V
BORROKA

Mireio ta Bikendi maite-ametsetan.

        Zumar txurien itzala luzatzen ari zen. Vanturko aize goxoak aizegiten zuen, Eguzkiak bi orduko bidea zedukan izkutatzeko. Nekazariak noizipein begi ematen zioten eguzkiari, arratsa noiz etorriko, beren emazteek atal-ondoan eserita ikusteko.

        Beizala bazoaien bere aldetik, eta iturriko neskak eman zion etsipenak burua nasten zion. Aldiz aldiz, aserreak edo lotsak bekokira odola biltzen zion. Zelai-zear laisterka, iraiña gogoanago ta aserretzenago zen. Ainbesteraño, alegia, arkoskoekin ere burrukatuko baitzen eta ezten-agarekin eguzkia ere zulatuko baitzuen. Sasitik aizatzen den basurdea alaxe dabil muñoz muño Olinpo beltzean, eta atzetik darraizkon zakurrengana itzuli baño len, illea lazten du, ta letagiñak arteetan zorrozten ditu. Beizai suminduari buruz eta bide beretik zetorren txairo Bikendi, atsegiñez beterik, neskatxak goiz batez masustapean esan-itz goxoekin ametsetan. Duranako seskak bezain lerden zetorren, eta aurpegitik zoriona ta maitasuna ta pakea zerion, eta aize biguina kolko zabaletik sartzen zitzaion.

        Muskerra bezain arin zebillen oñutsik arri borobillen gañean.

        Askotan, lurra itzaletan yartzen deneko ordu ozkirrian, irusta-belarra barrutian otzak zimurtzen dunean, Bikendi, neska ederraren bordara urbiltzen zen eta an itzulinguruka ibilli, mitxeleta bezala ta izkutaturik, urrezko txorruaren xinta edo zotal-txoriarena ateratzen zituen, eta neska maitea, yakiñaren gañean, deia ezagutuki, laisterka eta izkutuka elorri-esipera zetorren, biotza pilpil zegiola. Ilargia kukupearen gañera zabaltzea, illunabarreko uda-aizeak galburuak maiteen bularra bezala kulunkatzea, ta orkatzak eiztariengandik iges, egun osoa eman ta bakarrik bere burua sasitartean eta arkaitz dorre tartean ikuski senti duen atsegiñ berdingabea, fitsik ez dire, Mireiok eta Bikendik ordun senti zutenaren aldean. Ixil itzegin, ordea nire ezpañak, esiak belarriak ditu ta. An itzalpe izkutuan bien eskuak elkartzen ziren ezarian ezarian, eta estutzen gero. Ixillaldi bat ondoan, oin-muturrez arri biribillek amiltzen zituten. Eta besterik esateko asmatzen ez ta, mutillak par-murritz artean bere lanbideko gora-berak yalkitzen zition: zenbait gabez atari zabalean lo egiten zuela, ta bordetan zakurrek ozkatu egin zutela noiz edo bein, eta zauri-ondoak an zeduzkala. Neskak, aldiz, egunezko lanak, eta gaualdikoak, eta gurasoen asmoak, eta auntzaren autsiabarrak: lorean zegoen maatsondoa txaro morroztu zuela. Alako batez, Bikendi etzen bere buruaren yabe. Belar aundiaren artetik basakatua bezala narraz etorri zen nexkaren oñetaraño. Baño, ixo nire ezpañak, esiak belarriak ditu ta. —Mireio, idan musu bat, esan zion Bikendik. Mireio, ez yan ez edan negon; ainbesteko maitea biztu didan. Mireio, ire arnasa nire odolean sartu nai niken, eta aizeak eramaten zidan. Ire gonaren magala bederen utzadan, musukatzeko. Egun eta eguzki ari nadin musuz betetzen! —Bikendi, ori pekatu itsusia duk, esan zion Mireiok, eta otatxoriek eta gorribeltxek zabalduko ditu bezela maiteen ixil-gordea. —Ez izan orren beldurrik; biar bertan aizatuko nik Crautik asita Arlesko mugaraño dabiltzen otatxoriak. Mireio, iregan Paradisua zekusanat... Entzuidan, Mireio, zion yaun Anbrusiren semeak; Rodanon badun belar bat, guk belar-kizkur esaten dioguna. Bi lore ditin, bata bestearengandik bereix, txapar bakoitzetan, eta ibaiaren ondarrean. Maite-aroa elldu zaitanean, loreetako bat gañera ateratzen dun irriz, eta eguzkiari eskatzen zion pinpina zabal dezaion. Ain ederra ikustean, bestea ernatzen dun, ikustekoa! ta lagunarengana maitaro igeritan zoaien musu bat emateko bere aienak luzatuz, gorbelarengandik bereizi ta, txortena autsiz, bere eskuko, baño iltzear, eta muñ egiten zion bere ezpain zurbillekin, lagun zuriari. Mireio! musu bat eta gero eriotza... Bakarrik geuden ta... Neska zurbil zegoan; mutilla zoraturik, begira zegokion. Nasialdi artan, basakatua bezala yeikitzen da bat batean. Neskak, ikaraturik, kentzen dio eskua gerritik, baño ark berriz eltzen dio. Baño itzegin, ixilago, nire ezpañak, esiak belarriak ditu ta. Utzak, zion neskak intzirika, utzak, zion makurtuz eta burruka. Baño mutillak, atsegiñ beroz estutzen du, ta taitar egiten dio mataillean. Neskak atzimurtzi egin zion, makurtu zen, eta igesegin zion parrez. Eta urrundanik maxioka kantatzen zion: «ator berriz, ator berriz!...» Onela illunabarrean beren garia ereiten ari ziren, ilargi-gari ederra, Yainkoak erregeeri naiz nekazarieri ugari bialtzen dien esku-ekusi loratsua.

