IV
BISKRA

        Eguardiko amabi t'erdiak izango ziran lengoaren antz berbereko autokarrean Biskrarako irten giñanean: bost ordu t'erdiko bidea. Ta bideak oso txarrak, ondarra zala, arriak zirala. Erriak alkarrengandik ain urruti daudela, autokarrak eta kamionak ezik, trenak eta ega-ontziak ibiltzen dira leku batzutan.

        Betiko moduan ibilliz, txilaba-tartean, bide erdira bezela, errixka batean gelditu giñan, plazan bertan. Plaza zabala, baño bea bakarrekiko etxeak. Len ikusitakoen gisara emen ere gizonak alperkerian: batzuk zutik, besteak exerita ta lurrean zerraldo etzanda ez gutxi. Aietako gizon aundi bateri galdetu nion erriak nola zuan izena, ta, bein-beingoan atxitu aal izan ez banuan ere, Ben Zrud zan izena. Oso onean artu ninduan. Ez zebillen emakumerik.

        Ostera abian asita noizbait iritxi giñan Biskran: arratsaldeko seietan. Erri aundia iruditu zitzaidan Biskra. Joan nintzan Hotel Transatlantiquera. Arrats artakoa egin eta nagusi zintzoari urrengo goizeko bederatzietako calèche edo zaldi-gurdia bear nuala esan nion, erria ikusteko.

        Bai zaldu-gurdia garaiz etorri ta bai ni ere. Ta pausua egiteko zorian nengoala, non datorkidan nagusia korrika itxoegiteko pixka batean, nai banuan, bazetorrela suizatar mutil gazte bat nerekin batean ibilliko zana txango artan bertan, arentzako gogo txarrik ez baneukan. Ez, orixe. Bai aguro azaldu ere. Alkarri bostekoa eman genion eta nerekin batean sartu ziran zalgurdian suizarra ta gidaria. Parc Landon ikusi bear omen genuen lenbiziko.

        Zaldi bakarrekiko gurdia zan, gañean oial zuria estalgarriz itzalean egoteko. Asi ta andik pixka batera gauza batek arritu ninduan zearo: cardinal Lavigerieren irudia, brontzezkoa, plaza batean ikusteak, Euskalerriko Baionan dagoan bezelakoxea. Izan ere, Lavigerie kardenala alderdi aietan ibillia, lan eta on ikaragarriak egiña. «Au Baionan dagoan bezelakoa da», esan nion gidariari. Baietz, ala zala, gidariak bazekian nonbait.

        Eldu giñan bada Parc Landonen. Zalgurditik jetxi ta asi giñan ikusten. Parc zalako ura apaña zan, ongi tajutua ta, naiz loreeetan sobra ez izan, belarra txukun moztua ta bideak kontuz egiñak. Erri artarako gauza polita, baño ez gu erri nagusietan ibilliak arritzeko ainbeste. Ta baztarrak oartzen atsegiñez ari giñan bitartean, non gidariak esaten digun toki artan bertantxe, bi egunez lenago, nola suge batek fakir bateri eldu ta ordu beteko gorputz zala. Bat-batean suizarra ta ni ikaratu giñan eta bildur-itxura kentzeagatik asi giñan... bai, ura ikusia zegoala... ikusiaz gañera gauza berririk ez zala... ta, ospa, sartu giñan zalgurdian.

        Nongoak giñan alkarren berri emanda, galdetu nion suizarrari:

        —Noiz arte dezu asmoa emen egotekoa?

        —Bigar arte. Emendik Tugurtera noa.

        —Bai ni ere.

        —Orratx! Ta zein hoteletara zoaz?

        —Trasatlantique.

        —Ni ere bai.

        Ta alkarrekin ibiltzekoak gelditu giñan. Baño suizarrak Tugurten bi egun egin bear omen zituan eta nik bakarra. Beraz, Tugurten, agur.

