ZAZPIGARREN EZKUTITZA

Leaburuko Gizurena

Ecos del Urumea-ren zuzentzaileari Vasco de Gaintza-k

—I—

        Egun aundia, urrez erartzeko eguna, goizeko eguzkiaz jaio ta arratsaldekoaz ila izanarren, Leaburuko semeen oroipenean beti argi ta alai bizi izango dan eguna: La Bastille frantzes lokabetuen eskuetan erori zan urteurrenekoa, uztail onen amalaugarrena. Aurregunean [bezperan] zuzentzaileak, Zumalakarregik beraren iskilo-lagunai bezela, labur ta elexur [lakoniko] esan zidan: Hotel de Embajadores-en omen degu Leaburuko gizona: Medel. Zoaz ta ekutsu.

        Atean ots eginda nere izen-txartela bidali nion.

        Sudurpeko beltz, luze, erpin-zorrotza; masailak gorri; sudur zubitua, enda-sudurra; bekokia, zabal ta edatsu, gogamen andi ta asmo sakonen kabia; sorbaldaz azkarra, menditarra ibilkeraz, mintzuraz gizaldi zarretako izkudaburua [almirantea], begirakunez antxume-zaina; kaskarra zuta, zilarrariz apaintzen asia; izkuntzaz, Henry irugarrenaren mezularia Gizpuzkoan, naiz Giputzena Londresen izateko egokia; baserritar gentlemandua: burutik beatzetara gizona. Auxe ikusi nuen Leaburuar ospetsua agertu zitzaidan liparrean [unean].

        Nere buenas noches erderazkoari good evening berak erantzun zion. Nere arrimena nabaritzean, —Gaintzako semea ez al zera?—, galde egin zidan.

        —Bai, zure mendeko.

        —Ni, zure eskuerako, Leaburuarra. Eseri ta euskeraz mintza gaitezen, Erri.

        Udaro ministrorik asko izan ditu Vasco de Gaintzak autulagun; batek ere eztio, Medelek bezela, erdi titili-potolo itz eragin. Begien biguñtasunari esker, bereala neronen kaburatuta, neraman-asmoa zein zan itz gutxitan erakutsi nion: Leaburura berarekin batera biaramonean joan ta ango berri nere Egunerokoari ematea.

        —Zortzi ta erdietako orgadian gure laguntzan Tolosaratu zaitezke. Orain, ordu-erdi barru apaltzen asiko gera ta, nere emaztea zuri aurkeztuaz, maikide izango zaitugu.

        —Emaztearekin etorri al zera?

        —Bai, ezkonberri gera ta Europan eztaiondoa igarotzeko gogoa izan degu.

        —Emendik Parisa edo?

        —Nere gogoa oso-osorik beteko balitz, Leaburutik enintzake aterako, berriz Californiara joanarte; baina Bostonen jaio, San Franciscon azi ta Sacramenton bizi dan emakumea, peko [esklabo] izatekoa ezpada, Madril Paris ta Londres ikusi gabe, ezin eramana izan liteke urezandiko beronen errialdera.

        Egunerokoan noraezeko lantxo bat izan ezpanu, beronen apaldar bear nuen. Aren arrata, aren ekina!!

        Urrengo goizean zortzi ta erdiak-aldean gelunera [estaziora] iritsita, Medelen eskua estutu ta emaztearena doi-doi aztatu nuen.

        Tolosara-bitartean, senarra adierazle zala, Mistress Medel Olaz-ekin elealdi laburtxo bat izan nuen. (Linozkoa dirudi bere adatsak).

        Donostiaren edertasuna andia zala; Canada ta Euskalerriko mendi-basoen antza, alaber; euskerari goxoa zerizkiola; nere maitea, eskerrik asko, ala Jaina, senarra, sagardoa... ta beste zertxobait ikasi zuela; baina gure mintzo au very very hard, difficult (oso zaila ta gaitza) zala uste zuen Mrs. Olazek.