Urriren eta Bikendiren erronka.

        Bazoaien bada illuntzean zabaldian barna saskigille lerdena, Urriren bide beretik. Tximista lenbiziko zugatzarengana bezala, aserre biziz esteak yaten, onela mintzatu zitzaion bei-ezlaria: —I al aiz, ardi-semea, Mireio lilluratu duna? Ordun, zarpail orrek ara oan ezkero esaiok, ez didala axolik arengatik eta aren erbiñude-ezpainengatik, ezta ire aragia estaltzen dun zatar zarrarengatik, emagixon eder; bai aiz? Bikendik dardar egin zun. Barrenak su artu zion berela, ta biotzak yausi egin zion suziriko antzo. —Doillorra, ezurrak autsiko diat, gerriak biurrituko ditiat atzaparrokin, erantzun zion leoi arre gosearen begiratu batez. Eta au esan bitartean, aragi beltzak dardar zegion. —Buruz arripilla iriyoko diat, lapurra esan zun besteak; ire eskuak aulegi dituk;

ez duk balio zume bat biurritzeko; itzalez itzal ibiltzeko ta alperkerirako baño. —Bai, erantzun zion Bikendik sumindurik: zume bezala lepoa biurrituko diat. Iges egik, bada, iges nere aserretik; ezperen, Galiziko Santiago arren, ez duk geiago Camargako millazkarik ikusiko; onako burnizko eskumutur onek ezurrak eioko ditik eta. Bere aserrez norengan irauli arkitu zulako pozez, beizaiak muzinka erantzun zion: itxok, kaiku, pipa biztu bear diat. Eta au esanda, atera zun sakeletik aker-larruzko toxa ta andik pipa beltza, ta irazeki bitartean, nardaz esan zion Bikendiri: amak seaskan eragiten zian bitartean ez al zian Joanes Artzaren ipuina kontatu.

