beste iturri andi...

        Boskarrenak: Ori, ori, Antton! Ez utzi.

        Lenengoak: Erreplubika! Erreplubika esan du, apaiz jauna? Nun beste bat Leaburuko baino andiagorik? Alegia! Iturriak len ere baditugu. Arburolan ez al dezute Galitzia ta beraxeago Malako iturria? Arkaizpean Zubite degu. Gainera or dira Linosineta, Ebro... Jainkoak lagun! Zertarako ur geiago? Ardo-iturria balitz...

        Guztiok batera: Ja-ja-ja-ja-ja-ja.

        Boskarrenak: Nik ere orrelaxe uste det. Bide berria, erregebidea, da bearren deguna: au itsuak ere badakuste. Orretarako bear dan eskuarterik erdia aldundiak [Diputazioak] agindu digu; beste erdia Medelek eman ezkero, gu...

        Bigarrenak: Gu ere amak ezkenituen erdizka egin, osorik sortuak gaituk. Gizonari etzaio erdirik ezertxo ere eskatu bear. Badakizute nor dan Tolosako Terexa, dama de seda izendatzen dutena? Oraintxe iru bat urte Lourdesen izan omen zan eta beste ikusgarri askoren artean bide berri, asmo berriko bide bat, ikusi omen zuen, kaletik mendirakoa. Zearka ibili gabe zuzen-zuzen joaten omen dira betik gora, zzzzzsit! «Aitaren» egin orduko.

        Boskarrenak: Orrela dalarik ere, bide ori, gizonak iragotzeko, tira! ona izan litekek; baina gure gurdiak, batez ere zamatuak diranean, aldapa gora ekartzeko, istilu gorriak izango lirake.

        Bigarrenak: Gurdiak ere idi ta guzti Ibarreko elizaldean, goitik beera ta beetik gora dabilen burnizko soka lodiari lotuta, zzzzsit! Leaburun; Gaztelura bear bada, lotu berriz ere ta, zzzzsit! Gaztelun; Orejara igo bear izan ezkero, berriz ere lotu ta beste zzzistada batean an zijoazik idi ta gurdi ta itzain, Artesburu ta Larte baino ere gorago. Au egiegi-egia dek, Antton Barandiaran naizen bezelaxe.

        Irugarrenak: I Antton Barandiaran ba aiz, ni Martin Loontxo Etxeberriko nauk eta nik ere badiat zerbait esateko. Guk iturri andi bat aski ez ta bigarrena ere nai ta, ala jaina! aundia, itaska ta guztikoa bigarrena ere. Erregebidea ere bear degula, kaleak ere elizaz goitik eta beetik. Apaizak esan omen du bat Malaerrekara, bigarrena Izurrain-aldera egingo dirala.

        Nik: Nola, nola?

        Irugarrenak: Ez al zaio Medeli gertatuko igeri dabilenaz esan oi dana: «murgilean sartu ta azalera irten baino lenago topoa arkitu»? Amerikako aberastasunak! Ni ere Ameriketan izan nauk eta ango berri bazekiat.

        Bigarrenak: Martin Loontxo: joan adi or beko Zumardira amaikak-aldean. Egunero ikusiko dituk tokan jokatzen, maukutsik eta iruna astaperra eskuan dituela, indiano-mordoska bat. Begiratu aien lepo gorri mamintsu ta sabel-zorro borobilari. I ere Ameriketan izan aiz; baina ire zerailtasunak, ire ezur zorrotz oriek ik egin uena agertzen duten neurri berean, Zumardiko indianoen garondo gorri ta zilbor beteak egoki azaltzen digute Ameriketan bat baino geiago erruz aberastu izan dirala.

        Lenengoak: Demonies pesteena! Eztegu gaur ere ezer onik erabakiko. Batzuk iturria goiean eta iturria bean, besteak erregebidea, Anttonek sorginbide ori litekela onena. Don Adrian: esan bezaio lengusuari datorkigula bera len-bai-len; ikusi dezala berak zer dan bearren deguna ta gu berak egin nai duenaz poz-pozik egongo gera. Eta gainera Alkate izateaz aspertua ere banago ta izan bite bera gure erri onen buru.

        Nik: Gizonak: alik zeatzen erakutsiko diot lengusuari emen gertatu dana. Biar goizetik jaiki bearra naiz, berandu ere badegu ta Jainkoak dizutela gau on bat.

        Au esanta elki nintzan. Irugarren bonbil andia erdi beterik utzi nien ta aien bigirak noiz arte iraun ote zuen batek badaki.

        Agur, Medel. Badakizu zein dan zure erkide, zure erritarren gogorik andiena: zu emen len-bai-len ikustea. Laugarren papertxo au eztet bete nai, Leonek ornitu dezan. Hurrengo arte.