XII
ERIOTZA

Donamariek zerura.— Gurasoek Mireio zegon tokira.

        Laranxa-errian, Yainkoaren eguna itzaltzen denean, arrantzaleek, pertolak ipiñita, ontzixkek arkaizpera deramaztenean, eta nexkek, saskiek bururatzen edo besaperatzen elkarri laguntzen ari direnean, Agens ibai karabilduaren ertzetik, zabaldietatik, muñoetatik, bidexketatik, urrutira talde-kanta luze bat altxatzen da. Ardi-marraka; maite-kanta, txilibitu-ots, mendi arreetan galtzen dire, ta itzala ta illalldia datoz. Baita, zerura igo-ala, Mireioen itzek itzaltzen ziren ezari ezarian, urrezko odeiez odei, kantu antzera, eleiza zarraren gaiñetik aizeak deraman musika bezala. Nexka lo dago, ustez, eta ametsetan ari da belauniko, ta aren bekokia eguzki-dirdaiak ederragotzen du. Otalurretan eta zumadietan ordea, guraso zarrak billa ta billa, atzenik arkitu egin dute, ta zutik, eliz-atalean begira dagozkio arriturik. Artzen dute ur bedeikatua, esku bustia bekokira deramate, ta badoaz aurrera arbeleri otsa eragiñez. Ikara laborritan, eiztariek sumatzen ditun txoria antzo, yauna! oiugiten du nexkak. Aita, ama! nora zoazte? Ta ikusia ikusiz, lurrera yausi zen Mireio. Amak, nigar malkoka, yoan ta besoetan artzen du. Zer duzu? diotsa; bekokia zerk erretzen dizu? Ez naiz ari ametsetan, ez, nire oiñetan daukat; au da, nire nexka da. Ta ama gaixoak par-nigar ari zun. Mireio, alaba eder, aita nauzu, eskua estutzen dizudana. Ta oiñazez itoriko agureak, esku beroz nexkaren esku ozpinduak berotzen zitun. Artean, aizeak eraman du berri aundia. Donamaritarrek Elizatxora biltzen dire atea bete betean. Yaso ezazute goieneko kaperara taigabe —diote— uki ditzala santaen gorpuzkiak; muiñ eman dezaiela ezpain margulez.

        Bi emakumek berela artzen dute besoetan. Eliz ederraren burualdean iru aldare daude, iru kaperatxo arkaitzean egiñak. Lurpekoan ijito beltzen ama Santa Sara dago. Bigarrena gorago, Yainkoaren aldarearekin. Elizaren zutabe-gaiñean Donamarien kaperatxoak gangarra zeruraño biltzen du, ta an daude gorpuzkiñak, goi-eskerra daritela. Lau giltzek itxirik daude kutxatilak. Kiper-zurezkoak dire, ta eun urtez bein idikitzen. Zorionekoa, idikitzekoan ikusi ta uki ditzakena! Eguraldi on duke aren ontziak eta zori on, eta aren zugatz-altxumak saskitaraka emanen dute igali, ta aren arima siñestunak atsartuko du betiereko ondasuna. Ondare saindu ua, zur-ate ederki ziriztuak gordetzen du, Bellcairetarren esku-ekusi. Gordetzenago du ordea, ateak eta arresiak baiño, zeru urdiña beira datorren laguntzak. Gaixoa, zurgu biribillean gora, kapera artara yasotzen dute. Apezak, eliz-atorraz yauntzirik, ateari bultza egiten dio. Garagardian aizealdiak buruxkek betbetan makurtzen ditun bezala, erri guzia arbelean belaunikatzen da, diolarik:

        Santa ederrak, Yainkoaren Santa ongilleak, baztarralde ontako zaindariak erruki zakitzoe nexka gaixo orri. Erruki zakitzoe, zion amak, eta sendatu dadinean, ekarriko ditizuet nire urrezko eraztuna, nire Gurutze loratua; ta erriz erri ta landaz landa zuen miraria zabalduko dut. Gure Santak, nire kurlinka dut, nire ondarea, zion yaun Erraimunek asperenka ta illunbetan buruari eragiñez. Gure Santak, oraino eder, gazte ta gaiztabage den oni, bizitzea on dakio. Ni ezur-ezpal zarra besterik ez naiz. Bial nauzue ziguñak ongarritzera! Begiak ertsirik eta mintzabage zegon Mireio. Arrats-apala zen. Egatx-gaiñean, itsasora begira yarri zuten millazkaen eguratsa ar zezan. Atea alegia (kapera sainduaren betazala) eliz-barrenaren gaiñetik begira dago, ta andik, zeru-ertz urrutian zuri zuri ageri da, zeru-sabela ta ugin gazia bereizten ditun muga, ta ageri da itsaso aundiaren betiko ikara. Taibage bata besteren gainka lotsabagetzen dire ugiñek elkar lertzez aspertu bage, are-pilletan marruka; ta legor aldetik zabaldi azkenbageak, zeru-mugan muñorik ere bage, ta zeru neurribagea otalur izugarrietan, edozein aize-ufak eragiten dien milazkak, txartakadi zelaiak, eta noizpenka aate-talde bat ugiñetan garbi-aldia artzen, edo padura soillean iditalde bat larrean, naiz Vacarés ibaia igeri igarotzen. Mireiok noizpait mintzo apalez itz bakar batzuk yalkitzen ditu: Legor aldetik eta itsasaldetik, dio, bi arnas bereizi senti ditut; bata ozkirri goiz-eguratsa bezala, bestea orde nekagarri, sukor, samiñez asea. Au esanda ixildu zen Mireio, ta Donamaritarrak zabaldira ta ugiñ gazietara burua itzuli zuten, eta gazte bat ikusi zuten berengana, lur zurrunbilloak eraikiz. Aren aurrean millazkek iges-iduri zuten eta xumetzen ari zirela. Bikendi saskigillea zen. Gizagajoa! Errukarri alare!

Bikendi Mireiorekin.— Gurasoak.

        Aita yaun Anbrusik ikusi zuneko, ez duk ire ezpaiñentzat Basaka-bordako urtumea —esan zion— oraino azkenez ikustearren Valabregatik tximista bezala atera zenean. Craun esan zioten, Santaengana yoan da. Rodanok, aintzirek, Crau nekagarriak, deusek ezin geldiarazi aren lasterraldirik, itsasondarreko ugarteetara bitartean.

        Elizara orduko, ordea, ainbeste yende bildurik ikuski, zurbildurik oin-mutturren gaiñean, oiugiten du: Non dago, esazute, non dago? Goiko kaperan dago, erantzun zioten, ikaraz ta azkenekoetan. Berela, zoraturik, gora doaie doakabea, ta Mireio ikuskatzean, besoak eta burua zerura yaso zitun. —Nire bekokian oinbeste zorigaitz artzeko —zion doakabeak— zer egin diot nik Yainkoari? Bulartu nindunari lepoa moztu al diot? Elizeko argiontziren batean pipa biztu al dut? edo Gurutzea lorrean erabili al dut astalarretan yudu baten antzera? Zertan utsegin dut, Yainkoaren urte gaizto, oinbeste ikusteko? Ez al zen aski niri aren eskua ukatzea? ta gaiñera berek oñaztatu dute!...

        Bikendik besarkatu zun bere adiskidea, ta ingurukoek, nigar miñez ua ikuski, biotza pil-pil ari zuten eta minkide zitzaizkon eta nigar egiten zuten arekin batean. Zokoz zoko ur-yauzika doaien ixurkiak mendi-gaiñetako artzaia biotz-ukitzen dun bezala, Eliz-barrenetik erriaren kantua gora ziyoan, eta eliz osoan dardar egiten zun Donamaritarren kantu ederrak. «Santa itsastar ederrak, zuen Eliza gorriaren dorrea ta dorre-ortzak eraikitzeko aintziradia aukeratu duzuten ezkero, zer egiñen du itsasgizonak ontzian itsasoa aserretzean, berela zuen egurats biguina bialtzen ez badiozute? Zer egiñen du zuen laguntza bage itsu gaixoak? Ene! Ez da sobirik ez kirtangorririk, aren zorigaitza senda dezakenik, eta itzik egin bage egun osoa igarotzen du, bizitza illunean. Itzuli iozute begi-argia, Santak, beti itzala ta itzala, eriotza baiño okerrago da ta. Paradisuko erregiñak, zabaldi gaziko andereak, gogo duzutenean zuek betetzen ditiguzute sareak arrainez, baiño ondartza gazietako lore zuriek! zuen ate-ondoan deadarka dagon yendalde bekatariari bakea palta bazaio, emozue bake saindua!».

        Otoitz au egin zuten Donamaritarrak, eta aien ene-otsak biotza erdiratzen zun. Ontan Santek, eri gaixoa apur bat bizkortu zuten eta aren aurpegi alaiean par-irria sortu zen, Bikendi ikusteaz artu zun atsegiñarekin. Adiskide eder, nondik ator? Gogoan al duk an beiko landan biok alboka maats-aienpean itzegin ginula? «Gaitzen batek naibagetzen bai aun, esan idakean, oa laisterka Donamarietara ta berela sentiko dun poza ta aringarria». Bikendi maite! Ez ik ikusi bear nire biotza edanontzi baten erdian bezala? Pozak, poz sainduak gainditzen zidak. Bere erretenean ezin dagoken erreka duk. Atsegin mota guziek esker eta zorionak mukurutzen dite. Yainko onaren aingeru-taldeak erdikusten ditiat.

