II
ALJER

        Aljer da Aljeriako erri nagusia, erri aundia, erri ederra. Aljer-ek ditu alderdi berria ta alderdi zaarra. Erri berria dago, beste zenbait erri aundi bezela, etxe, eguraztoki, bulebar, loretegi ta palmera ederrez jantzia. Lekurik ederrena da Boulevar de la République deritzaiona: oso luzea, irureun baño geiago arkukin eta arkupeak dendaz beteak. Bulebar onen muturrean arkitzen dira Gobernuaren Plaza, katedrala ta arabiar eliza edo mezkita zaarra, Yama-elYedid esaten zaiona.

        Itsasaldea ere ederra da. Etxe zuri aundi aiek, errenkada luzean, itsasoari begira, eder baño eder egiten dute. Be-aldean berriz, portua, Barbarrojak 1525gn urtean egiña ta geroztik aunditua.

        Itsasontzi aundi aien joan-etorriak ikusi bear. Arrako biltoki zabalak. Jolas-ontzi pilla ugaria portuko baztar batean. Salerosketako gaia gogotik. Ontzien txistuak eta makinen burrunbak.

        Zuriak eta moruak nastuan ibiltzen dira Aljer-en; erri berrian zuriak geiago. Gidari mahomatarra ta ni katedrala ikusteko sartu giñanean, neregandik zertxobait alderatuta, iru bider segituan egin zuan gurutzen santua... sabelaren parean.

        Andik abiatu giñan mahomatar aberatsen ildegia ikusteko. Polita ildegia, mosaikoz egiña geiena. Itxura askotako gauza zan an: etxe antzekoak sarrera ta leioekin ederlariek egiñak, ill-arriak tente, landareak lur-ontzietan, kutxatillak jana jartzeko ta beste zenbait gauza lur-gañeko malla batean jarriak. «Au aberats purrukatu baten obia da; ori, jaun oso ezagun batena; arako ura, aundiki batena» —zion gidariak prantzesez. Ta, egiazki, lan ederrik asko bazan ildegi artan.

        Bazan alako gorde-leku txikia, gerrirañokoa: atea, bi leio ta gain ezin politagoa, arri ederrez egiña. Onera etortzen omen ziran amak eztula txarreko aurrekin. Leio batetik aurra sartu ta, besotik besora, beste leiotik atera bear izaten zan. «Ta sendatu egiten dira!» —zion irriparrez nere gidari buruko gorridunak. Bueno, nere artean.

        Goazen orain beartsuen ildegira. Egun artan ostirala zan eta orra egunik egokiena beartsuen ildegia ikusteko, bada alakoegunez, astero, izaten zan —eta orain ere ala izango da— oitura emakumeak ildegira joatekoa. Ala, izagurrizko emakume-pilla zijoan ildegira, goitik beeraño zuriz jantziak, begiak ez guzti. Saltzeko aukera orduan eta bide-baztarretan saltzale asko zegoan zurizko emakume aieri gauza saltzen: oiala, erropa, lur-ontziak eta abar. Neroniri ere txamar bat eskeñi zidaten.

        Emakumeak bakarrik sartu zitezkean ildegian. Gizonik ez zan ikusten eguardiko amabiak arte. Eta bitarte orretan ildegi-barrena zurizkoz betea. Beren erlijioan uste dute gorputzek beste munduan janbearra izaten dutela ta, alaxe, ogia, pikuak, datillak-eta jartzen dituzten illobi-gañetan. Orixe da, bada, ilda gero salda bero. Baño asmoakin aski nonbait eta, jana egonean ondatzen dala dakitelarik, ekarritako jan guztia bere garaian bildu ta beartsueri ematen zieten jateko. Oitura onek bere alderdi ona, bai.

        Andik atera giñanean gidariak ni nongoa nintzan galdetu zidan. Eta erantzun ondoren onela esan zidan: «Zuek eta guk Jainko bakar bategan sinisten degu, ta jaiota gauden gizon guztiak anaiak gerala». —«Egia aundia ori»— erantzun nion.

        Edo «anaia-arrebak» esan bear, emakumeak gogoan artuta; bada gu izketan ari giñaneko aurrean biko gaztea zegoan zutik; neska arabiarra txilaba soñean, sudur puntaraño arpegia estalita, ta mutil prantzesa. Beste errietan (Tetuanen esate baterako) galazia dute emakumeek gizonekin kalean itzegitea, are giago knapotarrekin. Etxe zikiñetara botatzen dituzte. Baño geiena arritu ninduana, neskari txilabaren azpian zapatak takoi luzeakin ikusteak. Emakumea beti emakume!

