VII
GARDAIA

        Bidea luzea zan eta zenbait ordu ibillita gero, eguardi-aldean, autokarra gelditu zan. Atzean zetorren soldaru prantzesak txoperrarenganaño joan eta itz egin zion. Txoperrak berriz, bere aldean ninjoanari, jeisteko. Ta jetxi nintzan. Nik ez nituan ezagutzen ez soldarua, ez txoperra. Nora joatekoak giñan ere, ez nekian ezertxo. Ta irurak alkarrekin asi giñan ibiltzen. Atzean, autokarra aljeritarrez betea. Bazegoan an «borda-bete bordari».

        Sartu giñan lur zabalean bidexka batetik, alkarren atzean, irurak errenkadan. Ni aieri segi. Puxka bat ibillita gero, itzik atera gabe, soldaruek kanpoan izan oi dituzten oialez estalitako txabola bat azaldu zan. Nozki, ura zan geren elburua. Iritxi giñan, «sartu zaitez» eta aurrera. Barrenen beste bi soldaru. Alkarri eskua eman genion. Iru gizonak an bizi ziran oe banakin, ez zer asko geiagorekin. Loturak eta maletak, ez oso txukun. Erropa zintzilik, ez oso garbi. Aietako batek oe-ondoko maitxoan neska polit baten erretratua zeukan. Pozik erakutsi zigun andregaiaren irudia.

        Atera zuten txarkuteriko gauza ta ogia. Edaria, anixeta urakin (putzuko ura). Ezin muxiñik egin. Izketan asi ziran beren kontuekin. Nik nongoa nintzan eta nora ninjoan agertu nien. Urrena, gazta jan. Gero, kape beroa eman ziguten. Ta xigarroak erreaz izketa bukatu zan. Azkenik, alako soldaru atsegiñeri eskerrak emanez, txoperra ta ni biurtu giñan. Autokarrera etorri giñanean, aljeriar gizajoak ixillik zeuden. Ni, lotsatzen asia. Agian, bazkaltzeko denbora eman al zien?

        Oraindik ordu asko egin genituan autokarrean, ondo nekatzeraño. Ta irixteko garaia iruditu zitzaidanean, asten da autokarra maldan beera, arbola-tartean, bira batera ta bira bestera. Ta naiko bira eginda gero, non azaltzen dan, adar-tartean, Gardaia zuria! Erriaren atzean ondarra, urrrena palmerak eta atzenean mendi zapal luze bat. Autokarra geratu zanean, Hotel Transat ber-bertan. Oso hotel ederra bai kanpotik eta bai barrendik.

        Gardaian poz-pozik egon nintzan, antxen basamortu zabala bukatu balitz bezela, antxen basamortuko bakartasun aspergarria ezereztu balitz bezela. Erriko dorre garaietik ikusita, ango etxe, plaza, oasis, ondoko mendiak eta Melika ta Beni Isgen inguruko erriak ikusita, ordurañoko atsegiñetan atsegiñena antxen arkitu nuan. Hotel erosoa, ongi zaitua ta jende onekoa. Danetatik bazan an; eta tabako ona, musika ta erradioko berriak ezik, erria ta bere inguruak ondo ikusteko jakinbide eta erreztasun guztiak eman zizkidaten. Alaxe ikusi nuan esandako dorre edo minara. Minar oriek izaten dira mezkitaetako dorre luze lautuak. Andik deitu oi du deilariak jendea, ojuka, otoitz-ordua danean.

        Erriko plaza politan ere izan nintzan. An izaten zan azoka. Plazaren lau alboak arkupezkoak, zuri-zuriak, tarteka leio txiki bakarrarekin. Ango etxe aundienetako baten goiari «Begiratokia» esaten zioten eta, benetan, arritzeko moduan ikusten ziran erria ta inguruak, ta len aipatutako minar-a, erpiñenean. Gogoz ikusi ta gogoz ibilli. Juduen auzoa ere ikusi nuan eta, guztia oartu naiean, baita ere zaldia putzu batetik ura ateratzen tramankulu bateri tiraka, ango eten gabeko joan-etorri ta txirrioak erotu ainbestekoak zirala; baita ere mutillak eskolatik korrika ateratzen; baita ere aljeriar bikaña (judua izango zan, noski) berebiziko mozkorrarekin bi paretak joka (eskerrak kale extuari), beste iñor ezin-pasa posturan... Arek bazeraman bere diñako mokolloa.

        Ango jendea bestelako kasta da, morabtarrak deritzaie. Basamortuko «garbiak» omen dira. Beren erlijioko Koran liburu santuak dion guztia itzez-itz artzen dute, ta andik kanpoko beste iritzi edo usterik ez dute onartzen. Beren erlijioak lau emazte izateko eskubidea emanarren, bakarra artzen dute. Gutxitan austen dute ezkontza, ta galazia dute gizonek atzerriko emakumeekin ezkontzea. Gauez eta ixillik lurperatzen dituzte illak. Bazan minar-aren ondoan terraza bat lurra txuri-txuri. Ura zer ta ildegia omen zan.

        Oriek eta beste aparteko gauzak dituztela-ta, mahomatarrek alde txarrera artzen dituzte. Nere galdera bateri erantzunez, nerekin zijoan gidariak esan zidan an neskak amabi urte aldean ezkontzen dirala, ta maiz asko beren gizona izatekoa dana ez omen dute ezagutzen ezkontza-egun bertaraño.

        Melika, Gardaiatik kilometro bateko bidean, len mozabtarren erri santua izana da. Ara joaten dira neskatxak Isa Jaunaren animari otoitz egitera beren ametsetako senargaia eman dezaien. (Urkiolako San Antoniori bezelatsu). Aitz batean egindako zuloan olio-argi bat jartzen diote.

