IV
EZKONGAIAK

Iru mutilek irrikatzen dute Mireio.— Ilariren artaldea.

        Lili-ubel-aroan, badoazi bikoteak itzalez itzal exkute-biltzera. Itsasoak bere bular aserrea adiskidetzen du ta arnas biguin dario titi guzietatik. Ordun, asten dire ontzi ta txalupa saldoka Martega-tik, eta itsaso barean arraun-egoak edatuki, arraintzara doazi. Ageri ere dire ordun andere garatuen artean, nexka-saldoak eultze gisa, naiz artzai, naiz kondesa, eder-izena artzera. Badire senargaiak Crauen, gazteluetan. Basaka-bordan iru azaldu ziren: beorzai bat, beizai bat eta artzai bat: mutil ederrak irurak.

        Aurrena Ilari artzaia. Milla ardiburu baomen, negutean Entresengo aintziran larre gazian larratzen zirenak. Maiatzean, garia kozkortzean ardiak berak omen zeramatzin Alpeetako goi ozkirrietara. Esaten ere da, nik bai siñesten, Yaundone Mark-ez, beratzi motxalek iru egunetako lana bazutela aren ardiak mozten; eta aiek moztu-ala, beste batek artille zuri astuna eraman, eta beste batek, aiek arin ustutzen zuten txanbilla, bete.

        Beroa aultzen zenean basaburuetan elur odeia zurrunbilloka astean, ikustekoa zen aren artaldea, Delfin-erriko goiko ibarretatik zabaldiko negu-larrera yeisten zenean! Ikustekoa zen artalde aberats ua maldarretan beera! Aurretik urte-bildotsak zoazin ziripurdika, lerroan, beren artzaitxoarekin. Bildotsen urrena asto zintzarridunak naaste, ta astakume ta asteme, atzetik astogaiñean astazaiarekin. Asto orien gañean eramaten dire yaki-edariak eta artzaien tresneria, ta axuri unatuak eta ardi illen larru odolduak. Urrena, saldoaren buruzagi antzo, bost aker adar-biurri, begiratuoker, elkarren parean, zintzarrieri buru-kulunka eragiten zitela, eskainka-antzean. Urrena auntz-amak antxumeekin, urrux yostalariekin eta axo eskukoiekin. Saldo yale ta baztarzale au, auntzaiaren mendean zoaien. Urrena, muturra yasoaz aari aurrelariak, belarri inguruan adar iru-biurrekin, eta saldo-nagusi direlazko bizkarreko purpuxetekin. Aurretik mutil-nagusia, yaka latza bizkarrean, artaldeak atzetik inguratzen zutelarik. Eta auts-odei tartean an ageri ziren aurrena laisterka ardi umedunak, axurien marrakari marraka luzez erantzuki, mortxilak lepoan eta arrotzen zuten autsez, antxu ta ille-aari otzan estaltzen zituztela.

        Mutil-nagusiak eta artzaiak noizpenka oiu egiten zien zakurreri «itzuli» esanaz. Azkenik bazetorren talderik aundiena, meaketan pike-tximika zuten arkazteak, berantardiak, bi aldiz umatuak, umeak kenduak, eta ume-egiteko zeuden sabel-nagiak. Atzetik gibel-saldoa; antzu, urgun, ortzik bageko, ezin gainkatuzko aari, elbarri, adarrak eta ederra galduak. Guzi au: auntz, ardi zar, arkazte, elbarri, Ilarirena zen. Menditik etxerakoan eundaka aurretik igarotzea aren begiak atsegiñ artzen zuten. Artzai gaztea, artzakur zuri aundiek larrera yarraitzen ziotela, larruzko zango-zorro belauneraño lekatuekin, astigar makilla lodi bat eskuan, funtsez eta aurpegi naroz, David ederra zirudin, arrastirian bere asaben idoietan gazte zelarik ardiak eradatzen zituenean.

        —Ara Mireio, arontza ta onontza Basakaborda aurrean, esan zuen arzaiak. Ene! egi esan zidate artaz; zelaiean ez mendian ez itxuratan ez egitan ez diat aren ukondoraño den neskarik ikusi.

Ilariri muziñ egiten dio Mireiok.