        Urrena Kaxba ikusi bear genuala. Kaxba-erria, erri zaarra, mendi koxkor baten gañeraño igotzen da: entzuten aundiko lekua; kokaina, tabakua-ta, patari edo kontrabandisten zuloa, ta baita beste gaiztakeriena. Asi orduko gidariak esan zidan: «Orain santu baten illobia ikusi bear dugu, bi milla urte (!!) dituana». Santua, noski, beren erlijiokoa. Ta bat-batean sartu giñan etxe illun batean, ni gidariaren atzetik. Arteka extu areri bira eman eta puxka batean ibilli giñan illunpetan. Atzenean, argi purtzil bat; eta, bertaratu giñanean, gizon aundi bat, bizar eder zuria, liburutzar bat aurrean, lurrean exerita.

        Altxa zan neregana ta alkarri egun onak eta bostekoa emanaz, aldameneko gelara pasatzeko baimena eman zidan.

        Aldamenean zegoan illobia. Gidaria ta ni bazter batean gelditu giñan zutik. Andik pixka batera bazetorrela ta utzi ninduan bakarrik. Argi larri artan, illobiaren beean, iru emakume beltzez jantziak zeuden lurrean nolanai etzanda. Arpegia ia estalita, zulo batetik begiratzen zioten etorriberriari tarteka. Noizbait gidaria azaldu ta emakume aiek otoitz egiten zeudela, esan zidan, santuari aurgintzarako ta osasunerako mesede-eske. Ura zan ikusteko guztia. Ostera joan giñan gizon bizar zuriagana, gizon atsegiña ala ere, ta, eskupekoa emanez, etorritako bidetik alde egin genuan.

        Baginjoazen bada Kaxban gora. Aiek kaleak! Gorago ta estuagoak eta illunagoak. Ango etxeek ez dute balkoirik. Tellatua bearrean egon-toki zabalak dituzte. Jakingarritzat auxe esan zidan gidariak:

        —Emen toki gutxi ta jende geiegi. Ori dala bide, pamiliak alkarrekin bizi dira. Gizonek beren eginbearretara etxea uzten dutenean, emazteak patiñan biltzen dira izketa edo berriketarako. Alako batean gizonezko batek etxera etorri nai badu, atea jo ta eztula egiten du. Ta eztularen bidez nor dan ezagutzen dute, ta bere andrea ez-besteko emakumeek alde egiten dute senar-emazteak bakarrik utzirik.

        Onelaxe ari zala sartu giñan gero ta kale bildurgarriagoetan. Kasta guztitako ta jantzi guztitako gizona bazan. Baziran moruak eta beltzak eta bien artekorik asko, ez oso abegi onekoak. Jendea erruz kaleetan. Baziran buru-gañetik lurrerañoko jantziak txano ta guzti, eta baziran jantziaren bearrez zarpallez josiak, galtza-putzak; baziran buru-jirako zapi zuriekin, buruko gorriak zituztenak eta gabe zebiltzanak, eta asko moduzko burukoekin zijoazenak. Emakumeak, begiak ezik estaliak. Jendea eten gabe, gora ta beeera, ezker ta eskubitara, arraen gisara. Batzuk etxearen kontra exerita; besteak, lurrean etzanda, lo. Denda txiki illunak, ogia, aleak, almendrak, mota askotako fruta, tabakua ta... Jainkoak daki zenbat gauza saltzen zituztenak. Argia gutxi ta zikinkeria sobra. Arkupeak, tunelak eta eskallerak. Kale zuzenik ez, burua nastu ainbesteko bide okerrekin. Ezin asmatutako aterabideak. Nere gidariari ondo lotuta ninjoakion. Kale auetan galduta ere, beera jo beti, egiten nion nere buruari. Gidaririk gabe ez nintzan ausartuko kale ta jende aien barrena. Fotoak artzeko ezin aukera obea, baño ausartzen ez, iñork gaizkitzat ar ez zezan. Ezta gidariaren ondoan ere. Onen antzeko tokietan ibillia naiz gauez ere, baño emen ezta egunez ere lasai. Artean, ura naigabea erretraturik egin aal ez izatea.

        Gaña arrapatuta toki zelai batera atera giñan. Itsasaldera, Medina auzoa ikusten zan; gañean berriz turkiatarren gerra-etxea ondatuta; aldamenean, iru kañoi aundi españiarreri Oranen kenduak. Ikuste ederreko tokia, atseden-alditxoa artzeko izan genuan.

        Noizbait jetxi bear eta asi giñan lengo modura kale zaar aietan. Jetxi ta jetxi naste artan lenbaitlen bukatzeko gogoz. Alako batean gidariak: «Au dezu emakume lizunen kalea». Sarrerako etxe batean auxe zegoan jarrita: Maison honnête (Etxe garbia). Uler dezakeanak, uler beza. Kale Zikin an gelditu zan.

        Ikustaldia bukatuta abiatu giñan erri berrian eta kafe-etxe batean sartuta, ar zezala nai zuana. Ez, ordea, alkooldun edaririk artu nai, beren erlijioak galazten diela-ta. «Esan ezazu hotelean, arren —eskatu zidan— zintzoa izan naizela». Baietz eta hotelean iritxita bere aurrean esan nion nagusiari zintzoa izan zala.