III
KUSKU-BILTZEA

Yoana-Mari Mireioren ama.— Taven, Bausko sorgiña. Begizkoa.

        Uzta ugaria denean; oliondoeri barra barra olio oria daritenean; landa ta bideskaetan gurdi-gariak negarrez ta kulunkan (balantzaka) bekoki arroa abarretan orrazten dutenean; larru gorrian eta kozkortsu, burrukalari antzo, Bak agertzen denean, eta Crauko ardantzetan tolarekoan dantza-aurrelari yartzen denean; tolare mukurutik erraran albo-atearen erretena beteki, zugan apardunera ixurtzen denean; mustioak maats-tinkatzaileen zangoak nabartzen dituenean; beren kusku itxia eotzeko, seda-arrak añarretara, pestara antzo, igotzen direnean, eta berela, lipu aiek, antze-antzetsu eguzki-izpiz egin balirelako kusku argal aietan il-yantzi direnean; ordun, Provenzan iñoiz baño yolas eta atsegiñ aundiagoa dun; edaten dun Baumako mistela ta elar-ardoa, ta kantatzen, ta oturuntza zoragarriak egiten, ta neskak pozik dantzatzen ditun danbolin soñuarekin.

        Zori onekoa naun, andretxoak, nire xexka-abarrak kusku ederrez beterik zeuden ta. Olako ostape legunik, olako uzta ugaririk etzeukenat gogoan nere urte gordiñak ezkero; ezkondu nintzan ezkero. —Onela zion kusku-biltzean yaun Erraimunen andre on Yoana Marik, Mireioren ama gallenak, eta auzo-andreak aren inguruan zeuden irri-gogoz, seda-arraen gelan.

        Kusku biltzen ari zirelarik, Mireio ederrak urbiltzen zitien zumel-abar eta erromeru; aietan kurubiltzera gogatsu yotzen baitu seda-arrak, urrin onaren atzetik. Abarrak kuskuz beterik zeuden, urre palmondo antzo.

        —Yainkoaren Ama onaren aldarean, esan zien Yoana Marik laguneri, atzo utzi ninan nere abarrik ederrena leen-eskeñitzat. Urtero egiten diñat ori, Ark nai ta igotzen baitire seda-arrak.

        —Ni nerez bildur naun, olako lanik izanen ez dudala, esan zuen Iseak, Arrotzeneko bordakoak. Eguzkiaizeak ain bizkor aizegiten zuen egun artan, gogoan dun, naski, egun txar artan ustekabean gelaleioa zabal zabalik utzi ninan, eta oraintxe, arbaetan ikusi ditiñat ogeita geigo ar, zurrunduak.

        Taven, Bausko sorgiña ere, landara yoana zen, laguntzera. Tavenek esan zion Iseari: zuek gazteok, zarrak baño geiago yakin-uste duzute edozertan; baño nai ez baduzute ere, urteenpean makurtu-bearra duzute, nigar egin-bearra ta asko ikusibearra; ta orduntxe ikusten dituzute gauzak argi ta garbi, Zuek emakume txorook, kuskuak zabaltzen direnean, uzta yoria sumatzen baduzute, or zoazte berriketan, bear baño geiago. Eder samarrak bai daudela nire seda-arrak! Ez uke siñestuko! Atozte, esaten diezute auzokoeri. Bitartean, bekaitzak ez din lorik, eta argelara zoaztenean, bera atzetik ziyoan marmariz. Eta auzokoak eneka zion: zein ederrak! Au edertasuna! Yantzirik yaio, alegia! Baña ik burua itzuli-orduko, bekaitzak zorrozten ditin begiak aiengana, ta erre egiten ditin, eta gaiztozko liska botatzen zien. Aizea! esaten duzute ordun, aizeak zurrundu ditin! Ez diñat ukatuko ori ditekenik, erantzun zuen Iseak; baño, dena dela, itxi al nezan nik leioa egun artan! —Ik ez al dun siñesten begia betzuloan ikara ta dardar dabilenean, begizkoa yaurtitzen duenik? esan zuen Tavenek, su-begi aiek Isearengana zorroztuki. Zoroak! Ziztailluz eriotza ziztatuki erlearen indarra ta eztiaren funtsa yakin nai duzte? Tinko al ago, su-begiratu biziz amaren sabelean dagoen aurra yaio baño len ez dezakela il? edo bei mardulen baten errapea agortu? Txoriñoak txoraturik gelditzen ditun ontza ikusiki; itsas-antzarrak aizetik yausten ditun erensugearen begizkora, ta ez al deritzon giza-begik seda-arra gaizkitu dezakenik? Mutillaren su-begiratu maitekorretik, zein neskatx gurbillek bere burua gorde?