        Ua ikusteko soilki artaldetik alderatu zen Ilari. Ondoratu zitzaion eta mintza-ikaraz esan zion: mendixkek igarotzeko bidea erakutsiko al didazu? ezperen ortik aterako ez naizen bildur naiz. —Bide auxe zuzen artzea besterik ez duzu, erantzun zion mendi-neskak; zoaz gero Peiramalako eremuan barna, ta zoaz ibar okertsuan barna, ta atzenean billatuko duzu arkupe batean illobi bat, arrizko bi gudu-nagusirekin. «Antziñate» deitzen zaio ari. —Eskerrik asko, erantzun zion artzaiak. Nire xakia duten milla ardiburuk Crau aldenbeste igarotzen dute gaur, biar mendira igotzeko. Artaldeari aurretik natorkio bidea erakusten, larreak artzen eta gau-leku onak billatzen. Nire ardi-yende au oberenetakoa da. ta ni ezkondu banendi, nire emaztea egun osoan urretxindor xinta entzunez bizi litake... Ta zuk nire esku-ekusia artzeko zoriona banu, eskeiñiko nizuke ez urre-bitxirik; zuretzat egin dudan ezpel-edontzi berri ukigabe au. Au esanda maiteki kolkotik atera zun ezpelezko edontzia. Atseden-orduetan olakoak egiten astia ematen zuen arri baten gaiñean. Aizto bat, beste gabe, bikainki lantzen zitun artaldea zuzentzeko kriskitiñak eta lepo-ustaiak eta ezurrezko yoale-miian txori ta lore ta nai bezanbat edergailu egiten zitun. Edontzi ua ikusi bazendute, etzenuten siñestuko artzai-aiztoz egiña zenik. Inguruan larre ugari loretsua zedukan, eta bi basauntz larrea yaten, edontziaren belarritako. Beerago iru nexka zoragarri eta artzai bat zugazpean etzanda. Nexka xaxtrakak artzaiarengana urbiltzen ziren ixilka, ta saskian zeramaten maats-morkaetatik bat aboratzen zioten. Ametsetan ari zan mutilla, parrez esnatu, ta nexketako bat ikaratu. Erroaren kolorea izan ez balitza, iduri aiek bizirik ziruditen edontzi artan. Berria zen, oraino uki-gabea.

        —Begien kilikagarri da, naski, esan zion Mireiok eskuekusi ori, baño nire senargaiak badu ederragorik: nireganako maitea. Ark irrikaz begiratzen didanean, begiak lurreratzen ditut, eta sekulako atsegiña dit. Au esan neskak eta artzaia, ankak arinduz, iratxo bezala itzali zen. Ilari artzaiak edontzia lengo lekuratu zuen, eta geldi geldi illunabarrean bordatik aldegin zun, alako nexka ederra arengana ez ta besterengana zegoelako.

Veran beorzaia.— Alaba eskatzen dio yaun Erraimuni.— Mireiok muziñ egiten dio oni ere.

        Agertu ere zen Basaka-bordan Veran, beor-zaia, Sanbun bizi zena. Sanbuko zabaldietan, larranbilludietan eun beor zuri zitun, seska yeikien morrozle. Eun beor zuri, gesal-belarra antzeko motots ederdun, aizturrez iñoiz ukigabeak. Agokorik bage ziztuan zioazelarik, aien muiñoak maitagarriren lepoan adatsa bezala arrotzen ziren.

        Lotsa iretzat, giza-aria! Camargako beor zuriak ez dituk egundaño menderatu ez esku-atseginka, ez aztal-eztenka. Amarruz atzemanda ikusi ditiat batzuk gesalbelarretatik urrun; baño alako batean yauzi bizkor ustekabekoz, uzkailli dite gañekoa, ta ordun laugainka ikusi ditiat ogai legoa bidean aizea arnastuz, eta bein Vacares-era ezkero, an yaio baitziren, kresal-urriña lasai artzen. Azi basati orrek itsasondoa maite baitu, Neptunen gurditik igeseginda, oraino apar-zirta dite bizkarrean. Eta itsasoa asarre dadinean, eta zerua goibel dadinean, ontzien unamak eten direnean, Camargako moxaleri atsegiñ-irrintzi zeritek. Ta isats luzea zaaro antzo iñarrosten dite ta lurra aztarrikatzen, yainko izugarriaren eztenak eraginki; ark sortzen baititu naspillaka ekaitz eta ugolde, ta ark iraultzen azpikoz gora itsasoaren ondarrak.

        Veranek eskuarki bere beorrak Camargan larratzen zitun. Beinola, eginbearrak Craura eraman zun, eta Veran, Mireioren landetxerantza zuzendu zen. Camargan, alegia, ta arako Rodanen agoetaraño otsa baitzen, eta izanen ere luzaro, Mireio neska ederra zela. An azaldu zen lerden, arles-yaka luze gorrixta soiñean musker-bizkarra bezalako gerriko nabarraz tinkatua, ta ezko-ginbaila eguzki izpiz dirdaigarri.