        Yoanes artza gizon indartsua uan. Bein batez nagusiak bi idi parerekin bialdu zian galtzua urratzera, ta zer egin omen zian? Artzai batek aari-eulia bezala artu idi uztartuak eta airean bota zumartxuri baten gañeraño. Arraio ezereza; bearrik etzegok emen zumartxuririk! —Lotsa gaiztokoa, esan zuen saskigilleak, i ez aiz astoa alor-mugatik bialtzeko ere, urdea, mingain utsa aiz! Bikendi mugimentu gabe, eizezakurra baseizearen aurrean bezala, arerioari bidea itxiz zegoen. —Yetxi adi zaldikotik, yetxi! zion Bikendik oiuka. Ez aiz yetxiko alper arrandi-aundi ori, ez!... Yetxi adi, edo eratxiko aut. Ikaratu egiten aiz? Atzeraka oa? Orain ikusiko diagu nork esne obea edoski zun. Eta i, azi gaiztoa, gizon bizarduna aiz? Estekatuko aut, gari-bala bezala. Ik itsusitu al duk landa ortako Mireio, inguruetako lorea? Nik garbituko ditiat ire iraiñ oriek, nik, ire odolarekin, odolik baduk beintzat. Beizaiak aldiz erantzun zion: arre, arre, sukal-maitale, itxok, or noaiek. Eta berela yeixten da zalditik.

Burruka.— Bikendi nagusi.— Urrik azpikeriz, burni-agaz yota zerraldo uzten du Bikendi.

        Aizatzen dute soingañekoa; eskuzarta egin dute; aizea ere ikaratzen da; aien oiñenpean arribillak amiltzen dire; oldartzen dire elkargana bi idi bezala. Bereolaxe, bi idik, urruti eguzki bero izpitara bei gazte beltz guria otalurrean ikusi orduko maite-marrua ateratzen dute lezka-tartean eta barnean tximista lertuko bai litzaien, maiteak bertan itsutzen eta zoratzen ditu. Ta aztarrika bata besteari begira, arnasa artuz, burua makurtuki elkarri eltzen diote talka-ots aundiarekin. Burruka luzea ta gogorra dute, maiteak moskortzen baititu, maitasun bizkorrak eragiten die ta zirikatzen ditu. Bi txapeldunek olatsu ukabilkatzen zuten elkarren burua. Urrik ortzetako ederra artu du, ta aundiagoaren eskaiñia ikusita yasotzen du asarre bizitan bere eskutzarra, ta gabia bezala Bikendiren gañera egozten du! —To, to zartako au, errukarria! —Aizeputz, ikustak bulartsu naizenez, ziotsaten elkarri. —Begira-itzak nire eskuek egindako ubelak. —Eta ik, arraio orrek, begira zenbat untza odol ixurtzen duan. Eltzen diote elkarri, iñarrosten dire, makurtzen eta zutitzen dire, oñez oin, soñez soin; biurritu besoak eta marruskatu, bi suge kiribildu antzo. Luzaro zuti, zotuku bage daude. Biotz pilpirak entzuten dire, eganagi baten egaketa bezala. Tinki ta ixilik, bata bestearen babesean. Gardongo zubi arrigarriaren zubi-bularrak dirudite. Bat batean askatzen dire, ta ukabillak estutzen ditute; berriz zapaikiak zaparria yotzen du; berriz aserreak estutzen ditu ta ozka ta atzamarka ari dire. Ene! Bikendiren ukaldiek! Ene, beizaiaren muturrekoak! Ukabilko izugarriek ematen ditio, baño Valabregakoa, kaskabarra bezala usu, an dabilkio inguruan yauzika furrunda bezala. Oraintxe bai, dio saskigilleak, burua autsi bear diat! Baño indarra artzeko atzeraka egin zun bitartean, eltzen dio laister meaketatik Provenzako legera, ta sardeak garia bezala yaurtitzen du burutik atzera, saietsez zelaia yotzeraño. Bil ezak zitua, bil ezak, muturkatu dukan lur ortan, eta autsak atsegiten badik, yan edan ezak ar orrek nai adiña. —Aski duk itzik, eroa, irugarrenean bukatzen duk burruka, esan zion gazteak, edena zeriola. Odola igo zitzaion ille-muturretaraño. Yeiki zen erensugea bezala saskigillea, ta bere biziaren zorian ekiten dio Camargako basatiari, ta, gazte izan arren egundañoko ukaldia ematen dio bularrean. Alderoka asten da basazia; zutik egon nai, baño begiak lausotzen zaizkio. Lurra biraka dabillela dirudio, izerdi otza dario bekokitik, eta berebiziko dunbotsez dorre bat bezala erori zen zelai-erdian.

