SEIGARREN EZKUTITZA

Leaburutik 1889ko Epailaren 15an

Sor Santa Catalinari beraren aizpa Isabelek

        Larunbat guren-eguna izanarren, oilo ilak lumatzen ari nintzan, zure ezkutitza artu nuenean. «Berriak asko ta onak, argiro ta zearo» emateko. «Iztuna nor dan, oiulariak nungoak eta zeinbat...» «zeinu berriak nolako otsa duten...» «Eliza berriztatuaren izantz bat len-bai-len bidali».

        Ori dezu, aizpatxo, galea, leia; ori asnasestua, ori ito-bearra!

        Laurdenegun-atzetik, oilo-bipiltzen; laurdenegun, berrogei bat sabelkoi egazti ta bildoski ta arrainkiz ase ezinik; erenegun, eskuerakutsiz etorri ziran auzolagun asko aragiz ta gibelez ta piper andiz este-betetzen; atzo, zutik ere lo: onelaxe igaro zaizkit egun auek, ogei itz etentzaka esateko astirik [betarik] gabe. Beizama-gaineko Urdanpiletatik arranpalo agertzen omen da gure Elizatxo txirrin-berri, txukun au. Zeinutegia andiago egin baliote, badakizu zer irudi izango zuen? Tolosan, inautegunetan, aitaren kapela buruan dutela ibiltzen diran aur aietako bat. Txikiago ezarri baliote, ostera, asmo berriko motots txikia kaskarrean darabilten anddere buru-loka irudi izango luke. Leaburuko eliza ponpox onek etzuen bear beste txirrinik [zeinutegirik], oraintxe duena baizik. Zeinuak [ezkilak] ere egokiak ditu ta uri askotan baino geiago; lau, laurak ozenak. Bik, sakonago jotzen dutelarik, gizazeinuak dirudite; beste biak, ots goi meagodun dirala, emaezkilak.

        Txistularia ta ttunttunduna, Amasako semeak biak, Inazio gure patroi aundia jotzen aurretik ari zirala, Juan Joxe Alkatea ta bost zinegotziak, oi bezela, udaletxetik ateratzean, asi ziran zeinu berriak oska. Beren otsa entzunta, sukaldeko bost emakumeok txaloka, eltze ta kazpel, burruntzi ta brisela sutan, aingeruen ardurapean, utzita, leioetara irten ginan. Elizaurrea, sagar-urteetan sagaztiak alez bezela, gizakiz bete-bete-betea gekusen; eta oro, txilibitariak ere bai, gora begira birloratuak zeuden. Eztakit zer sartu zitzaidan belarrian barrurago: zeinuen otsa, ala gizon ta gixon, andere ta anddere aien zalaparta. Begiak malko gozoz bustirik genituen ta ezpainak barrez, zintzurra deadarka ta biotza taup-taup zebilzkigun-artean. Alako pozaldirik eztu ez nere ez besteren gogok, Leaburuarrenek beintzat, egundo izan.

        Tamalez nik, Pazko izanarren, goizmezatxo batez naikotu bear izan nuen. Meza nagusitan itzaldia ta oiuketa nolakoak izan ziran eztakit. Oiulariak Tolosarrak omen ziran geienak. Aurpegiz enituen ezagutzen, urdailez ederki ezagutu ditugu: aien jan-edanak etzuen amairik. Iztuna [sermolaria] Adrianen apaizlagun bat zan, Amezketako seme ta Azpeitiko bereterburu [artzipreste] jauna. Hura jarri zuen gureak maipuruan. Eseri-aurretxoan, an nintzan ni, bi zuku-ontzi eskuetan nituela, Adrianek, txalo batez berritsuak isilerazita «bereterburu jauna, benedicite» esan zion.

        —Nik emen eztiat aginpiderik, egin zak erorrek.

        Eta gureak, bear ere ala zan-ta, maia onedatsi zuen.

        Bazkari artan Adrianek eralki zuen-diruen diruaz baratze zabal, lur mizkeduna, arresi ta guztikoa, erosi liteke. Ni, zorionez ama zana bezelako gordea izan, ta lenago erriko jaietan, ausartzen nintzakion Adriani esaten: «Zertarako eralki onenbeste diru? Urdailak ematen zaion guztia artzen du. Atzo erriogia ta arakaia irentsita, biar arakaia ta erriogia jan bear dutenai, ezin bada, bi zukuren urren, eltzekariak eman, gero bi jaki ugariz naia egin dezaten?» Orain eztet kemenik onenbeste agertzeko. Gure amak maiz aitatzen zuen au: «alper da Maria makilatu, berez bear du». Lanik alperrena Adrian makilatzea (Adriani xurtasuna oroitzea) dala uste det. Donostiko arroztegi [Hotel] ospetsuenetan bezelaxe bazkaldu zan igandean Leaburuko apaiztegian; astelenean, Tolosako ostatu onenean eztai-egunetan bezelatsu.

        Sei bat aldiz agertu nintzan ni bazkaldarren-artean. Gezur-agindun apaiz burutxuriak ere mauka-mauka ari ziran beti. Olako zauta bat, olako bonbonkada bat beste elizgizon baten etxean, nun?