        Tolosako gelunean Leaburutar-mordoxka bat, apaiz ta alkatearen ondoren, agertu zitzaizkigunean, beste bat zirudien Medelek. Ordurarte, isiltxorik izketan, uritar jatorra, gentleman berarengan ikusi nuen; geroztik, batari «kaixo, mutil», bestea bizkarrean jo, baserritar uts-uts kutsatu-gabea zan. Begiak pozez ñir-ñir zituela, lenen beraren seme beretergaia ta lengusu bereterra aurkeztu zizkidan; gero beste seirak; onelaxe:

        —Gaintza: ona emen gure alkate Juan Joxe Eizagirre. Adi zazu: alde batean eun milloi gizonen buru dan Mac-Kinley eta bestean berreun bat Leaburuarren agintari Juan Joxe, zein nai autatzeko, esan balezaizute, zalantza-malantzan ibili gabe, itsu-itsuan, angoa utzi ta gure gizon au ar zazu. Beste bost morrosko auek Elgoien ta Elbarrentarrak autaturiko zinegotziak ditugu: Antton Barandiaran, Martin Loontxo Etxeberriko, Iturgoien, Anttolin Saizar ta Mendigibelko nagusia. Time is money, aldia dirua dala, esan oi dute an goietan. Word is good esan diteke Mendigibel ezagututa: itza urrea dala. Munduan ura baino beste edaririk ezpalitz, Mendigibel mutu ginuke. Lena baaiz beintzat. Ez al dek egia, lagun zarra?

        Txikitako lagun guztiai adiskidez, irri-mirrika ta zipladatxoren bana zuzenduz itz egiten zien beren erritar aberats onek.

        Aurretik Leon, bereterra ta Mistress Medel zijoazen. Leonek, aita noizean bein lerdea zeriola begira zuelarik, ingelesez amordeari Tolosako berri ematen zion. Medel gero baino gero ikasgarriago nuen ta enintzan urrats bat ere berarengandik lekuratzen.

        —Juan Joxe, egia al da ni urrutietan bizi izan naizen amasei urte aundi auetan, Leaburu Erreplubikatua daukazutela?

        Juan Joxek, apaizari begiratuta, —Ja-jai! Don Adrianek lengusuari alik zeatzen gure jarrialdi arako hura erakutsiko ziola. Alegia! ageri da. Amaseikorik gorriena emango nuen, gizonak, gau artan gure udaletxean egoteagatik.

        —Leon, esan zion gero Medelek semeari: ik onezkero iru aldiz ere Meza entzun aldek eta, gu Santa Marian geran bitartean, erosi or nunbait, erorri dagokien txapel urdin biguñ andi bat. Leaburuko barrutian alkateak (eskuan zigorra daramanean), apaizak eta txorimaloak izan ezik, beste inortxok eztu kapelarik bear. Ik, Antton, akura zak beor ongi ezi bat, Ibarretik gorakoa Andre Medelek berera egin dezan.

        —Adi zazu, Medel, gaineratu zion Anttonek. Galiporniako emakumeak izengabeak al dira?

        —Ezkondu arte, izendunak; ezkonduz-geroztik senarraren etxea dute etxe ta senarraren izena izen. Inoiz alargundu baenzake, neronek begiz joko nikek iretzat toki aietako emaztegai aundiren bat. Naiago nikek entzun Mistress Antton Bárandiaran!

        Aien parre gozoak!

        Mezatara zijoan txartesdun batek, berai begiraka, —txalburuak parrez? ebia [euria] laxter—, esan zuen.

—II—

        Amaikak igarotxo ziran, bereter ta beretergai, alkate ta alkatelagun, senar ta emazte, Tolosatik Ibarralderontz igitzean [abiatzean]. Orduko, goian, Urkietan, ogei neska-mutil gaztek, bazkaltegia atondua zeukaten. Bi mai luze, zamauz estaliak: bata, andizki ta beren ingurukoentzat; bestea, naiz zarrez naiz eriz astunduak ziranentzat jarriak ziran. Bata ta bestearen goitik, itzalgarritzat, lizar-abarrak ugari, pago batetik bestera, lotu zituzten. Zugazti aren izena gure egunetan asmatu bear balitz, Urkietaren ordez, Pagoeta naiz Pagadi izango litzake. Urkirik bat ere ezta, zugatz guztiak dira pagoak. Erdi-inguruan mai txiki oboki bat zetzan, txistu-ttunttunlarientzakoa. Mai urenaz konerka ta maindire batzuen ostean zeukaten beren lantegi [sukaldea] ta jaki-meta, ur-upel ta baxerategia egun artako mirabe-morroiak. Patxiko elizgelaria [sakristaua] jarri zuen bereterrak elizaldeko ta Urkietako zuzentzaile. Iru morroxko ipini zituen beronek Egi deritzaion mendiska-txuntxurrean, bakoitzak iru amabiko suziri aldamenean zituela. Lau mutiko, bear zan baino ordu ta erdi lenagotik, lau zeinuen agunak [sokak] eskuan zituela, zeinutegian [torrean] zeuden, Medel ta lagunak noiz-ikusiko.