        Ta yaun Erraimunen ondora ezkero, esan zion: egun onik: ni Camargako ugaldetarra nauzu: Petiri itzaiaren billoba. Aurpegi-antzaz ezagutzen al nauzu. Gure aitona zena gutxienez ogai urte lerroan bere beorrekin zure larrainean eultzilari ibillia duzu, Aintziradi ontan, gure aitona gizagajoak iru beor-uztar zitun, gogoan al duzu. Baño orantza zenbat azi den bazenekusa! Gaur gero uztaro da. Onezkero zazpi beor-uztarri baditugu... Urte askoz, seme, ugariturik ikusiko al dituk larrera eramatean. Zuen aitona ezagun diat, aspaldidanik adiskide. Baño gorputza izozten digun adiñera iritxi ezkero, su ondorako gelditzen gaituk, eta yoan dituk adiskideak. Baño, ez da au guzia, esan zuen gazteak; ez dizut esan oraino zer dakardan. Maiz aski, Crauko yendea agotzetara Sampura datorrenean, gurdia zamatu bitartean, Crauko nesketaz dugu yarduna, ta zure Mireio ain nire atsegiñeko adierazi didate, zuk Veran orobat arki bazeneza, sui bat ninduzuke. —Veran! Yainkoak ala letsa! esan zuen Erraimunek; nire adiskide Petiri beorzaiaren ondorengo urtume batek edertuko nindikek. Eta Yainkoari eskerrak eman-antzean eskuak zeruratuz esan zun: —Neskari atsegin bai atzaio (bakarra izaki ta au diagu kutuna), ezkontsari aurrekotzat nire onespena ematen diat, eta betiko iraun ezak.

        Au esanda, belakoan otsegiten dio alabari, ta itz bitan azaltzen dio aren asmoa. Neska ikaraz, zurbil, begi-larri onela mintzatu zen: Aita, zer asmo du zure buru zurrak? Onen gazte ta ondotik astandu nai nauzu? Noiz edo bein esan izan didazu, itzematea zuurki egin bear dela, ta lenik ezkongaiak elkar ezagutzea on dela. Eta norbait ezagutzea aski al da?... Ixildu zen eta aren aurpegi naasian gogoeta goxo bat agertu zen, goizeko euritean loretxoak ur arre tartetik ageri diren bezala. Mireioren amak onetsi zitun aren itzak, eta beorzaiak par-irrika esan zun: Erraimun yauna, ba-noa; Camargako beorzaiak eltxo-zizta ezagutzen baitu, naski.

Urri zezen-ezlaria.

        Uda artan bertan Camargako larre latzetatik etorri zen bordara, neska ikustera, Urri, zezen-ezlaria. Camarga basatiko zezenak beltzak dire, beltz, izu, nonnai ospatuak. Eguzki-izpi gorietan, izoztean, eta ugoldeetan, Urri an zebillen aiek larratzen urte guzian. Eize-tartean yaioa, zezen tartean azia, zezen-itea zuen, eta begi izua, ta kolore illuna, ta aiek bezain gorpuzkera ta barren gogorra. Zenbat aldiz, yaka lurrera egotzita makilla artuz, beien errapetik zekorrak erauzi zitun, eta gero, bei aserrearen bizkarrean makilla sail bat autsi, beiak marruka ler-basora igesegin ta burua zemaika itzultzen ziolarik! Zenbat ergi ta zekor uzkaili zituen Camargako xaki-aldietan! Oraino bekainean baitzedukan tximista antzeko ebaki-ondoa, ta gogoan zedukan, noizbait belargazi ta odarra odoldu izana.

        Xakiegun aundia zen. Donamarietako, Faramango, Albarongo ta Urgeldietako zezenak biltzeko, larrera bialdu zituzten eun zaldizko bizkorrenak eta oituenak. Toki yakiñean yendalde aundia zegon bero bero, larrain aundi bat ixten. Ikaraturik, zabaldi gesalean bazetozen eriosuar irureun ta geiago zezen eta ergi, aize-orroa bezala, lezka ta lubeazunak lerdakatuz. Larrean atzematera yoan ziren beizai kementsuak, eztenez eragitenago diote aien laugañari. Laister iritxi ziren xaki-lekura. Beitaldea ikara ta ixil gelditu da. Beizaiak ordea, bizkarra zirikatuz, larrain-ingurua iru aldiz ibillarazten dite, aspertu gabe esetsiz, zakurrak pitotxa bezala, Luberongo arranoak sapelatsa bezala. Nork uste? Urri, oi ez bezala, beorretik yeisten. Zezenak ate-ondoan bildurik, ikaratzen dire biziki. Laister ateratzen dire erdira bost zekor zerua buru-kulunkaz zulatu nairik. Urri, aizea bezala oldartzen zaie; aizea odeien atzetik antzo, laisterka esesten ditu, edo zirika edo aurrea artuz, edo aurrean dantzan, edo muturreko bizkor batekin, zorarazten ditu. Erri guzia zoraturik txaloka dago. Urrik, autsez beterik, eltzen dio alako batean adarretatik zezen bati, ta buruz buru indarka eusten dio.