        Gure apaiza illunxko ikusteak mai-lagunen mamurketak baino ere arrituago nendukan. Beste asko artzen baino pozago egoten da Adrian ematen. «Beronen bizitze osoan, ain zuzen ere egun [gaur], larritu ote dio aldarte beti alaia, sakel-zabalegi izateak!» esaten nion nere buruari, bainan enuen ala uste. Bazkaldar zarrenak, «zer dek?» garerdikoak, «zer dezu?» gazteenak, «zer du?» galdetzen ziotenean, gogoz bestera erantzuten zieten: batzui «etzekiat», besteai «eztakit», buru beltzenai «pzzzz». Alako batean etzuela lorik egin al izan buruak eman zion, eta gogoa maiean, txalin ta erratilu-artean, gabetanik, ogera begira zedukala.

        Bazkalartean Leonen ezkutitza ekarri zioten, Seminariotik bidalia. Gaizo, Amaren seme yaiu orrek! Noiz uste izango uen osaba maitea, ire izlerroak irakurrita, auspeko sua bezela, geroago epelago, geroago otzago egingo zala? Lengusua zurbil ta maskaltxe ikusirik, neronek galdetu nion orduan, boskarren otarraina [langosta] mai-gainean utzita:

        —Bainan esan ta esanta ere, zer dezu, Adrian?

        —Txekor bat Arburolako belardietan baino pozago izango zala gure artean bera, dio Leonek.

        Au edatsita antzi bat egin zuen, zautalari guztiak arritzeko antzi barru-barrutikoa. Gizagaizoak, zauzkadaak estaltzearren noski. —Don Agustin, Belauntzaldean ze berri?— galdetu zuen. Belauntzako arima-zainak —bainan zer dek, mutil?— erantzun zion.

        —Logale, enauk besterik: ez bazkaldar, ez mailagun, ez gose-egarri, ezta gizon ere enauk. Begi batez bestea ezin ikusi diat.

        —Nik ere ez, ispilu-aurrean jarri-ezik —eta urrezko betaurreko-gainetik zurt eta tinko begiratzen zion bereter mugakideak.

        —Isabel: gure bazkaldarrok neregatik meza-entzuleak bezela egon eztitezen, eraman Elizgelara [Sakristiara] etzataulkia, ordu ta erdiko loa bederen egin dezadan. Gizonak, gero arte.

        Au esanez jaiki ta barruko bidetik Elizara joan zan gure lengusu atsekabez astundua.

        Eztezu gaitz, aizpa, ni arratsalde artan nola nengoen somatzea. Buruko ileak, adats osoa, emango nuen Leonen papertxo hura irakurtzearen ordez. Nerau enintzan eligizonen maiean geroztik agertu. Or arratsalde-apalean zautalariak bakoitza beraren kabira alde egiteko zeudetela, beretariko baten eskabidez Adrianen bila asi nintzan. Elizan zegoen eserita, buru esku-artean zuela, errukarria! —Orain ere logale?— esan nion, aldarte ona, enuena, idurikatuz. Lagunak begira daduzkazu.

        Istar-zabalka Eliza-barrualdetik etxe-atarira joan zan. Amabost apaiz ziran, eskerrak emanez, eskua estutu ziotenak. Berak iztunari, aopean zerbait jakineraziz, geratu eragin zion. Nik, ori ikusi nuenean, nere buruari nirautsan: Isabel, etzera emakumea, orien autuak kirika ezpaditzatzu.

        Aparitan berakin iduki ninduten, bainan etzuten berarizkorik deus aitatu: Seminarioko mutilkeri batzuez parragarriro oroitu zan Azpeitiko eliznagusia. Apalostean elizpera joan ziran; ni, bizkortxo elizbarrutik elizatarira joanez, beren alde-alde belauniko jarri nintzan, begiak opalmai [aldare] ilunduan eta belarriak ate nagusian josita bezela nituela. Adrian, Adrian Iriondo, Amezketako seme argi, Leaburuko bereter ospetsu ori, etzaitut bein ere ikusi onen larri ta ilun. Nola esan diteke jeroglifico euskeraz? Auxe izan zera bazkalondo luze osoan zure lankide guztiontzat. Zer ote du Adrianek? Berorren iloba Leonek Amerikara joan nai duela esan ote dio? Eri ote da? Ote: iztxo au amar aldiz aipatu eztuen bereterrik ezta izan egun Leaburun. Aska zazu biotz ori.

        —Orretarakoxe gera-erazi zaitut.

        —Ilobak lobea [sotana] uzteko gogoa erakutsi al dizu?

        —Jaunari eskerrak etzaio olakorik inoiz bururatu. Beretergai ona degu, erakusmenekoa.

        —Beraren ezkutitza irakurrita antzi bat egin dezu-ta...

        —Leonek ez, beraren Aitak, Medelek, burua arduraz bete dit, atsekabez biotza, atsekabe gorri-gorri-gorriz.