        Udaletxeko zelaiean, goizerdirako bilduta, beste erritar guztiak, erriko jaietan bezelaxe apain, Tolosaldera begira zeuden. Bederatzi ta erdietan orgadia [trena] Tolosara eltzen, ta amar ta erdietan ere bideztiak ageri ez? Txiki ta andi, gizaseme ta emakume luzetetsiak, arrausika ta (zarrenak behintzat) zuzmurtuak ziran.

        —Orgadia bidekatu egin ote da?

        —Medeli, diruaren errukiz, jatura ematea damutu ote zaio?

        —Beraren andrea, mendi auek izututa, ez ote zaie sapustu?

        —Ez ote degu orok Ibarrera, Txaramara noski, bazkaltzera joan bear izango?

        Noizein bein zeinutegiko muttilak, epea galduta, «daun» aul-aul jotzen zuten. Patxikoren aotik ostots-erauntsi bat egiteko adina tximista atera ziran goiz artan. Egiko suziridunai agindu garratz au eman zieten:

        —Gero, Medel Urkieta-mugan ikusi arte eztezute bat ere jaurtiki bear, bestela arratsalderako bat ere gabe geldituko gaituk eta, tximista gaiztoa! etzerate Urkietan bazkalduko.

        Elbarrentar batek, Jose Martin Baratzondok, semea Ibarreragino bidali zuen. Basauntz bat bezela ipurñauska joan zan au ta zortzi bat laguntxo uxta berean jarraiki zitzaizkien.

        Geroenean berok, azken joan zirenok, lasterka ta garrasika goiak gora agertu ziran, berri auek alkarren gainean ematen zituelarik:

        —Or dira.

        —Andrea zaldiz.

        —Medel maukutsik.

        —Txapela eskuan duela.

        —Bizarduna da.

        Deadar auek entzunik, Patxikoren agindu garratza gora-beera, Egiko barrandariak suziriak zalapart aundiz lerrerazten zituzten. Zeinutegikoak ere, gogoz beren lanari lotuta din-daun, din-daun asi ziran. Zeinuketa onezaz Urkietako mirabe-morroiak pozturik, beren mandar [altzo] zuriak gora ta bera erabiliz. Gora Medel! Ongi etorri! Gora gure erritar andia! , ozenki deadar egin zuten. Bostongo alabak Leoni zer zesaten galde egin zion. Elizaurrera iritsi arte ezkinan inun gelditu bideztiok. An Medelek andreari jaxten lagunduta gero, zeinu-otsez erritarren ongietorri ta txerazko itzak entzun ezinarren, poz aundiz eskua guztiai eman zien; batzuri lepoko ederrak ere bai. Beretertegira sartu ginanean, isildu ziran zeinulariak. Suziridunak azkena jaurtiki arte etziran isildu.

—II—

ERRI-ZAUTA

        Ordu-laurden baten buruan, eliza ikusi ta gero, Amasako antzelariak txistu-ttunttunka ta ibiltzen zekiten aur ta nexka-muttilak, jauzi ta zapart, aurretik genietuela, astiro jatxi ginan Urkietako bazkaltegira. Mai urenean ezkerretik eskuira, onelaxe jarri ginan: iru zinegotzi, ni, Leon, Mistress Olaz, bereter jauna, Medel, alkatea ta beste bi zinegotziak. Zarren mai luzean ogei ta sei bat atso-agure nabaritu nituen. Beste bazkaldar guztiak mordoxketan jarri ziran, belartzan eserita: mordoxka bakoitzean bi etxetako lagunak.