        Biskra zaarra ikusi bear genuela urrena, ta sartu giñan ango oasis edo baso-bakarrean zalgurdi ta guzti. Bideak, onak, naiko zabal. Palmera-tartean, noizpeinka, etxe kaxkarrak eta loi ta egurrezko etxolak lurra jota. Arian-arian, mezkita polit bat. Auzko zulo ura, gizon bakartzale edo eremita baten bizitegia omen zan. Gero, ibai koxkor bat emakume beltzak gobara jotzen. Baita ere ikusi genuen monjak zeukaten etxe ederra palmera-tartean. Monja aieri esaten diete «Aizpa Zuriak» eta alfonbragintzan aritzen dira nexkaeri erakusten. Zortzi urteko nexkak —eta aundiagoak ere bai— biziro trebeak dituzu lanean. Zutak aurrean, pasatzen zituzten kolorezko ariak batera ta bestera, zirrimarrakegiñaz, eta ikaragarrizko alfonbra ederrak osatzen zituzten.

        Erri zaarrean sartu giñan. Bai al dakizu arri aundieri bira emanda nolako zikinkeria azaltzen zaien? Alatsu, Uled Nailen kalea, gidariak erakutsi ziguna: emakumeak balkoi agirietan, eta entradetan atsoak exerita. Ura ere Kale Zikin. Uled Nail oriek dituzu dantzariak, emakume-galdu kasta.

        Goazen orain azokara. Gure calèche azkarra gelditu zan, orain ere. Azoka edo merkatua, oso ederra. Gizon eta gauza asko. Sarreran, arkupe polita. Barrenean etxe txuriak, gain borobilleko etxeak, bestelako etxe txikiak, txabolak, kaxetak eta, orien guztien tarteetan eta inguruan, palmera lirain adar-ugariak. Bertako gizon asko ta prantziar batzuk ere bai. Aljeriar geienek, buruan zapi zuri borobillak zeuzkaten eta gorputz guztia artu-añako txilaba luzeak, zuriak geienak. Beste batzuek, buruko tente gorriak eta galtzak eta txamarrak. Gizon zaarrak, bizar zuridunak, makilla eskuan; mutillak txanoa buruan. Jantzi on eta garbi, ta zarpalla ere bai ausarki. Zaku, kaja, saski ta zamukak lasai.

        Saltzeko gauza, lurrean zabalduta; ta saltzaleak, orobat lurrean, exerita. Zakuaz gañera geiena ikusten zana, fruta: laranjak, limoiak eta nik al dakit zenbat fruta-mota. Azeituna ere biltzen dute ango aldean. Lur-ontzi asko ere, errian egiñak, zeuden salgai.

        Egia esan, ango ibillerarekin eta ango gauzarekin lilluratuta gelditu nintzan, alako uste ez bezelako tokiaz ta uralako plaza zabal ederraz. Nere gauza-berri ezagungabea ikusteko gogo amorratua, asetu zan goiz artan. Egia de ere, erri berrietan, azokaetarako joera izaten detala.

        Ta ura ikusita, hotelean giñan. Transatlantique hotel ederra zan eta ala izango da orain ere, noski. Jana ta gela txukunak ziralarik, hotel gañetik ikusten genituan etxe ta palmera ederrak.

        Arratsalderako itzemanda gelditu giñan suizarra ta ni. Ta esandako ordu jatorrean biak sartu giñan hoteleko bar-ean, nerekin edaririk artu nai bazuan.

        Bar-ean bi gizon bel-beltzak zeuden zerbitzari, anaiak itxuraz. Edan bitartean, aietako batekin asi giñan izketan: ezpain aundi, sudur zapal, lagatza baño beltzagoa, oso itsusia zan. Argiak diz-diz arpegian. Txamar zuri arekin beltzago ematen zuan oraindik. Baño ura ere kristaua. Izketan berriz, atsegiña. Irria edo parra agertzen zitzaionean, ortzak zuri-zuri, gizon ona ematen zuan. Nere laguna suizarra zala jakin zuanean, oso adiskidetu zitzaion. Bera ere Suizan izana, ta pozik ibillia. Ango kontuekin ari zirala, zorionekoa gure bar-gizona. Gero ere joatekoa zala onelako ta alako tokitara. Ta ango izenak aipatuz —biek jakin ango berri— ezin geiagoko pozarekin erakusten zizkigun ortz zuriak bar-gizon beltzak. Gizon leiala ematen zuan. Noizbait andik atera bear ta nik suizarra gonbidatu nuana, bar-gizonak biak gonbidatu.

