VII
GURASOAK

Bikendik aitari, Mireio eska dezala adierazten dio.— Aitak uka.

        —Bai, aita, bai zoraturik nauka, ez naiz axekan ari, esan zion Bikendik aitari begi lausoak arengana zorroztuki. Morroiak, berriz, inguruetako zumartxuri garaiak makotzen zitunak, gaztearen mintzoari urubika laguntzen zien.

        Intxaur-oskol antzeko txabola-aurrean zegon yaun Anbrusi, enbor gañean eserrita. Antxe, aizearen babesean zumeak zuritzen ari zen atal-aurrean. Artean Bikendi, atalaurrean uzkur, zume zuriak yaso, esku bizkorrez biurritu, ta saskia eotzen asi.

        Rodano, aizeak eragiñak, itsasorantza bultzatzen zituen bere ugiñ arreak, itoka, beitalde amildua bezala, Txabola ondoan zumadi aren itzal eta babesean, ibaietik urrun ur-aintzira urdin bat zegon, aizeak naasi bagea.

        Itsas-beleak ibai-ertzera zetozen saratsen azal minkatza mokokatzera, ta beirago, ur gardenaren laguntzaz, an ageri ziren ondar urdiñ aietan arrantzan urtxakurrek arrai eder zillarrezkoak atzematen.

        Beti aize-kulunkan, gorribeltzak esegi zituten beren ohakoak (kabiak) ibaiaren ertzez ertz; eta ohako txuriek, zumartxuria garatzen denean txoriak biltzen duen zaborrez egindako yantzi zuri aiek, seskaetan eta altza-abarretan dardaratzen ziren.

        Nexka alai, opilla baño gorrigo bat an ari zen piku-gañean sare busti aundi bat zabaltzen. Ibai-ertzeko beleak eta zumadiko gorribeltzak ua ikusita etziren izutzen zume kulunkariak ikusita baño geiago.

        Nexka eder ua yaun Anbrusiren alaba Bikendiñe zen, baxaran-begi, bular-serail, belarri zulagabea, Rodano maiteak zirtatzen duen kaparroi-lore antzekoa.

        Yaun Anbrusi agurgarriak, gerrirañoko bizar zuridunak erantzun zion semeari: naasi ta burubage abil, mingañaren yabe ez aiz ta. —Astoak buru-lokia autsita igesegiteko larre ederra bear du, erantzun zion gazteak. Baño zertako berriketan yarduki? Ondo dakizu nexkak zer balio dun. Arlesa yoanen balitza, orren adiñeko neskak oro nigarrez izkutatuko lirake, orrek marka urratu baitu. Zer erantzunen zenioke semeari «maite aut» esan didala yakitean?

        —Aberatsa ta beartsua, erantzunen ditek, zoroa, esan zion agureak. Gazteak ordea: aita, zoazi Valabregatik Basaka-bordara, ta arin yalki iezu aren gurasoeri; gizonak ona bear dula ta ez aberatsa; nik badakidala lurra saratzen, maastia iñausten, arriguneak landartzen: aien uztarriak, nik eraginda, len alako bi egiñen dutela; gurasoeri lotsa dietala; gure biotzak bereizten baditute, betiko ixten dituela, ta biok beste alderdi bage, eortzi eginen gaitutela.

        —Gizagajoa, esan zun yaun Anbrusik, gazte ta eskarmentu bagea aiz; ez dakik ollo zuriaren arraultza eskatzen ari aizela. Torru-txoria adaxkan bezala daukak ori; atzematea uke atsegiñik aundiena, ta ereganatzen egiñalak egiñen dituk talo gozoaren bidez, eta zinkurin egiñen duk eriotzeraño; torru-txoria ez duk ordea ire eskuetarako, beartsua aizelako.