        Crauko ingurua nare ta ixil zegoen. Urrutira zabaldia itsatsoan, galtzen, galtzen, eta itsatsoa zeruan. Aatetoak, aateñoak eta basaateak, bizkar dirdaitsuz eta suzko egoz, aintziraren ertzera zoazin egunaren atzen-izpiari agur egitera. Beizaiaren beor zuriak, zumeletan itsatsa orrazten zuen, eta sabelpean zilintzaka zeduzkan oinburdin aundiak utsik. —Igitzen baaiz lertuko aut! Orain ikasiko duk gizonak zigorrez ala eskuz neurtzen diren!... Otalur ixilean, saskigileak oiñez bulartea estutzen zion Urri elbarrituari. Oinpean iraultzen da, ta abo-sudurretatik odol beltz zikiña dario galgal. Iru indarralditan egiñalak egin zituen saskigillearen oinpetik limurtzeko, ta beste ainbestetan bota zuen zabal legarrera, aparra zariola, begi-oker eta abo-zabal, pizti itsusi bat bezala. —Ikasi al duk, zitala, guziok ez garala ire amaren seme? esan zion Bikendik. Oa Erregebasoko zezenetara ta esaiek nolako ukabil dudan. Aldegik emendik Camarga baztarreño zekor tartera, ire ubelak eta arrokeria ta lotsa izkutatzera. Au esan ta bere eskuko utzi zuen mutil zakarra. Ardimotzale batek bereola idukitzen du ankartean aaria, ta illea erantzi ondoan, ipurgañean xartako bat eman ta bialtzen.

        Erramiñez ta errautsez beterik, yeikitzen da saltoan beizaia, ta badoa. Burutapen gaiztok derama zabaldian barna. Biraoka ta orroka doa otsoa bezala, aragiak ikaretan. Zeren billa ote dabil legar eta añar tartean? Ene! Tenk egiten du alako batean, eta bere buruaren gañetik dardaratzen du ezten-aga, ta erasotzen dio Bikendiri. Au ikustean, laguntzarik bage bere burua ikuski, zurbildu zen eriotzera bai liyoan. Eriotzak ez du ikaratzen; salkeriz bizkorrago zen etoi baten menpean erori-bearrak, ordea.

        —Bai al duk bekoki, etoi orrek? esan zun Bikendik, eta martiri antzo etsaia geldi igurikitzen du. Urrutigo, zugaztartean izkuturik zegoen maitearen borda. Samur samurki aruntza itzuli zen, maiteari agur esateko bezala. Ona, Mireio, iregatik niyoan eriotzera. Bikendi gizagaxoa.

        Inka larri artan asperenka ari zen oraino maitearengana. —Yainkoari goraintzi akioke, esan zion Urrik ostots otsez, anker arrek, eta berbertan ezten-agaz yo gazte gizagajoa ta zinkurinka erori zen lurrera. Belar odoldua etzin zen aren azpian, eta luzaro bage txiñurriak bide egiten dute aren zango lurreztatuetan. Bitartean beizaia laugain ziyoan, marmarika. —Gaur gabean, zion biurri arrek, Crauko otsoak oturuntza badite legarretan. Bai poza duketela olako otorduarekin!