        Apal-ondoan, suizarra ta gidariarekin bildu giñan irurak, fakir zalako batek bere lanean nolako gauzak egiten zituan ikusteko. Sartu giñan olaz itxitako barrunbe batean. Aulki luze batean —beste bi gizon eta emakume baten ondoan, irurak prantzesak— exeri giñan aurrez-aurre fakira geneukala. Bere eskubian, gizon zaar bat bizar zuria, lurrean exerita, labe txiki batekin ikatzak erretzen, le grand chef deitzen zutena. Fakir-aren ezkerrean, iru soñu-jotzale.

        Asi ziran soñua jotzen eta baita ere fakira iñon ez diran salto ta dantzak egiten. Gero ta soñua beroago ta bera ere berotuago. Urrena ta zalaparta ikaragarriagoa. Iñoiz iruditu antzeko deabrua zebillen. Izardia gogotik. Gerritik gora larru-bizi zegoala esan bear genuan. Ta gizon sendoa batez ere.

        Bere lana egiteko bear zuan bere burua zoratu. Ta, egia esan, gu geiago geunden zoratzeko bera baño, arek egiten zituan igidura ta zanko ta besoen ibiltzearekin. Ta geiago eziñean ari zala, gizona piztutzearren, asten ziran «iu-iu»ka ta karraxika, goian, ikusten ez ziran emakumeak. Oraintxe grand chefak uste zuan zoramena bere puntuan zeukala, baimena eman eta asten zitzaizun: orratz luzeak masalletik masallera pasa, aboa zabalik; beste orratzak zintzur-aurreko larrua pasa; baita ere besoak pasa, oriek guztiak odol-tantorik ixuri gabe. Geronen aurre-aurrean. Baita ere paper aundia sutan artu ta larruaren ondoan biraka ibilli gorputzean.

        Baño okerrena oraindik ikusteko. Grand chefak eman zion burruntzi gori bat, bere labetxoan goritua, ta mingaña ez bion ba pasa burruntziari! Geren aurre-aurrean, bertaraño etorrita. Mingañean ez zeukan errearen arrastorik, baño arago errearen usai nazkagarria zabaldu zan. Ura zan azkena ta baita andik ateratzeko gogoa etorri. Irureunna franko pagatuta, zenbat jende lanean eta nolako lana.

        Gure laguntzaleari, gidari edo bidari, otu zitzaion emakume dantzariak ikustera joatea. Bidea, illunpetan; izarren argia besterik ez. Giro otza. Ala ginjoazela, berek oi duten kanta tristiakin, arabiar bat ari zan kantari ikusi eziñeko toki artan. Bai soñu samiña. Gidariak dio: «Bai al dakizute zergatik ari dan ori kantari? Datil-gurdia dauka bere kontu ta loak ez artzeagatik ari da».

        Sarrera pagatuta, lengoaren antzek olaz jositako barrunbe zabal batean sartu giñan orain ere. Dantzariak ere olaen gañean. Andik atzera, aulki-errenkada luzeak eta asko. Jendez ongi zegoan. Gu, irurak, erdi-erditik pasa ta baztar batean exeri giñan. Suizarra ta ni bakarrik zuriak; gañerako jendea beltz-antzekoa, kasta askotakoa. Emakume bat ari zala azaldu giñan. Ordea, orduan bukatzen eta urrengo emakume gaztea asi zan, aurrekoari txaloak jota gero. Emakume ederra; egia esan, legez jantzia, gau artan beintzat. Gu ezik, beste ango iñork baño arpegi zuriagoarekin.

        Baño aien dantzak ez dira euskaldun-dantzak. Zutik, ia mugitzen ez dirala, pauso txiki-txiki batzuk aurrera-atzera, urdalla (estomaokoa) erabilliaz, ez dira toki beretik ateratzen. Gizonek gauzak esan eta neskak irria ezpañetan. Gidariaren iritziz, dantzari arek oso ederki egiten zuan dantzan. Ala bearko. Guri berriz ezere entenditzen ez, eta asper-asper egin baño len, alkarrikeñu egin eta suizarra ta ni kanpora atera giñan gidariarekin batean.