        Ontan ixildu zen Mireio ta begiek zabaldira zorroztu zitun. Urrutira gauza arrigarriek ikusten bide zitun, aize urdiñaren mugetan. Andik laister entzun genun berriro aren mintzo dardarakorra. Zori onekoak, zion, aragiak lurrari itsasten, ez dition arimak! Bikendi, ikusi al dituk, gorantzekoan aizean zabaldu dituzten argi-izpiek? Zer liburu ederra egin laiteken, esan ditidatenak itzez itz idaztearekin! Bikendiri ordurarteko malko idukiek eta zotiñek eztanda egin zioten. Yainkoari liotsa nik ikusi izatea, esan zun, Yainkoari liotsa! Elduko nien nik soiñekoetatik eta esanen nien: Zeruko erregiñek! gure igesbide bakarra zeratenok, erauzi niri begiek burutik, ortzak agotik, eriek eskutik; nire Maitagarri ederra ordea, itzul idazute bizirik! Emen dituk, emen dituk, soiñeko zuriekin, esan zun sostean, eta bitartean amaren altzotik aldegin nai zun egiñalean eta eriz itsas-zabala ziztatzen zun. Guziek batera yeiki ziren: guziek itsasora begiratu zuten, eskuak bekokian. Urrutira ez dugu deus ikustatzen oraingoz beintzat, zioten zerua ta ur gazia batzen ditun muga zuria besterik. Ez da ezer ageri. Bai, bai, begirozue ongi, esan zien Mireiok. Ez al dituzute ikusten ugiñek aien aurrean zurrunbiloak baretzen? Bai, berak dire! Aizea garden dago, ta dakartzen aizeak alik biguiñena aizegiten du. Itsas-egaztiek taldeka ateratzen zaizkie agur egitera. Burutik dago gaixoa, esan zuten. Itsaso gorrixtan ez dugu ikusten, itzalzera doaien eguzki gorria besterik. Bai, bai, aiek dire, esan zun gaixoak, siñes idazute. Begiek ez naute lliluratzen. Aien ontzia iñoiz murgilduz iñoiz gaiñeratuz onontza dator Yainkoaren mirariz.

        Nexka zurbiltzen ari zen, zabaldu orduko eguzki-izpiek erretzen duten pitxi-lore zuria bezala. Bikendik bildur-ikaraz, ondoan belauniko, maitea Andere Mariri goraintzi dio, ta zeruko saindu ta santa guzieri. Argiek piztu zituten. Estola morez yantzita gaixoarengana apeza urbildu zen Ebangelio-ogiz agoa ezotzeko. Berela azken-igurtziak eman zition Olio sainduz zazpi tokitan, Eliza katoliku araura. Oro baketan zegon. Elizan etzen deusik entzuten, apezaren otoitza baiño. Ormaren zokoan, ugiñetan murgiltzera zoaien egu-argi illetsiak, erraiñu argal gorrixka egiten zun, eta itsasoan ugiñek, bata besteren urrena lertzen ziren susmur goxoz. Belauniko, mutil maitaleak eta aitamek, noizpenka zotiñ ixil ari zuten. Ots, esan zun Mireiok, aldegin bearra naiz. Ots, esku oriek, Donamarien bekokieri gero ta dirdai aundiago darite-ta.

        Aien aurrean, aate gorrixtek laisterka datoz Rodano-ertzetik. Millazka loratuek agur egiten dite... Santa onak! keiñu egiten didate, aiekin yoateko. Ez beldur izateko, izar-bidea dakiten ezkero, aien ontziak zerura eramanen omen gaitu zuzen zuzena.

        Yaun Erraimunek dio: Maite, oinbeste zarakadi garbitzeak zer onura zidan, bordatik aldegiten badun? Ik bizten nindunan. Beroak ni itotzen; elkorren suak erretzen; ik ordea, bero-egarriek mirariz aizatzen.