        —Beartsu izatea izurriren bat al da? esan zun Bikendik burua yoka. Ta au onesten dun yauna zuzena al da? Bidezko al da nire bizian maite dudanena niri kentzea? Zergatik gara beartsu? Zergatik maasti ugaritik batzuk igali guzia artzen, besteek ordea ondar-mondar txigorrak?

        Yaun Anbrusik eskuak yasoz erantzun zun: ekiok, mutil, zumea eo ezak, eta ken burrutik olakokeriak. Noiz ikusi duk xorta, igitariaren buruzki? Arrak eta sugeak Yainkoari arao egin al zezaiokete: «aita gaizto aiz, izar egin ez naukalako?» Idiak ere bai al dik nigar-bide Yainkoak itzai egin ez zulako ta itzaiak alea-bitartean, berak agotza yanbear dulako? Ez olakorik, seme. Bakoitzak bere bideari kuzkur zekiok, neke edo atsegin. Eskuko beatzak berdiñak al dituk? Yainkoak musker egin bai au, zirrikuan edan ezak eguzki-izpia, ta eskerrak emaizkiok.

        —Ez al dizut esan ordea maite dudala? arreba baño, Yainkoa baño geiago? Bear dut, aita, bear dut, ua gabe illa nintzake ta... Au esanda, burutapen nekagarria astandu nai balu bezala, laisterrari ekin zion ibai-ertzez ertz, bere oñazea arnastuki.

Bikendiñek Txilibistroren eta Adelardaren gertaera yalkitzen du.

        Artan, Bikendiren arreba Bikendiñe nigarrez ondoratu zitzaion aitari: —Aita, anaiak etsi baño len, entzuidazu. Ni neskame egon-landetxean au bezalako mutil bat zen, maiteak zoratua. Etxeko alaba Adelardak zeukan lilluraturik eta mutillak izena Txilibixtro. Lanean apustuka aritzen zen, maiteak zirikatzen zulako. Lanerakoa zen, zuurra, goiztarra, eskurakoia. Nagusiek ez usmatzen ere ta, loa lasaia zuten. Goiz batez, ordea, Adelardaren amak entzun zun, Txilibistro izkutuka maite-izketan ari zitzaiola nexkari, ta bazkaltzekoan, langilleak maiera zirenean, nagusiaren begiak sutu ziren. Zurigaldua, esan zion Txilibistrori: to saria ta aldegik! Mutil gizagaxoa yoan zen. Gu elkarri begira gelditu giñan ikaraturik, eta ua bialdu izanaz atsekabetuta.

        Iru astez arat onat ikusi ginun labakietan borda-inguruan, illun eta margul, zarpil eta aurpegi-murritz. Batzutan lurrean etzan, bestetan eroa bezala landan barna iges; gabez ulubika andu tartean, artza bezala, Adelardaka. Egun batez agoztegiak su artu lau aldeetatik eta biaramon goizean sokak ito bat atera osiñetik.

Yaun Anbrusi Basaka-bordara.— Yaun Erraimunen nekazaritza.

        Yaun Anbrusi yeiki zen marmar. —Semea txiki denean naigabea txiki, aundi denean naigabea aundi. Ta berela etxolaren goitegira igo zen berak noizbait egindako zango-zorroak berak iltzatutako oskiak eta txano gorria artu ta Craura bidea artu zun.

        Uztaro duzu ordun. Izan ere Doniane egunaurrea zen eta estarteetan beira igitari beltz sailak zetozen autsez beterik, igitara. Binaka zoazin, igitaiak ugalean, bakoitzak bere igitontzietan, eta biko bakoitzak bala-lotzaile bat. Txistu da danboliña aurretik, arratza txistilluz apaindurik eta atzetik gurdi batzutan, bideak akiturik zeuden zarrak. Ibil bitartean pozik zekusaten galmotzen buruak aizeak eraginda biguinkiro klunkatzen. —Bai gari ederrak, zioten segariek, eta ugariak! Aurten igite atsegiña da. Aizeak makurtzen du, ta berela yeikitzen da.