        Maia onedatsi ta gero, ogei neska-mutilak maiez mai zuku-lorrean asitakoan, Patxiko zuzentzaileak, aurpegia ta eskuak igel baten larrua bezain bustirik zituela, eguneko gizurenari galde egin zion:

        —Don Emeterio, asi al ditezke txistu-ttunttunak?

        —Oler abil, Patxiko. Ni enauk ori.

        —Medel orduan. Asi al ditezke?

        —Iluntzerarte etziok emen irea baino beste aginpiderik. Oro gaituk ire mendeko.

        Patxikoren gurkalaria! Andre Medeli txeratsu ta parrirrikor ongietorria erakutsi zion. Birigarroak beren txioketa bezela, Patxikok berezkoa zuen gizabidea. Gero beraren ugazaba [nagusi] bereterrari, aopean, berri txar au eman zion:

        —Jauna: Egin neuzkan astaki aiek azken suziria, eungarrena, erre digute. Ta zer da egitea?

        —Beste eun ekarrerazi, baderizkiok.

        Patxikok berbertatik txapelaz keinu bat eginda, txistularia, ttunttuna lagun zuela, eguneko entzukizuna jotzen asi zan: Iru damatxo, Iriyarena, Agur nere biotzeko, Pello Joxepe, Gernikako arbola ta dantzaki batzuk. Isialdietan zintzurra ta urdaila jakiz ta edariz alkarren leian berotzen zituzten. Jotzeko, zutitu ta burustu egiten ziran. Arretarik andiena, zautakide guztien artean, Medelek eta emazteak erakutsi zuten. Noizean bein, senarrak gure otseztiazko eritzia eskatuta, delicious [zoragarria] erantzuten zion emazteak.

        Bi ordu aietan zeinbat ogi txiki, ardo ta sagardo, arrautza ta aragi, lusagar ta piper andi, egazti ta arrainki, gazta ta gaztanbera, udare ta gerezi irentsiak izan ziran, Patxikori galdetzeko ustea izan nuen; baina aantzi egin zitzaidan.

        Aketta [kafea] agertu zutenean, bi kutxaxko besapean zituela, mordoxkaz mordoxka andoilak [zigarro andiak] banatzen asi zan Medel. Biotza ezpain ta begietan zutela artu zuten bazkaldar guztiak. Leaburuarrak etzuten orduan bere poza saltzeko.

        Baserritar auen errikoitasuna ezagutarazteko, arteki [episodio] auxe aski dala uste det. Nere eskuiko mailagunari (Antton Barandiaran bide deritzaio) zerbait esan bear-ta, —Gaintza nere jaioterria, ikusi ote diteke emendik?— galdetu nion. Eta zutituz, —ara, urixka ikusgarria— esan nuen, oilo loka batek txitoak bezela, Elizaren babesean ogei bat etxe txuri dauzkana.

        —Gaintza!

        —Izan al zera elizaldean?

        —Jainkoak lagun!

        —Ta zer derizkiozu?

        —Leaburu aldamenean ezpalu, polita.

        —Leaburu, besterik ez bezelakoa al da?

        —Leaburu! Donostia ta Tolosa kendu ezkero, nun ezu Gipuzkoan uri ederragorik?

        —Au ere entzun! Eta Azpeiti-Azkoitiak? Eta Bergarak?

        —Azpeiti? Bi kale ditu Azpeitik; Medel bizi bada, Leaburuk izango dituen beste.

        —Azpeitik Loiola ere an du.

        —Guk ere an degu Loiola.

        —Eta Irun, Ondarribia?

        —Enaiz or bein ere izan; baina oriek ere otsak andiago.

        Gure autu bitxi au etetzera Patxiko alderatu zitzaigun. —Juan Joxe— esan zion alkateari; onelako egunetan erriko buruak egiten du aurreskua.

        Mutil, nik etzekiat. Neri baino errezago edozein txekorri irakatsi lezaioke irradan egiten. Aurreskutzat udaletxeakoa bear bada, or eztek, bada, Antton Barandiaran, Goierrin ere berdinik eztuena?