Zezen beltzak adarrak askatu nai ta gorputza okertzen du ta aserrez marru egiten du ta odol apar ta kei dario. Alperrik aserrea alperrik indarka! Beizaiak bizkarrarekin antzez eusten dio, lepoa okertuz, eta beste aldera bapatean bultzatuz lurreratzen du indarrez, eta orma gogorra bezala zezen eta ezilari lurrera erroizten dire. Oiu ikaragarri batek millizkak iñarrosten ditu. Ori duk, Urri, ori! dio erriak. Eta an doazi bost gazte bizkor zezenari eustera xakia (marka) egin bitartean. Urrik burni goriz bizkarra erretzen dio. Arlesko neska gazte batzuk, beoka zurien gañean zangalatrau datoz laugainka, bular-arnaska ta matail-gorri. Eskeintzen diote Urriri adar-ontzi aundi bat ardo, ta aldegiten dute zabaldian barna auts-odei tartean. Atzetik doakie zaldizko-sail bizkorra. Auts-odeia laister txarotzen da. Urrik zezenak gogoetan, eta eziketa. Lau ziren oraino xaki-bearrak; baño belar ugarigoan segariak kementsuago lan egiten duten bezala, zezen-ezlariak ere indar eta burruka, lau zezenen bizkarrak auldu zituen. Atzenekoa nabarra zen eta lasa lasa larratzean ari zen: Badoakio Urri. Aski duk Urri, aski, dirautsoe itzai zaarrak. Alperik esan! Zezen nabar arengana badoa, ezten-aga muturrez aurrera, ta kolkoa zabalik eta izarditan, oldartzen zaio. Zezenak geldi igurikitzen du oldarra ta muturraren erdian artzen du burnia. Eztenaga zartatzen da, ta zezen mindua aserretzen da biziro. Urrik yauzi eginda adarretatik eltzen dio. Zezenak berekin derama, ta bien artean laisterka zelaieko gesal-belarra aztakatzen dute.

Arlesko beizaiak, zaldiz, eztenagaetan tinkaturik, burruka lazgarria Urgeldietatik zekusaten. Aserre bizian, gizonak zezena eskuratu nai, ta zezenak arrastaka deraman gizona iñarrosi nai, bere mingain apar-yarioz mutur odoldua milikatzen duelarik. Zezena nagusi!... Zakar-pilla bezala amildu da, zezenaren laisterka burrundarekin. —Illarena egik! Illarena egik! esaten diote alde guzietatik. Eltzen dio zezenak adar-muturrekin, eta buru aserreari eragiñez, zazpi kana gora yaurti du atzera. Millazkak dardar egin zuten sortu zen deadarrarekin. Zezenarengandik urrun erori zen Urri gizagajoa auzpez, larriki zauritua. Ordudanik etzion aldegin aurpegiko ebaki-ondo itsusiak.

Urri ta Mireio iturrian izketan.

        Iritxi zen bada Urri Mireioren billa astakilloz yauntzita, beor-gañean. Goiz artan, neska bakarrik zegoen iturrian, eta beso uts, eta magala bilduki gazta-zumitzak garbitzen ari zen azari belarrarekin. Aitaren!... zein ederra zegoen, ointxoak iturriko ur garbian beratuz. Urrik esan zion:

        —Egun on, eder; zumitzak garbi bitartean, arren, beor zuri onek edan dezala, iduri bazaizu. —Emen badago ura ugari erantzun zion; askan edan dezake gogo dun guzia. —Ederra, esan zion gazteak, emaztez edo arrotzez Errege-basora yoanen baziña, etzenuke zumitz garbiketan ari bearrik, bei beltz izu aiek ez baitire yeizten eta an emakumeak lasai bizi dire. Andik itsas-orroa entzuten da. —Gazte, erantzun zion neskak: zezen-errian neska guziek aulkeriz iltzen dire.

        —Ederra, lagunaren ondoan ez dago aspertzerik. —Gazte, urruti aietara doanak ur gaziak edaten omen ditu, ta eguzkiak aurpegia erretzen omen dio. —Ederra, piñupean naiko itzala bazenuke. —Gazte, piñuetara suge muskertsu ta biurriak igotzen omen dire. —Ederra, ango burio ta koarzak Rodano-ertzeko sugeak antzematen ditute. —Gazte, ez aserretu, zuen piñuak gure basaketatik urrun daude. —Ederra, apezak eta neskak ez omen dakite urrengo urten ogia non yanen, esaera zarrak dionez. —Gazte, nik nire maitearekin yan ezkero, besterik ez dut bear nire kabia uzteko. —Ederra, ola bada, maite nazazu. —Maiteko zaitut esan zion Mireiok, baño zure eztenaga lenago loratuko da; onako muñook, ezkoa bezala lenago beratuko dire, ta lenago yoan al diteke itsasoz Bausko irira.