        Yaun Anbrusik atzi zitun igitariek eta aiekin zoaien. —Provenzako gari guziek orren elduak ote dire aitona? galdegin zion gazte batek. —Gari gorria atzera duzu oraino, erantzun zion saskigilleak; baño aize onek balirau, igitaiak bear egiñen digute. Eguberriko iru argizagiari begiratu zenien? Izar antza zuten. Onezko zantzua duk ori, ta alea badela. Yainkoak emana. —Ala liotsa Yainkoari, ta aletegia bete dezaizula, erantzun zioten. Ola ziarduten adiskide sarastian barna igitariek saskigillearekin; ta ain zuzen ere, igitariek Basaka-bordara zoazin.

        Yaun Erraimun, gariek zer zioten ikustera aterea zen, galburuek yalki oi ditun ipar gorriaren bildur. Ta gari-zabaldi oria alderen alde zerabillela, gariek mar mar zesaioten: nagusi, garaia da, ikus nola aizeak makurtzen eta egosten eta txigortzen gaitun. Zoazi seska-erikoen billa, igiterako. Beste batzuk zioten: txinurriak eraso digute, ta alea gogortuxe orduko, galtzen gaitue. Ez al datoz oraino igitaiak?

        Yaun Erraimunek begira zun igitariek zetozen bide aldera, ta zugatz artean somatu zun igitari taldea. Ikusi zitun tokira ziraneko, atera zituten igitaiak piku-magiatik eta aizean eragin zieten, eguzkitara dirdaia zeritelarik, eta buru gañetik biraka, agur eta ongi etorri egiteko. Yaun Erraimunek ba-zentzutela iduri zitzaioneko esan zien ozenki: «Ongi etorri guziok, osasunarekin, garai onean, Yainkoak bialdu zaitue-ta». Andik berela emakume bala-lotzaileek inguratu zuten agurka. —Iguzu eskua, zioten. Duzula betiko zorion. Balak ugari aterako ote? Gurutze deuna! Laraiña beteko da, egon lasai. —Ez begira itxurari, adiskideak, erantzun zien yaun Erraimunek. Gaitzerutik igaro denean ikusiko, asko denentz. Ikusi izan dugu, gaitzeru-erriko ogai gaitzeru bazirela uste ta iru besterik atera ez. Baño Yainkoak ematen dunarekin erara egon bear!

        Ta mintza bitartean eskua par-irriz estutzen zien. Gero yaun Anbrusirekin izketan asi zen.Basaka-bordarako zugaztira zireneko, oiuka asi zen: Mireio! gaitu itzan usu txikuriak eta ardoa atera ezan!

        Neskak magaletik atera zitun apari-gaiak eta maiean ustu. Yaun Erraimun eseri zen aurrenik mai buruko, ta aren atzetik besteak, eta berela asi ziren ogiazalari, ozkaka, ta aker-bizarraren erroa atsegiñez yaten. Maia olo-orria bezain garbi zegon, eta begien atsegarri zen. Gañean gazta usaiduna, ta ao-sapaia erretzen dun baratzuria, ta matxarroan erretako berengenak, eta piper amorratuak eta tipula beratzak... oparo.

        Lanean bezain maiean nagusi, Yaun Erraimun ari zen, noizipein, ondoan zedukan eztañu-txarrotik igitarien edontziak betetzen. Ots, edazute berriz, zion. Landa arrizua dagonean aobizarra busti ta aurrera...

        —Busti dezagun bada, zioten, eta batak besteren atzetik edontzia aurreratzen zioten Yaun Erraimuni, ardo gorriz bete zezan, eta andik aien eztarri legorretara igarotzen zen.

        —Yanarekin indarra artu duzutenean, zoazte basora, oitura zarra denez, igitaldia asteko, ta bakoitzak arba-sorta bat bil beza, esan zien bordako nagusiak. Txondorra gai dagonean, gañerakoa eginen diagu. Gaur Doniane egunaurrea baita, enetxoak, Doniane igitariaren eguna. Yainkoaren adiskidearen eguna. Au agintzen die nagusiak.