        —Antton, esan zion Medelek, ik egin bear omen dek aurreskua.

        —Egingo diat, goizeko zuketa hura alde bat utzi zuen Enttonek, eta ala ere aitzurren baino pozago; bainan erorrek atzeskua egitekotan.

        —Aantzi ere egin al zaidak; baina, ots!

        Patxikok aopean esan zion gero Medeli ea onetsiko zuen aurreskuari beraren emaztea ateratzea.

        —Bai mutil.

        Gorrituxe egin zitzaizkion emazteari masailak, egiune onen berri eman ziotenean. All right erantzun zuen ala ere.

        —Eta berorrentzako irrada-laguntzat zein?

        —Nai dekana, Patxiko; aurreskuaren emaztea, baderizkiok.

        Patxikok orduan, txaloka neskame-morroiai ots eginta, agindu auxe eman zien:

        —Bazkaldu bazerate, ken ortik berealaxe bazkalkin-ondarmondarrok; eta zuek, mutilok, dantza-sokara bear dezute; emakumeok gertu egon irradarako.

        Antton Barandiaran jeikitzen asi zan, baina zutik ezin egon, ordea.

        —Zer dek, Anton? bereterrak galde egin zionean.

        —Apaiz jauna, zaragi zarrarena gertatu zait; nonbait ere nere urdailak jarioa bide du ta zurrutatu dedan erdia bealdera isuriz, astunduta ezin ibili naiz, esan zion Anttonek.

        Medelen parre gozoak! Emazteak ere karkaila [algara] ederrak egin zituen, Anttonkeri au adierazi ziotenean.

        —Martin Loontxok egin dezala, erabaki zuen alkateak. Eta bereala zutitu ta amar nerabe azkarrak eta Etxeberriko ta Arburolako biurezandikoak [indianoak], alkarri eskuak emanta, dantzasoka eratu zuten. Irradan egin bear ez omen dana egin zuen Martin Loontxok: eskuak, ankak baino zoliago, erabili. Alarik ere, Mistress Olaz bi mutil burusturen erdian aurkeztuta, artazi ta belaunikatze, au ere ez omen dagokio irrada onari, ta eskuan txapela zuela, iru buru-makurtzeren ondoren, azken-itzulia eman zuenean, eskuzaparta ederrak entzun zituen.

        —Gora Elbarren!— deadar egin zuen Medingibelek. Elgoientar guztiak, au entzunez, eskuak berealaxe berezi zituzten, txalorik ez.

        Medelek ere, besteak bezen bizkor ezarren, txistu-otsari egoki zerraikion; belaunikatzerik etzuen egin, artazi ta gora-gorak bai, ugaritxoegi noski. Arloa aitu zuenean, Antton Barandiaranek eserita zegoen tokitik, —Ori, ori, Medel!, deadar egin zuen, —Ujuiiii-ji-ji-ji a-ja-ja-jaaa! Gora Elgoien! Txalo andiak Elgoientarrak.

        Medelek, erdi-erdira irtenik: —erritar maiteak, esan zuen; eztezagun deadar egin. Gora Elbarren, ezta Gora Elgoien ere. Antton: beste irrintzi bat.

        Antton Barandiaranek beste ujui lena baino ere ozenago ta luzeago egin zuenean, Medelek biriken indar guztiaz: —Gora Leaburu, munduko urixkarik politena— aldarri egin [pregonatu] zuen.

        —Gaintza, belarriratu zidan Anttonek neri; Gaintza: arrapa zak ori.

        An erakori zan gogoberozko zalapart, zarraparra ta iskanbila egoki zeekatzeko, nere luma baino zorrotzago bear da.

        Txistulariak orripekoa asi zutenean, Bostongo alabak Leaburuar guztien begiak berarengan zituen. Besoak zabaldu, bai; baina elizako irudiak baino zirkin geiago etzuen egiten. As the others, esaten zion senarrak, as the others (besteak bezela). Txingarra ta bat zan aren musua; aldarte onez, ordea, beste guztiakin batera, bere buruari parre egiten zion.