        Aita, zure krisailluan gau-mitxirrika egalak erretzera doanean, ni izanen naiz, aita maite... Santak zuti daude ontzi-mokoan nire begira, bai... itxedozue labur... Geldi geldi noaie, gaizki bainago. Amak ordun, ez ez... aski da. Ez diñat, ez diñat i iltzea nai; geldi adi nirekin. Eta gero, ongi yartzen aizanean, Mireio, izoba Auranaren etxera yoanen gaitun saskia bete puni-sagar eramatera. Baustik urruti bage zegon Mellana; egun batean yoan-etorri egin ziteken... —Ez dago ez urruti, ama, baiño begira, bakarrik egiñen duzu bide ori... Ama, ekatzu soiñeko zuria... Ez al dituzu ikusten Donamariek soiñean deramatzien soiñeko zuri ederrak? Muñoetan dagon elurrak ez du onenbesteko dirdairik. Saskigille beltzeranak dio urrena: —Nire bizitza, nire ederra; ideki zenidan maite-yauregi ederra, zure maitasuna, limosna loratua. Nire satsa zuk garbitu zenun ispillua bezala, esankizunen beldur bage; zu, Provenzako txirlarria, zu, nire gaztezaroaren eguzkia; ain laister ikusiko al dizut bekokia erio-izardi izoztuz bustia? Egi ote da, Santa altsuek, azkenekoetan ikusiko duzutela ta zuen ateek alperrik laztantzen? Ontan, nexkak mintzo aulez: nire Bikendi gizagajoa, zer duzu begi-aurrean? Zu lilluratzen zaitun eriotza, zer itz da? Ezkill-otsarekin itzaltzen den gandua: goizaldean esnatzen gaitun ametsa... Ez, ni ez naiz iltzen... Usu sartzen naiz ontzixkan... Agur, agur! Itsas-aizea atzematen dugu, itsasoko zabaldi eder eragiña, zerurako bidea da, urdiñak inguru guzian ukitzen baitu ur gazia... Ene! urak kulunkatzen gaitu! Oinbeste izar artean billatuko dut biotz maite bat, eragozpenik bage maitatzeko. Santak, zer ari naiz entzuten? urrutiko organu bat?... Au esanda, asperen egiñez, bekokia atzera makurtu zun lo egiteko bezala. Aurpegi irridun ark oraino bizi zela zirudin. Donamarietako auzotarrak ordea, aurreratzen dire bata besteren atzetik, eta argizari bat eskutik eskura aldatuz, Gurutzearen zantzua egiten diote gorputzean. Gurasoek izu-ikara dagozkio begira. Ubel ez baiño argi dakusate. Otz dagola ikusita ere, alperrik; ez nai, ta ezin siñetsi olako biotzondoko gogorra. Bikendik ordea, burua eroria, besoak zurrun, begiek leiar ikuski, «illik dago», dio. Ez al duzute ikusten illa dagola? Ta zuma bezala biurritzen ditu eskumuturrek, etsita. Ordun asten dire minduruka. Ez dire oiumiñek zuretzat bakarrarentzat —dio Bikendik— zuk utzita erauzi da nire bizitzaren zugatza... Illa dago, illa dago!... Ez, ez daiteke... Gaiztozkoren batek esaten bide dit belarrira. Emen zaudeten yende onak, esazute Yainkoaren izenean, erio-berriek ikusi dituzuten ezkero; esazute, bizitatik eriotzean onela irri egiten al zuten? Ez al daduka aurpegia alai-urran? Zer egiten dute ordea? Oro buru-itzulka ta oiuminka. Aski da, aski da. Ire mintzo eztia ez diñat gaurgoitik entzunen. Ordun guziek biotza lertu-bearretan dute. Nigar-ibaia darite, ta ugiñen marmari illunekin batean zinkuriñek gaiñez egiten dute. Beitalde aundiko bei ta zezen, biga bat il denean ingurura beratzi atsaldez dagokala datoz illunik, gaixoaz kupitzera; ta padurak eta ugiñek eta aizeak marru ikaragarri egiten dute beratzi egunez dagokala.

        Yaun Anbrusi zarra, nigar zure alabagatik, ai ene! zion Bikendik. Arekin sar nazute zuloan... An itzegiñen didan, nire ederra, orain baiño geiago Donamarietaz, eta an estaliko gaituzute magurioz, itsas-ekaitzek! Donamaritar onak, zuetan dut itxaropen; egizute nik esana; olako min batentzat ez dire oiuak aski. Ondar bustian idiki ezazute il-zulo bat biondako. Yar zazute gaiñean arripila bat, ugiñek bereizi ez gaitzaten. Ta ua bizi den tokian errukiz lurreraño makurturik dabiltzaño, ua ta ni, zeru urdinpean, ur igiberaen azpian... bai... ni ta i, ederra, beti betiko, musuka ariko gaitun. Ta burutik eginda, saskigileak Mireioren gorputzari eltzen dio... ta doakabeak laztan zoragarriz estutzen du gorputz illa. Beian, Elizan, berriro kantatzen dute: «Santa ederrak! zelai negargarri ontako erregiñak, gogo duzutenean, zuek bete oi dituzute gure sareek; baiña zuen ateetan dagon yendetza bekatariari bakea bear badu bake sainduz bete itzazute itsas-ertzeko lore zuriok».