        Au entzutean, lau nexkari, eskuetan zeduzkaten kuskuak erori zitzaizkien. —Suge zarra, esan zion batak Taveni: garagarrillean, naiz Lastaillean ire eztena gai zegon beti! Mutillek dion? Begira urbil ditezen! Ez, esan zuten alaiki nexkak, ez diñagu mutil-bearrik, ez da ala Mireio? Kusku-bilketa ez dun eguneroko lana, esan zun arek; goñubera niyoan, gogoko zaizuten edari-eske. Ta Mireiok laister aldegin zuen gelatik, mataillen gorria izkutatu nairik.

Neska gazteen aundi-naia.— Maite-auzitegia.

        —Andretxoak, asi zen Laure, ni presuna txarra naun, dakizutenez. Alere, mutilli buruz belari egitea gogoak emanen balit, Pamparigustako erregeak berak bere burua aginduko balit ere, atsegin niken zazpi urtez nire oiñetan irrikatzen ikustea. —Nik, aldiz, esan zuen Kelementik, erregerik nitaz maitemindu baledi, batez ere gazte txairoa balitz, eta bere menpeko guziek baño lerdenagoa, oinbeste txorakeri bage etsiko niken aren yauregira bidean. Baño erregin egiñen banindu, ta nire buru beroan txirlarri dizdiztun buruntza ipiñiko balit, ordun, erregiñ au, Bausko xokondora etorriko uken; Baus eginen niken nire uri-buru; erria dagon arkaitz-gañean eraikiko niken gure gaztelu zarra, ta izarretarañoko dorre bat egiñen nioken. Ta gero, egurastu bearrekoan, ez soingañeko ta ez buruntza, atsegiñez iganen ninduken errege senarrarekin dorrearen galdotsera, Ta an bi-biak besatokiaren arrimoan, atsegintxo uke, naski, inguru-begira egoitea. Ta begion aurrean Provenza alai zabala urre-sagasti antzo ikustea, ta gure itsaso zabal, muñopean biguinki etzana, ta If-ko gazteluraño usu ta arin datozen ontzi aundi babestuak ikustea. Vantur, tximistak eragiña, ondoan dauzkan mendiska makurtuen gañetik izarretaraño bere buru zuria yasotzen duen Vantur; artzai-nagusiak eskumakil gañean tinkatuta ardieri bezala mendiskeri begira dagona, Ta Rodano ibaia: ara zatozen lerro lerro ura edatera ainbeste uri ta iri alai, irrika ta kantari; Rodano arroa, bere errekaz eta ertzez arrotua, ta alere, Aviñon ondoan Doms-ko Andre Mari agurtzeko bidea okertzen duna. Ta Duranza, auntz arin, larrak eta urritzak morrozten dituena; arako, iturritik etxerakoan txanbilletik ura mutilleri yaurtika datorren nexka sardaska ua...