        Irrada aitu zanean, very well (oso ederki), esanta, eskua ertsi zion Medelek emazteari. Martin Loontxok berarenari, —Kattalin, gu ere ba beste onenebeste eginbearrak gaitun: ekartzan esku ori—. Lertzeko arian, okerturik, parra egin genuen guztiok.

        Jaiandreak, senarraren bitartez, Alkateari aitortu zion etzuela egun alaiagorik beraren bizi guztian izan; eta, sakeletik diru-txartel batzuk aterata, beraren izenean berreun dollar aiek erriko txiroentzat (for the poors) zirala. Alkateak, paperak eskuan zituela, arimazainari, —txirorik ba ote da Leaburun?— galde egin zion; aberatsik ere bat eta berau biartik aurrera badoakigu ta kito. Andrea, guztiok gera emen beartsuak, txirorik ezta emen; eskalerik, zarrak gera baina, eztegu inoiz ezagutu.

        Arritu zan Mistress Olaz au jakin zuenean; etzituen artu nai izan, ordea, Alkateak beatzen erpinean zeuzkan paperak. Lengusu bereterrak eskola berrriztatzeko izan lirakeala esan zuen. Medelek ezetz; berak ordainduko zuela lanketa ori ta emaztearen emaia lenen jaioko ziran bi aurrentzat mozkinkutxara [caja de ahorros-a] eramateko agindu zuen. Eskupeko ederrak eman zituen, gainera, Patxiko ta mai-otseinentzat, zeinulari ta suziridunak ere poliki izan zuten.

        Eguzkia Beizamako mendi-tontorretan beera apaldu zanean, Tolosalderako igitu ginan. Belaun-buruetan indarra zuten Leaburuar guztiak Urkietan ziran eta Ibarrerako aldapa-bururagino geientsuak lagun egin ziguten. Gero, oi dana, agur bein ta berriz, esku-emate luzea ta berreun aotako izan ongi... Bat ez, besteak, Isabel goiz-baxkari bat eginta, zeinuketa entzun zuenean, Gazteluko apaizaren etxera joan omen zan. Aguratu arte ez egon itzultzeko... eskerrik asko... agur, agur, agur.

        Goizerdian amaika ginan gorakoak, iluntzean beerakoak bederatzi: Antton Barandiaran ta Mendigibel Urkietan gelditu ziran, lo noski. Beste zortzi bideztiak jai ederra eraskintzen ari ziran-artean, neri Medelekin nolabait berdinkatzeko, antzinako gizuren batzuk bururatu zitzaizkidan. Ulises, Telemakoren aita, bezelakoxe zurra ta seme maitea nekusen Medel. Solon Atenastar andiaren antza geiagotan du. Bata ta besteau, nerabetan, mutil zirala, txiroxko ziran; batark eta besteonek salerospenean burua ateratzeko, atzerrira joan bear izan zuten; eta oraino gazte dirala, bata ta besteau aberastasunaren oe biguñean etziten dira. Solon, erriratu zanean, arkonte egin zuten beraren sorkideak. Medel, onera bizi izatera etorri ditenean, jakin ez zer izatekoa dan.

        Ecos del Urumea-ren irakurleak poztuko dira Leaburuko gizona, enura gabe, errepublikanoa dala jakitean. Diogenes, upelean bizi izandako Greziar ospetsu hura, bezelako oso-osoa da. Bein Alejandro Erregek, upel-aurrean aurkeztuta, beraren andikeriaren ttuntturretik, zer nai zuen galdetu zionean, Diogenesek «eguzkitik ken zaizkidala» buruzutik erantzun zion. Zikotza ez, prudente baizik. Beste ainbeste egingo luke Medelek. Tolosako gelunean, alkarri agur andiak eginta, senar-emazteen atzetik orga eder batean sartu nintzanean, Leaburuko oiartzunak gogotan zituela, O very beautiful, berriz ta berriz, elizako ora pro nobis bezela, maizkatzen zuen Bostondarrak. Orgadia igitu zanean, Medelek zutik eta kapela eskuan zuelarik, jaioterrira begira, «Long life Leaburu», esan zuen; «long life» erantzun ginion beste biok.