        Crau aldea nare ta ixil zegoen. Urrutira, zabaldia itsasoan galtzen, eta itsasoa zeruan galtzen. Aatetoak, aatetipi dirdaizuak, eta basaate su-egodunak aintzira ertzera zoazin, azkeneko argi-izpiari agur egitera.

        Ta beizaia laugainka, laugainka, itxedon bage. —Ots, ots! ziotsaten zangurru-biltzaileak beorrari. Ta beorrak sudupil-begi-belarrieri eragiten zien. Rodano ibaia laister begizta zuten. An zetzan bere uberkan lasai. Aitzulo santuko bidezkariak bereola egiten du lo, bideak akituta, arru zuloan. Ilargia dizdiz ari zen ur gañean. Ibaiean arraunka zoazin iru ontzilari.

Iru ontzi-zaiak. Iratxoen dantza.

        Ontzikoak! oiu egiten du giza-iltzaile koldarrak; ontzi-azalean naiz goñubean eramanen al nauzute nere beorrarekin? —Ator usu, azi on, erantzuten dio maxi-mintzo batek. Krisaillu izekia gora dute, ta arraunen eta agaren tartean an dabiltza arrain ekurugaitzak. Beta galtzerik ez dago; arantzak yotzen du. Urbil adi, morrosko, mugona duk; sar adi ontzian usu. Biurria, gibelean eseri zen. Beorra igerian zoaien ontzi-atzetik, muturra zapioeri lotuta. Arrai aundi ezkata-zuriak arrarte barnak utzita, ontzi-gibelean yauzi egiten zuten, ur nareari eragiñez. —Ontzizai! dio arraunlari batek, antzia alderoka asi da, begira! Au esan zuna, alkitoan oiña tinkatuki, arraunean kiribildu zen aiena bezala. —Oartu nauk aintzintxe, dio ontzizaiak, karga madarikaturen bat deramagula, Ontzizaia ixildu zen. Ontzi zarra alderoka zebillen moskorra bezala. Ontzi zarra zarkildua zen; olak ustelik zeduzkan. Yainkoaren tximista! esan zun beizaiak lemeari elduz, ikaran zuti yarririk. Norbaitek eraginda gerogo ta eragiñago dabil ontzia, artzaiak arriz yo ta bizkarrezurra autsi dion sugea bezala. Lagunak, zergatik astiñaldiok? Ni murgiltzea nai al duzute? Ola oiugiten die beizaiak ontzi-mutilleri, orma baño zurbilago. —Oraintxe ezin menderatu dut lemea, dio lemazainak. Neregatik ontzia yaikitzen da, ta yauzi egiten du txirdillak bezala. Norbait il duk ik, doakabea! —Nik? Nork esan dik? Ola bada, Satanek eraman nazala ipernuko osiñera. —Ai, aaztu zaidak, esan zun ontzizaiak zurbil zurbil, aaztu zaidak; gaur duk done Medarten gaua. Gau ontan, ibaiean ito guziak atera bear dite beren zulo ta zurrunbilloetatik, eta aurpegia agertu bear dite, denik ondarrenean egon ta ere. Ara, asi dituk lerro luze luzean. Ara, gaixoak! Oiñutsik ziyoazek ibai-ertz arrizura. Soiñeko loituetatik, ille lizunetik ur arre tanta lodiak yariotzen dituk. Itzalean, zumartxurien azpitik, lerro lerro zoazik, argi irazeki banarekin. Izarretara begira zeudek. Zango kuzkurtuak ondarretik erauziz, buruak oraino limuria daritela, ontzia kalakan eta alderoka zerabilte, ekaitzak bezala. Une oro itzal berri bat ateratzen da ertzera gogo biziz. Bai atsegiñez artzen dutela arnas garbia ta alorretatik datorren urriña! Ikus nola begiak aldatzen dituzten Crauko zabaldira. Oinbesteko zurmiñaldi ondoren, atsegin zaie naski, igitzea, ta soñekoetatik ura dariela begiratzea! Une oro limuri ondarretik itzal berri bat agertzen da. Guziek ikaraz iñarrosten dute osiñeko loia. Badire zaarrak, gizaki ta emekiak, aragi ta ortzik bageko gizagaxoak. Perka ta mazkar arrantzara yoan, eta perka ta mazkarren yanari izatea gertatu. An ondarrean diyoan talde naigabetua baal dakusak? Senargaiarengandik alde beren buruak ikusita. Rodano ibaiari izkutatzeko ta beren naigabea murgiltzeko ondarra eskatu zioten neska eder ero aiek dituk. Gazteño gaixoak! Argi-illunean ageri zaiek pilpilka gorbelak zikindutako bulartea, ta dariten tantaka etzekiat malkoa den ala illeetako ituzura. Ontan ixildu zen ontzizaia. Murgilduak, esku batean sugarra zeramaten; eta ixilik eta astiro zebiltzan ibai-ertzean. Gelldiune artan euli-furrunda ere oartu ziteken. —Ontzizai! esan zun Camargarrak ikara lauorritan; ez ote dabiltza zerbaiten billa illunbetan? —Bai, zerbaiten billa, zoribagea! Burua alde guzietara itzultzen dite. Lurrean bizi ziralarik erein zituten siñiste-egiteen eta egite onaen billa zebiltzek. Gogo dutena billatu orduko, parrastan amiltzen dituk artaldea ozkirri atsegiñera bezala. Ta egite ona eskuetan artu orduko, lore biurtzen zaiek, eta mordoxka bildu ezkero Yainkoari zeramaioe alaiki ta arekin zeruko ateak irikiazten zizkiote Yondone Petiriri. Yainkoak ola ematen ziek erio-osiñean yausi zireneri, beren buruek erosteko asia, batzuk ordea, egundu orduko, atzera urpera sartzen dituk. Yainko-nardatzaile, gaixoen zanpatzaile, saltzaille, gizailtzaile, artalde erkitu ori, alperrik zebillek zeruratu dezaken egite on baten billa. Ibai-ondarrean oztopo egiten dite, arkoskoetan bezela, beren pekatu gaitz eta eriotzekin. Mandoa iltzen duk, eta makil-ukaldiak bukatzen dituk; aiek ordea, uiñen marruan zeruko barka-eske ari dituk noiz arte ez dakitela...