        Au esan ta, Kelementi Provenzako erregin yatorra yeiki zen aulkitik, eta magal betea saskian ustutzera yoan zen. Adelaide beltxerana ta Violanti aren sabel-aizpa, Estoblongo gazteluko nekazarien alabak, Adelaide beltxerana ta aizpa Violanti, elkarrekin zoazin maiz Basaka-bordara. Maite-miñez gazteño xaloak oñazetzen dituen iratxo oker arek, biek mutil batengana zeduzkan.

        Burua zut esan zuen Adelaidek: nexkak, yai dugun ezkero, nadila ni erregiña, eta Marsella bere itsas-ontziekin, Ciotat irriyario ta Salon bere arbendolekin, eta Belicaire bere belardiekin, oro nire ditezela. Arlesko landako, Bausko ta Berbentanako, anyere ta nexkak, esanen niken, egalda zaitezte nire yauregira. Zazpi ederrenak aukera nai ditiñat, eta aiek aztagan pixatuko duzute gezur-maitasuna ta irrika bizia. Zazpiok batean zatozte batzarrera. Ez al dun etsitzeko, bi gaztek elkarri begi onez so egiñ ezkero, eskuarki ez ezkontzea? Adelaide erregiñak ordea, nik, itzematen dizuet, olako bikoteren bat bidegabez edo bekaizkeriz zazpi neska oen epaipean iñoiz gerta baledi, onbera-legea arkituko din. Aldez, txirlarri edo urre orde bere eder-yauntzia salduko balu, ta bere maiteñori salkeri naiz irain egiñen balio, zazpi epaikarienpean maite-asper izugarria liken. Eta neska batentzat bi maitale, edota bi neskentzat senargai bat litekenean, Batzarreak erabaki dezala zein den maitalerik oberen, zein limurtzailerik oberen, eta beraz, zein den maitagarrienik.

        Atzenik, neskatx ederren lagun, datozela zazpi olerkari, ta mintxo-mintxo aipa dezate Epaitegi au, ta zugatz-azaletan, naiz basamaats-orrietan idatzi bezazte maite-legeak, eta yario ditezela aien ezpañetatik ahapaldi legunak, erlauntzeetatik ezti ona antzo.

        Beiñola Gantelmoko Estepanik ola itzegiñen zuen, naski, aren izar-bekokiak Romaningo ta Alpinetako muñoak argitzen zituelarik. Olaxe Die-ko Kondesak ere, maite-auzitegia zedukalarik.

        Eskuan pototxiña, Pazko eguna bezain eder, Mireio emakumeen gelara sartu zen. —Ots, esan zien, edazute apurño! Onek lana arintzen din, andreak! Kopatxo bana edan dezagun aurrera baño len! Eta espartz-azalezko pototxiñari bazerion edari izpi berogarri, katilluak banaka banaka bete arteo. —Neronek egin ninan edari au, zion Mireiok. Berrogai egunez leioan egon bearra din, eguzkiak miña ta indarra ken ditzazkion. Iru mendi-belar mota ditin, eta mustioak urriñ ona artzen din bularra lurrintzeko.

        No, Mireio, esan zion nexkaetako batek; emen bakoitzak esan din zer egiñen luken erregiñ izan ezkero ta zer aintzat artuko luken, ondasunez yantziko balitza; ik ere esaigun bada, Mireio; ikus zer derizkionan. —Zer esan? erantzun zien; gure Crauko landetxean gurasoekin zorioneko naun, eta beste deusek ez neon kikilikatzen. —Bai, esan zion artan gazteño batek; urrerik edo zillarrik ez dun gogo; baño goiz batez, Mireio (barkatu ixilpean uzten ez badut), astearte batez, gogoan zedukenat, arba-biltzetik netorrenan, eta Gurutze zurira nintzanean, zotzabar-xorta bizkarrean, meakezurrean eskua, ikusi indudan zugatzartetan mutil erne aski batekin. —Nor da? nor da? galdegin zuten nexkak. Nongo seme da? —Zugatzengatik ezin argi ikusi izan ninan, baño oker ez banago, saskigiñean ain ederki aritzen den mutil ua, Valabregako Bikendi. —A, sastraka! esan zuten nexkak irri-karkaraz; saski eder bat nai, nonbait, eta maite duela siñestarazi zion. Orra baztar otan den neskarik ederrena, oñutsik dabillen Bikendi senargai duela! Ta guziek adarra yoka asi zitzazkion.