        Ondasunak begiratzeko ta laneri yarraitzeko, ta lur izerdituetan galburu oria yalkiarazteko, etzen ua bezalako mutillik. Gartxu ta etsi bizi zen. Urteak eta lanak kakotuxe zuten, bai; alere eultzi-aroan gazteak ikusi izan zuten txairo ta alai eskutxabalean sei-neurriko bat gari eramaten.

        Ilargiaren eskutartea ezagutzen zun, noiz onerako ta noiz gaiztorako; zugatzen izardia noiz leiarazten noiz geldiarazten duen. Eta inguruan larrainttoa daukanean edo zurbil edo zuri edo gorrixta dagonean, bazekin egueldien zantzua artzen eta alda-alldiak ezagutzen.

        Txoriek, ogi lizunduak, Beiaren egun zoritxarrekoak, dagonilleko lañoak, eguzki-urbillak, Yondone Kleren egun-argitzeak, naiz berrogai-aldi ezoak naiz legor ikaragarriak edo izotzaldiak edo uzta ugariak zekazten.

        Alorrean, girotan lan egiten denean, ikusirik dauzkat askotan sei alimali gizen uztarrian. Ikuskarria zen. Lur txeatua golde-aurretik ideki egiten zen ixil eta geldi eguzki-izpieri bide egiñik, eta sei mando eder bizkorrak ildoa urratzen zuten atertu bage, landu-bearra bai bide zekiten; ain bizkor ari ziren nagiak artu bage ta tarrapatan ari bage, burua makur eta lepoa kako. Nekazari trebeak ildaskatik begirik kendu bage, kantari yarraitzen zien atseden ederrean, goldea okertu etzedin. An zen yaun Erraimunen nekazaritza. An bizi zen lana banatuz, Erregea bere errian bezala.

        Burua zerura ta ziñatuz, Yainkoari eskerrak eman zition, eta igitari-taldea pozik yoan zen su alaia gaitzera. Batzuk iraur-belar eske, besteak ler beltzen abarrak ebaki ta txikitzera yoan ziren. Bi agureak gelditu ziren maiean. Yaun Anbrusi asi zen izketan eta yaun Erraimuni esan zion: Onu baten billa nator, Erraimun. Oztopo bat gertatu zait eta luzaro bage nigar egin bearra naiz, ez baitakit nola askatu atsakabearen korapilloa. Seme bat dut, oraiñ arte beti ongi yokatua ta zuurra. Besterik esatea gezurra litzake; baño arri guzik lazguneak baditu, ta arkumeak ere dardarak ditute, ta ugiñik gaiztoena lo dagoena da. Alegia, amesgille zoro ari buruak eman dio, ikusi dun neska bat bear dula; nekazari aberatsen alaba. Nai ta nai ez bear omen du, ero ark, eta aren etsialdi gaitzak eta maitasun beroak bildurtzen nau. Alperrik esan, mundu ontan ondasunak edertu ta bearrak itsustu egiten duela. Zoazkie beintzat gurasoeri; maite dudala, erantzun dit. Gizonak ona bear dula ta ez aberatsa; nik badakidala lurra saratzen, maastiak iñausten, arriguneak landartzen; aien uztarriek, nik eraginda, len alako bi lan eginen dutela; gurasoeri lotsa dietela; gure biotzak betiko bereizten baditute, betiko ixten ditutela, ta biok, beste alderdi bage, eortzi eginen gaitutela. Or ikus, yaun Erraimun. Esaidazu nire zarpillokin nexka eskatu bear dizudan, edo semea iltzeari etsi bear diodan.

—Bi gurasoen aserrea.

