XII
TIMIMUN

        Errian sartuko orduko arritu nintzan ango etxe ta lur gorriekin; etxe guztiak kolore berberekoak. Alako lur gorrixtari tin izena ematen zaio ta etxeak lur orrekin egiñak diranez geroz, dana gorri. Orrengatik esaten zaio areri «oasis gorria», len aipatu degunez, ta nere hotelak berak Hotel Oasis Rouge izen berbera zeukan.

        Erri guztia Sudango erara zegoan egiña ta baita nere hoteleko esku-irudi politak: sudandar batek egin omen zituan, iltze bat, listari bat eta laban bat besterik ez zituala. Bide batez esan dezadan nere aldameneko gelako atean, irakurgarri bat zegoala jarria: «Son Altesse l'Infante...», alegia «infanta» bat izan zala gela artan. Nik beintzat «infante» batek baño obeki pasa nituan iru gau nere gelatxo artan. Leioko burni-barren atzetik ederkitxo ikusten nituan ondoko kaletik igarotzen ziran gizon eta emakume nabariak; bada emen ez zan Aljeriako beste errietan bezela, emengo kaleetan emakumeak arpegi-utsik ibiltzen ziran. Gero ta jende beltz geiago ikusten nuan.

        Timimungo egunak oso pozgarriak izan zitzaizkidan. Orduraño ikusitako erriekin ez zuan antzik. Sudandarren etxe ta plaza-egintza biziro nere gogokoa artiku nuan.

        Erriko sarrera sekulako ederra, oso zabal eta oso luze. Bi aldeetara, moallen antzekoak; sarrera-sarreran, bi tontor borobillak, urrena ni nengoaneko plaza, marabu ta guzti, ta urrenaren urrena soldaruen moallak, gaztelua danaren gañean ikusten zala. Aren atzean, ildegia. Esandako etxe, tontor, moalla ta gaztelua, danak gorri, tin lurrarekin egiñak. Ez du bustia pasatzen uzten lur orrek. Plaza-erdiko marabua bakarrik zuria.

        Marabu ura lau albokoa zan, baño lau alde aiek gora bezela estutzen ziran, lauak puntan alkarturik. Sartzeko atea bazeukan, baño itxia. Marabua zut-arriz inguratua zan bi sarrerakin. Barrengo inguruan egiten zituzten beren otoitzak mahomatarrek agirian. Otoitz-egin bitartean besoak altxa ta lurrari mun ematen zioten. Nere hoteletik ederki ikusi nitzakean otoitz-zaleak.

        Ni iritxitako arratsaldean, illuntzean, ango aldean ibilli nenbillela, gauza oargarri bat gertatu zan. Neska koxkor bat, beltza, lurrera erori zan belaunean min arturik. Gixaxoa, malko aundiak ixuri, «Ama...!», «Ama...!» karraxika ezin ibillirik asi zan. Arritu nintzaion ama entzutean. Euskeraz bezelako itza ote dute ama dietzeko? Uste osoa neukan, baño seguru egoteagatik, aur beltz aiek guk ain urrutiko euskaldunak bezela ama berdin deitzen ote duten al-oterik gabe jakiteagatik, nere ondoko mutil bateri galdetu nion: «Zer esaten du orrek ama deika?» Ta mutillak: «Orien izkeran ama da mère (ama), eta aba, père (aita)», erantzun zidan. Jostagarria iruditu zitzaidan mutillaren erantzuna, euskerazko asabak itzan, tartean dagoan «aba» itz orrek «aita» esan nai du ere, noski. Egia esan, ango lurraldean aur beltz areri ama entzuteak biotza ikutu zidan.

        Gauza auek buruan, sartzen naiz hoteleko bar-ean eta an berriz gu guztion gañetik, etxe-barruan, saguzar bat zebillen egan. Arritu batean par eginnaia etorri zitzaidan; baño an iñortxok ez zion arretarik egiten, nonbait arekin oituak zeuden, «etxekoa» balitz bezela.

        Urrengo egunean, goizetik jendearen emana aundia zan ildegirako, ildegi-eguna bai-zuten. Arako bide guztian, ibillera oargarria ni bezelako kanpotarrentzat. Geroago ikusi nai izan nuan ildegia. Ta bein aratuta, leku zabal baten erditsuan, len aipatu bezelako beste marabu bat zegoan. Aren inguruan zeuden il-arri guztiak; baño an il-arria edozein arri tentea da. Ta arri-tentez betea egoki paraje ura. Baita ere ikusten ziran anfora deritzaien ontziak. Il-obietan jana utziz gañera, anfora-etan ura sartzen zuten. Aiek uste dute, ilda gero, beste munduan emen bezela jan eta edan-bearra izaten dutela illek, len Aljeri buruz itzegitean esan genuan bezela. Ejitoarrak gogorragoak dira oraindik. El Kairoko museuan ikusi nuanez, Tutankhamenen urrezko il-kutxaren ondoan, batel bat zegoan. An uste dute beste munduan ibai bat pasa bear dala, ta orrengatik zegoan batela jarria. Erregiñak aren antzeko beste batek bat zeukan.