        Beni Isgen, erri santuetan santuena, bi kilometroko bidean. Oraindik erriko ateak gabero itxitzen dituzte ta ez diote babesik ematen beren erlijioz kanpoko iñortxori. Arresi edo moallaz inguratutako erria da, minar bat erpiñenean.

        Arratsalde batean gertatu giñan emakume prantzes bi ta ni batetxoan sarrerako atean. Emakume aundiak ala ere. Aurre-aurrean, iru alboko plaza txiki bat. Inguruan, kartoi-itxurazko etxe alkarren antzeko garbiak. Zaarrak batzarra artzekoak ziran. Ara iritxi arteraño ez nuan ainbeste bizar zuri ikusi batean, ez-eta ain txukun jantzitako aljeriarrik beren oial oneko txilaba ta buru-jirako zuriekin. Zerbaitengatik esaten diote «erri otoitz-zale ta aberatsa». Ondasun aundiak gordeta dauzkatelaren susmoa ere bada.

        Kale extu ta jira-bira aietan gora, asi giñan bi emakume prantzesak eta ni minar-a ikusteko gidari baten laguntzarekin. Lenbiziko ni iritxi nintzan dorre-gañean eta arrigarria, beeko terrazaetan bilduta zeuden emakumeak —ez bai dute kalera ateratzerik— goitik xomorroak ziruditela, non asten dira korrika guztiak ezkutatzeraño. Emakume prantzesak berak arrituta gelditu ziran orrenbestez, gizon bat ikusi utsarekin (agidanean ginballarekin okerrago) aiek ibilli zuten korrika ikustean. An,ezta emakume ezkonduak, ikusgarrien bat duten bitartean, ez dita kalera ateratzen. Eta bai onentxegatik eta bai kaleek moallaren kontra aterabiderik ez dutelako, ango emakumeek etxe-gañetan izaten dituzte beren «emakume-artea». Nere bizi guztian ez nukean sinistuko emakumeek ain bildur aundia leukadaketenik! Emakumeak ezin ditezke arpegi-utsik kanpoan ibilli. Guk ikusi genituan batek edo bestek, zaartxoak, begi bakarrarekin ikusteko zuloa ageri zuten. Ezta ere, ezin ditezke mezkita batean sartu.

        Beni-Isgenen illak arpegia La Mekara begira lurperatzen dituzte. Gizonek arri bat zutik izaten dute buruan eta beste bat oñetan; emakumeek beste irugarren bat erdian.

        Goitik ikuste bikaña zalarik, beerakoan ezin-esan alako lur-oker ta etxe-korapilloa zan. Bein plazara etorrita lengo gizon zaarrez gañera geiago, ta bertako caid edo alkatea arrabeteko gain batean beso-aulki aundian exerita. Berrogei-bat urteko gizona, bibote beltza, fez dalako buruko gorriarekin. Bere tokitik jetxi ta, emakumeeri lenbizi, (ala jarrita; an ez dira, noski, uste orretakoak) eta gero neri eskua luzatu zigun. Nik, eskua estutuz gañera, izugarrizko ginbail-kentzea egin nion, berak buru-utsik beñere ez egonagatik.

* * *

        Gardaia ta bere inguruak nai bezela ikusita gero, Transateko nagusiarekin izketaratu nintzan El Golearako urrengo txangoa ibiltzeko. Nere bide-paperak ala zion: «Martxoak 14. Gardaiatik irteera autokarrean, goizeko seietan. Bazkaria, bidean. El Golean iritxi arratsaldeko lauetan». Baño nagusiak zion, eta egiazki, egun artan igandea zala ta urrengo astearteraño ez zala autokarrik.

        Ez-izate orrek estualdi gogorra zekarkidan, bada esandako astearte orretan El Goleatik ateratzekoa nintzan ega-ontzian Timimunerako, onen urrengo txangoa, ta ezin nuan astearteraño itxaro, ega-ontzia artzeko betarik ez nuan izango-ta. Uste gabeko onekin nere irudipen eta asmoek bat-batean lurra jo zuten.

        Orduan aukera auxe neukala, esan zidan nagusiak: joateko kamion batean, nai banuan, bera joango zala S.A.T.T.era (Societé Algérienne de Transports Tropicaux) 14ean kamiona bazanik egiazki jakiteko. Onelaxe, naiz ain eroso egon ez, garaiz iritxiko nintzala El Golean ta orrez gañera bateko bide-txartela bestekoarekin trukatu lezakeala.

        Baietzean gelditu giñan. Zoritxarreko kamiona! Martxoak 14ko igande artan goizeko zazpitarako prest nengoan nere maletarekin hoteleko aurrean eta nagusiak bil-bilegindako jan ugariarekin. Zortziak arte ez zan kamiona etorri. Noizbait ere.

        Bi gizon beltz edo beltzondo zetozen, galtzak eta txamarrakin jantziak, buru-jirako zapi banakin. Ni ikusi nindutenean, txoperrak kamiona geratu; ta bere ondoan zetorren «laguntzalea» jetxi, nere maleta artu ta karga-tokira eraman zuan, bera ere toki berean gelditzen zalarik. Ni exeri nintzan txoperraren ondoko toki itxian, laguntzaleak laga ta neretzat utzitakoan. Dresseur edo antolatzale ori izaten da txoperraren morroia bezela. Txoperra au baño askoz geiago da. Laguntzaleak egiten ditu: karga igo-ta-jetxi ta kontu egin, kurpillak aldatu, bear dan ura bota motorrari, mandatuak egin eta baita ere lasto-billa joan su egin bear danean. Gauzak gaizki ateratzen badira, berak izaten ditu aitzaki guztiak.

        Alaxe atera nintzan Gardaiatik igande-egun artan.