        Alako batean, lapurrak bezala eltzen dio ontzizaiari Urrik. —Ontzian ura! dio errukarriak. —Atxukilla or dago, erantzuten du lasai ontzizaiak. Asten da Urri ontzia txukatzen eriosuar...

        Gau artan, Trinkelako zubian iratxoek dantzan zebiltzan. Eupa mutil, ekin, Urri, aspertu bage! Beorrak abokoa autsi nai dik izututa. —Zer dun, Zuri, zer dun? ildakoek ikaratzen al aute? esaten zion nagusiak, illeak lazturik. Gerogo ta illunago ageri zen ibaia. Ura irixten da atzeneko oletara. —Nik ez dakit igaritan, ontzizai, esan du Urrik. Ontzia aterako da? —Ez, esaten dio ontzizaiak. Begien itxiriki batean pulunpatuko da. Baño ibai-ertzean lerroan dabiltzan itzal oriek, oinbeste ikaratzen auten oriek unama-muturra botako zigute, esan zuen, eta ontzia Rodano ibaiean pulunpatu zen.

        Illunbetatik, murgilduen krisallu zurbil ikaratietatik, ibaiaren alden besteñoko argi-izpia sortu zen. Ta armiarma, eguzkia sortzean bere aritik zilintzaka bezala, ontzikoak ere iratxo ziren, eta argi-izpiari eltzen zioten, eta arin ziyoazen batetik bestera. Urri ere, ura akalderaño duela, unama aldera esku estuak luzatzen ditu. Gau artan, Trinketallako zubian iratxoek dantza zuten.