        —Ut, esan zuen Erraimunek, etzaiozula olako aizeri zapia zabal. Ez dire illen ez bat eta bestea: ara nik esan. Ez bildur izan, Anbrusi. Nik zure ordez enuke oinbeste ibilli alper egiñen, adiskide; aitzitik mutillari esanen nioke: Geldi, gero, mutil. Ire burukeriek ekaitza sortzen badute, ere bearra erakutsiko diat makill-ukaldiz.

        Anbrusik yardetsi zion: astoa arrantzaka asten denean, ez belarrik eman; artu ordea ataga ta yo gogor. Erraimunek yardetsi zion: Aita aita da, ta aren gogoa bete bear da. Artaldeak bere gogara deraman artzaia, goiz edo berandu otsoaren ortzetan da. Gure egunetan semek aitaren aurrean txintik atera balu! Yainkoak barka! illen zian, naski. Ordun baituan bai erroialdi sendo ta zindoak, edozein aizek zotukatzen etzituenak. Bazetien beren marmariak, alegia; baño Eguberri gaualdian bere txabola izartsuaren pean aitona maiburuko zutelarik aren belaunekoek mai ondoan biltzen zirenean, agure zaar itzalgarriak esku zimurrarekin onespena ugari ekartzen zian.

        Ontan nexka maite-kutsatuak zurbill ta sukarrez esan zion aitari: beraz, il egin nai nauzu, aita, ni bainaiz Bikendik maite duna. Yainkoaren ta Andre Mariren aurrean ark bestek ez du nere gogorik atxikiko. Illerriko antzeko ixilgunea izan zen. Yoana Mari yeiki zen aurrenik aulkitik.

        —Alaba, esan zun, yalki ditunan itzak loitzen diñate gure izena; elorri-arantz orrek biotza zauritu zigun luzaroko. Ik muzin egin ionan milla buru ardi zitun Ilariri; baita Veran beorzaiari ere; uxatu dun ire nardaz Urri, oinbeste zekorren yabea, ta atzenik olako biurrik itxulastu au. Ots bada, bai abilke atez ate eskale arekin, landaz landa! Ere yabe aiz. Oa igitotzarra, oa eskaleekin! Bil adi Rocanarekin eta Rubicanako Elisabetekin; oa Zakur-atsoarekin zubiren baten pean iru arriren gañean eltzaria egostera!

        Erraimun ixilik zegon andrea mintza bitartean; baño bekain zuri usuen azpitik, tximistak yaurtitzen zituen. Aserrearen atea zabaldu zun osiñarena bezala, ta oldartu zen amilka ugaldea. —Bai, ongi ari duk ama; oa, ta ekaitza urtu daitela urruti... Ez ordea; gelditu egin bear dun; aditzen? Eskuek burniz billurtu ta sudurrek eraztunez idi-astoari bezala zulatu bear ta ere bertan zerutik sua yetxiko balitz ere, ire mataillak elurra eguzkitan bezala urtuko balire... Mireio! arako burni ark illintia yasotzen dun bezala. Rodano euriz aunditua gainditzen den bezala, onako au argiontzia den bezala; idukan gogoan! ez dun geigoren geigo mutil arenik ikusiko. Ziñez.