        Banekian nik erritik ez urruti bazala CHOTT edo gatz-putzua ta ber-bertatik ikustea otu zitzaidan. Asi nintzan oñez urrengo goizean, bakar-bakarrik. Erritik atera-mugan mutil kozkor bat jarri zitzaidan segika. Baninjoan ni aurrera, mutilla ere nere bidetik joaki. Ango mutillak eskale amorratuak dira. Lagunik bear ez bai-nuan, esan nion alde egiteko nere ondotik. Pixka bat gelditzen zan eta nik burua bira orduko, ostera nere atzetik. Joateko andik geiago asarretuazi gabe. Ura legamia! Ala ere segi. Jotzeko gogoa ematen zuan. Ostikoz jotzeko itxura egin nion. Alperrik, mutilla bere artan, segi nere errañuari. Ta asarrea geiena igo zitzaidanean, bizimodua batzueri zein txarki etortzen zaien asi zitzaidan burua lanean...

        Mutil artaz kupitu nintzan. Mutil ura, noski, diru pixka bat irabazteagatik zetorren nere atzetik. Diru ura,bai ba, zertaz jan izateagatik naiko zuan. Tema geiago, zer esanik ez, bear aundiago. Jatea, gauza txarra al da? Mutil gizajoak, ez al zuan ba guk bezela jan bear? Egiazki, bere barrua zearo aldatu zan. «Denak Yinkoak inak gire» (Danak Jainkoak egiñak gera).

        Ixillaldi baten ondoren galdetu nion:

        —Ik bai al dakik gatz-putzua non dagoan? Chott? —lur zuria agiri zala.

        —Bai, or, —txospertu zan.

        —Nai al dek nerekin etorri?

        Ta bizkarraren gañean ipiñi nion eskua.

        —Zenbat urte dituk?

        Ez zuan erantzuten, ez ote zekian zalantzan egon nintzan.

        —Amabi?

        Baietz buruarekin.

        —Eskolara joaten al aiz?

        —Len joaten nintzan, baño orain ez.

        Alaxe iritxi giñan gatz-putzura, zabala zan. Geiegi ez ibiltzeagatik ez giñan joan beste muturreraño. Gatza puskatu egiten zan gure oñen azpian. Ondargañeko gatz arek azala mea zeukan; azpian, ondarra ta gatza nastuan. Eskuan estututa bereala apurtzen zan. Puska bat artu nuan etxera eramateko.

        Beste ikusterik ez zala ta, bazkaritarako garaia bertago, asi giñan lengo bidetik onuntz. Oasisaren ondotik pasa giñan; an ere bai dago millaka palmerako baso aundia. Lur gorrizko moalla puskak eta etxe lurra-joak, asko ikusten ziran. Nere mutillak buru-jirako zapi zuri bat zeraman, beste bat lepoko jiran, arpegia bakarrik erakusten zuala, ta bizkarretik beerañoko soñeko zuria, mantalaren itxuran. Gizajoa ankaz gorrian zebilen arrien gañean ni zapatakin baño erosoago; bai seguru ere.

        Arritu-itxuran ala galdetu nion:

        —Ez al dek oñetan miñik artzen arri-gañean ibillita?

        Mutilla arrituago. Bi ala iru bider galdera berbera egin bear izan nion eta, ene ustean, ezin zuan ulertu zergatik egiten nion galdera ura. Bizi guztian miñik artu ez ta —arek esan zezakeana— eta zergatik artu bear det miñ oñetan? Noski, oin-azpiko azala ez zuan makala. Mutillak, beintzat, ez zuan itzik erantzun.

        Iritxi giñan, bada, errira. Sar-bidea oso polita zan, Sudandarren erara egiña. Arkupe txiki (ez barrenen ibiltzekoak) zerrenda luzeak, ain gañeko leio txiki zerrendak, etxe-aurreko gain garrangadunak. Moallak, tontorrak tarteka. Uztai-ate aundiak kanpoan, azoka eta abar. Eguzkiak gogotik jotzen zuan. Berandu xamar. Eskupeko ederra eman nion mutikoari. An joan zan etxera zuzenean mutiko gajoa. Begiak busti-busti egin zitzaizkidan. Uste ez degula askotan, nola gindezkean gaiztoak.

        Hotelera iritxita, orduan konturatu arpegia garbitu guztian zergatik nabaritzen nuan nik gazitasuna ezpañetan. Aizeak berarekin zeramang atz-arrastua. Lurrak berak gatz-kutsua izaten du an. Hoteleko etxekoandrea euskalduna zan, Baiona ondokoa. Egun artan, beste izkeraz gañera, ibilli zan euskera basamortuan.

        Errian ibillita beste zer-oartu bazan, angoetxe ta kaleaz gañera, ango jendeaz gañera. Plaza batean, putzu batetik ura ateratzen. Erri-inguruan, eliza bat gurutzea gain-gañean. Abiatu nintzan, aspaldiko partez, baño eliza itxia. Araño baño leenago esan zidaten mutil batzuek ezetz. Atsekabe aundia artu nuan.

        Beste toki batean estalpe batzuekin arritu nintzan. Palmerak zeuden zutik moztuak eta, enborrak launaka artuta, lauko bakoitzean palmera-adarraz gaña eginda, estalpea. Aien azpian egoten zan alperkerian etzanda makiña bat gizon «garagarra» irabazten.