        —Zeinu berri auek eztituela ordaindu nai, adierazi al dizu? Ezin ditzakeala? Olako zerbait noski?

        —Ez: Medelek sakel betea ta biotz ona ditu, agintzen duena eztu betetzaka uzten. Sakela ta biotza bezelakoa balu burua, hura liteke gizona! Ona emen, argi ta garbi, gertatu zaidana. Larunbat-eguerdian, atzo, ekarri zidan korreoak beraren ezkutitza.

        —Ba al dezu pizkarririk, arrastik, aldean?

        —Baietz uste det. Bost-sei baditut.

        —Goazen orduan nere langelara, gutxi dira-ta.

        Aiek Adrianen langelara baino lentxeago iritsi nintzan ni bearen aldameneko etzatokira. Eztakit bi gela onen bitartean aterik ote zan zu emen zeundenean. Aspaldi luzean an da beintzat kirikate [kirikatzeko atea] izateko aterik egokiena, iru bat beatz laburregia. Gela batean esaten dana bestean erraz entzuten da. Langelara sartuta, Adrianek argia irazeki zuenean, lagunak latinez zerbait esan zion. Enion ja ere ulertu. Luze iraupentsua da Medelen ezkutitza. Isabel banaiz, urrengo Lasarteraldian eramango dizut. Orain beraren muña soil-soilik aitatuko det. «Nere baltzukide onek (Mister Stephensonek) eriotze-aurretxoan maiterakutsi [fabore] auxe eskatu zidan. Mister Mit: lau izaki uzten ditut zinez maite ditudanak: emaztea, alaba, garatza ta zerori. Nere maitetasun laukoitz onegatik ar zazu, otoi, emaztetzat nere alaba. Lentxoago dio Medelek beraren izen Emeterio, osorik inola ere ezin esanez, Mister Mit etxe artan izendatzen zutela. Olazarretaren ordez Oleiz, Olaz, esaten omen zioten. Onela nere emaztearen seme ta gure garatz andi orren jabe bakar zu izango zera». Gero Alice (au omen du Mari Zirtzilek izena) neskatila ona dala; ta au adierazteko, eun zurikeria. Arako Mister il zana (zakur bat bezelaxe il izango zan) eredua, erakusmeneko gizona zala, alkar maite zutela; ta au adierazteko, beste eun biguñ-miguñkeria. Atzenez (oroitu zaitezte orain zuk eta zuen Ama nagusiak ere neri maiz aipaturiko onezaz: nik Medel zan baino ere zeragotzat nedukala), atzenez, dio zuen Medel orrek, Aliceri ezkontzeko itza eman diola, Alice ori besterikoa dala ta Adrianek bear diran agiriak len-bai-len eskuratu ta berari bidaltzeko.

        Eta, kertenak alakoak! ezkutitzaren asieran «Leaburu-Hotel, Sacramento ta Street» emen ere berriz erakutsi al ditu. Ezago i Sacramento txarra! Elizarako zeinuak onenak eta ugari ekarri, besteai dei egiteko noski. Sartzen ote aiz erori Sacramento orretako Eliza batean ere!

        Azpeitiko bereterburu ta Leaburuko arimazain jaunak gutxienez ordu-laurden batean ari izan ziran gero besterikoaren zentzuna, adierazpena, azaldu-ezinik.

        Eta onetarako ikasi dituzute Teologia-Meologia oriek! Itz egitea zilegi izan banu, nire kirika-zokotik esango nien: «Eztakizute, gizonok, ala eztezute jakin nai besterikoa zer dan? Gu, katolikoak, kristau onak geralarik, Mari Zirtzil besterikoa, kristau txarra, dala; kristaua baldin bada. Ez al zerate oroitzen, elizgizon agurgarriok, egia aundi onezaz? 'Gurasoak nolakoak, umeak alakoak'. Aita, arako Mister hura, zer izan zan? besterikoa. Alaba ere orixe, berberori: besterikoa, protestantea izan bear». Nik au esango nien, bainan isilik egon bear. O Leaburuko nere eliza maite, nik ainbeste urtetan jai berriz [Korpuzez] ta erriko jai-aurrean ta beste egun askotan gure baratzeko lore zuri ta gorriz ain maiterik apaindu zaitudan eliza lirain, santu ederdun, maitagarri orrek: orain bezela Protestante-usaina darikala baino obe uen, Medelen zeinu ta zeinutegi gabe, txukun-txukunik ta isil-isiltxorik bizi izan. Ta i, Adrian gaizo, Euskalerriko apaiz sakel-zabalen ori, izango ezaiz, bada, logale, kristau ustelakin artu-emanak ditukan-artean?

        Gero, latinkada batzuk berriz ta berriz ezpainetatik aterata, Azpeitikoak gureari esan zion:

        —Gaugiro ederra degu ta goazen udaletxe-aurreko zugaztira. Eztio eguratsak gure buruari kalterik egingo, batez ere zureari, Adrian Iriondo.

        Zoritxarrez zugazti artan ezta kirika-zokorik eta ni sukaldera, nere lankide sailtsuai lagun egitera, jetxi nintzan.