        Eta ukaldi batez mai osoa dardarazi zun. Intza ardangaxitan bezala, elduegi diren morkatik aleak yalki oi bezala, Mireiori bitartean malkoak zerizkion. —Nork adierazi niri, arraietan, esan zun zarrak aserrez totelka, nork adierazi niri, iri ta seme zitalari zeron txabolean nire alaba ebastea gogoak eman ez dizutenik? Aserreak birbiztu zion saskigilleari gaztetango kemena-ta! —Yainkoaren aserrea! oiugin zuen bertan. Eskuartetik ez badugu ere, yakizue biotza gora dugula. Ez-izanak ez dik gizona dollortzen, ez loitzen. Berrogai urtez itsas-gudari izana nauk. Amaika aldiz kañoien eztanda entzunik negok. Ontzi-aga yaso al orduko Valabregatik aldegin nian ontzi-mutiko. Itsasoko zabaldietan barna, ikusi diat Melindaren aginterria, Sufrenen ondoan Indiak ikusi ditiat, eta itxaso-ura baño egun miñagoak izan ditiat. Legor-gudari ere mundu zabala erabilli diat. Eguerdi-aldetik aterata Españitik asita Rusiko basarteraño bere eskuz guzia ondatu zun gudari aundi arekin ibillia nauk. Aren mutil-taldeen tuntun-otsera, mundu guzia ikaratzen uan zugatzean udarea bezala. Legorrerakoan, eta ontzi-ondatzetan aberatsak etziten nire tokirik artzen. Ni, beartsuren seme au; ni, aiterrian goldea sartzeko lur-mutur bat ere izan ez ta, or ibilli ninduan berrogai urtez yarraio, nere burua urratzen. Izarretara lo egiten genian; zakur-ogia yaten genian; eta, il naiagorik, sarraskira giñoiazean, Prantziren izenagatik. Zer esker ematen ziguk iñork?

        Au esan zun saskigille aserreak, eta bere lastaira arrika yaurti zuen.

        —Zeren billa oa Verga-mendira, erantzun zun Erraimunek amorruz, Pilon muño sainduaren billa? Nik ere entzun diat sutunpaen ostots izugarria Tolongo ibarretan, eta Arkolako zubia erortzen eta Igitoko lur-ondarra odolez asetzen ikusirik negok. Andik onera ezkero, aitzurrean, lurra iraultzen ginduan gizonkiro, ezur-muiñak igartu arteo. Eguna baño len asten ginduan lanean, eta illargiak ikusi neuk bost aldiz aitzurraren gañean makurtuta. Lurra emakorra omen duk; iñarrosi bage ezer ematen ez dun urritza bezalaxe. Ta nire lanak etxalde ontan irabazi ditun zoi ta zotalak kontatu ezkero, nire izerdi-tantak kontaturik leudekek. Apt-ko Ana deuna! Ta ixildu egin bear ote? Nik allorrean lerrenak egin, otxarra yan, etxea nondik yasoko, ta gizartean ongi nola azalduko; ta oatzerik bageko eskale bati alaba eman? Yainkoak lagun dakiala! Begira ezak ere zakurra ta nik nere beltxarga begirako diat.

        Au izan zen yaun Erraimunen mintzo lazkarra. Beste agureak, maietik yeikita, lastaira ta makilla artuta, auxe besterik etzun esan: Agur! iñoiz ez dukala barne-zimikorik. Anartean, Yainko onak aingeruekin zuzen bitza txalupa ta urre-sagarrak.

        Agure saskigilleak aldegitean arrats-apalean, ipar-beltza ari zela, arba-pilletik galda luze bat atera zen. Igitariek inguruan zoraturik itzulinguruka, buruak arro arro egiñik yostatzen ziren, eta bat batean taka egiten zuten lurrean. Abar aundi batek, aize zakarrak eraginda, aurpegia dirdaitzen die. Txingarrak zurrunbilloan odoietara doaz aserre. Sugaiaren karrakarekin naasten da txixtu-soñu bizia, txorrutxoria lizarrean bezain alai.

        Doniane! Lur ernaria ikaratzen da zu igaro bitartean. Sua zirtaka ari zen; tuntuna gelditu bage ari zen, itsasoko ugiñek arkaitzetan bezala. Ezpatak aizean diz diz egiten zuten. Dantzari beltzak, suari iru itzulinguru emanda, oiuka, galdaren gaiñetik yauzi dute, bakoizka. Kordak eta Doniane-belarra ta irusta-belarra onesten ditute su garbitzailean. «Doniane, Doniane, Doniane!» zioten. Muñoak oro txingika ari ziren, illunbetan izar-yarioa bai litzan. Muñoetako kea ta suaren gorria aize-bultzaz gorantza zoazin, zeru urdiñean ageri zen Doniane onetsiarengana.