        Ordun Tavenek, zear-begiraka esan zien: urte txar zuei, azi gaizto oeri! Rumecak zoratuko al zaituzte guziok! Yainko ona balebilken bere atsetokian, eta irrigarri uken olakoentzat.

        Eder dun zoro zoroan Bikendiri irri egitea! Ez baitakizute zer balio dun beartsu izan arren. Entzun gertakari au. Yainkoak aldare-aurrean egindako mirari dun, eta gure egunotan gertatua; beraz egia. Luberongo malkorretan bizi guzian artzai izandako gizon basati bat unan. Zartzaroan oartu unan, gorputz gogorra illobirantza makurtzen zitzaiola. Pekatuak aitortu nai bada, bear denez, eta Done Eukariko baselizako apezarengana yo zinan. Valmaseca-n bakar ta zorzor, ez Elizik, ez baselizik etzinan oiñez ukitu lenbizikoz Yauna artze ezkero, ta buruz zekitzan otoitzak ere aaztu zetinan. Etxola utzita igo unan bada baselizera, ta an lurreraño makurtu unan apaizaren aurrean. —Zer ogenik dakartzu? galdegin zion apezak maitaro. —Ai ene! erantzun zion zaarrak; beinola txori buztanikara bat nere artaldearen gaiñean zebillela (artzaien adiskide aundi baita), arria iraizi nion, eta nai ez ta il nuen pinpin gaixoa. —Gizon au, berariz ari ez bada, eroa duk, esan zuen apezak berekiko. Ta ote zan yakiteko, aurpegira begira esan zion: arako kako artatik zilintza ezazu yaka, seme, ta artean asoluzioa emanen dizut. Apezak esandako kakoa, elizatxoan zearka sartzen zen eguzki-izpia zen. Agure gizagaxoak erazten du yaka, ta siñeskiro iseki ere bai, ta zilintzan gelditzen da argi-izpitik. —Gizagaxoa! esan zion apezak, eta zarraren belaunari elduz, nigar-malkoa zeriola, nik zuri asoluzioa eman? esan zion. Ene! nik bezat egin nigar, eta zuk eskua eda idazu, santu aundi baitzara, ta ni pekatari aundi!

        Ontan bukatu zun Tavenek, neskeri irria atertu zien kontu au. —Ikasbidetzat dun au, esan zuen Laurek, eta egi biribilla. Zergatik irri egin soñeko zarpildunari? Ille aulak azuri ederra estali zezaken. Bañon aria ar dezagun berriz. Gure etxeko neska mats-alea bezain gorri gelditu dun Bikendiren izena entzun orduko. Bai bide dun zerbait. —No, ederra, zenbat iraun zuen osto-biltzeak? Lagunarekin orduak aazten ditun, eta maitearekin beta eskas. —Ekin, kusku-biltzaileak! ez al duzute aski, maxiolariok? erantzun zuen Mireiok. Zuek santu bat ere ipernuraziko zinukete. Orain, zueri bostak emateko nere gaxtean mojategi batean sartzera niyoan. —Ut, ut! esan zuten ago batez andereak: Magali ederra bezala? Maitakeriak iguin eta Arlesko done Baladiren mojategian itxi zen bezala?... —Nore, i kantari ona aiz; nai dunanean belarria zoratzen dun, eta kanta ion Mireiori Magaliren kantua. Igespide aunitz zituela, alegia, maitearentzat, bere burua maats-aien, egazti, argi-izpi, biurtzen zularik; eta alere maitemiñak artu zuela.

        —Magali zoragarri!... asi zen Nore, ta andereak bizkortu zuten lan-ekiña ta biotz-argia; ta martiñar batek udaurrenkantua asi ezkero gañerakoak lagun egiten dioten bezala, nexkek ere, saldoan asi zuten leloa.

Magaliren kanta.

        Magali zoragarri, adi leiora, entzu ezan nire goiz-kanta; txistu-arratzen kanta.

        Zerua izar zegon, enbatak askaturik, izarrak, ordea, i ikusiki, zurbildu egiñen.

        Ostoen otsak adiña ez neri axola ire kantak; uin urdinetara nien, ni itsas-aingire egiñen.

        Ai Magali, itsas-aingire egiñen? ni arrantzale egiñen; atzemanen.

        I arrantzale egiñen? sarea yaurtiren?; ni egazti biurturen; zabaldiak iraganen.

        Ai Magali, i egazti biurturen?; ni eiztari egiñen; eizaturen.

        Eper ta artaxorieri segara edaturen?; ni belar biguin egiñen; larrean izkutaturen.

        Ai Magali, i pitxi-lore egiñen?; ni ur garbi egiñen; ureztaturen.

        I ur garbi egiñen?; ni odei aundi egiñen, eta Indietara igesegiñen.

        Ai Magali, ik urrungo Indiak ikusiren?; ni itsas-aize egiñen; eramanen.

        I itsas-aize egiñen?; nik alere igesegiñen: eguzkiaren argi-izpi biurturen.

        Ai Magali, argi-izpi biurturen?; ni musker biurturen: i edanen.

        I sasitarteko arrabio biurturen?; ni sorgiñen argi: illargi biurturen.

        Ai Magali, i ilargi legun biurturen!; ni laño eder biurturen: estaliren.

        Estali arren ez ni atxikiren: ni arantzartean sorturik, arrosa garbi izanen.

        Ai Magali, i arrosa eder biurturen?; ni mitxirrika biurturen: muñ emanen.

        Laister, laister, maite, ez nauk beiñere atzemanen: baso ospelean aritz ni biurturen.

        Ai Magali, i zugaitz illun biurturen?; ni untz-aien: laztan emanen.

        Laztandu nai banauk zutoin bat laztanduren; ni done Baladiko mojategian mojatxo txuri biurturen:

        Ai Magali, i mojatxo txuri egiñen?; ni konpesore egiñen: entzunen.

        Ontan, andereak ikarak artu, ta aien eskuetako urre-kuskuak erori egin. Esan zioten Noreri. Ots, arin! zer egin zun Magali gaixok mojatan, lore ta aritz eta ilargi ta eguzki ta odei ta egazti ta belar ta arrain izan ondoren?

        —Kanta bukatzera nioan, esan zien Norek. Zertan ari giñan? mojategian sartu zela, ta maiteak konpesore egiñen dela. Ikus beste oztopo au.

        Mojategian sartzen baaiz, illeta-eresiak entzunen, eta mojaen erdian il-yantziz ni edirenen.

        Ai Magali, ik illarena egiñen? ni lur biurturen: idukiren.

        Siñetsi bearko diat egiz ari aizela: toik gazte, oroigarritzat, nire kristal-eraztun.

        Ai Magali, zintasun au esker onez artzen diñat. Begira goiko izarrak: i ikusiki zurbildu egin ditun.

        Nore ixildu zen: iñork ez txintik ateratzen. Zein ederki kantatzen zuen Norek: ibaiak deramatzin iraurbelar-izpiak antzo, batean lagun egiten zioten besteak zintzo ta eskurakoi.

        Au egueldiaren ederra! esan zuen Norek bukaeran. Igitariek igitaiak muntegian garbitu zituten gerlia kentzeko. Atzi izkigun, Mireio, Yondone-sagar batzuk; gazta berria ekatzan, eta atsal-azkaria egin dezagun basakapean.