IX
LANGILLEERI DEIA

Erraimun zarrak langilleak deitzen ditu, Mireioren billa asteko.

        Basakek nigar egin zuten; erle naibagetuek erlauntzeetan sartu ziren, zornabelar eta azitrai-landaz azturik. —Ikusi al duzute Mireio? galdegin zien igebelarreri ur-ollo urdin ederrak, urmael inguruan zebiltzalarik. Yaun Erraimun zarrak eta emazteak, aurpegia malkotan eta erioa biotzean, alorrean elkarren ondoan eserita beren naibagea arintzen zuten. Bai, eroa bear luke! zioten. Doakabe zentzubagea! Gaztetasun eroaren erorikoa izugarri astuna da! Gure Mireio ederra, erakeri nigargarria! ijito zilibokari zirtzil batek ostu! Nork erakutsiko digu, lapurrak lotsabage ua eraman duneko aitzuloa? Ta au esanez bi zarrak buru aserreari eragiten zioten.

        Astoa espartzuzko bizkar-ordeekin, azaldu zen oi bezala ardo-banatzailea, ta atalasean zutik, «egun on» esan zien; arraultzen eta uraren billa nator, nagusi. —Itzul adi, kixkali ori! nexka bage, artelatza bezala larrutu nautela ziduridak eta. Etorri aizen tokira oa laster batean, mutil. Zelaietan barna oa tximista bezala; segari ta nekazariek utzi ditzatela sega ta golde; igitarieri esaiek igitaiek uzteko, ta artzaieri artaldea uzteko: datozkidala.

        Auntza baño ariñago badoaie berela mutil zintzoa legartzetan barna, zuli gorri ederretan barna, muñoetako artadietan barna, yauzi batean bideak igaro ta belar ebaki-berriaren usai gozoa usnatzen duelarik. Melga zuti, urdin, loredun tartean, urrundik entzuten du sega-zarrazta. Segari mardulak aurrera-kiñu berdiña egiten dute ebaki-ala. Belarra mailka uzten du galtzairuak, begien atsegingarri. Neska ta neskato alaiek belardia eskuaretzen ari dire. Batzuk, belarra bildu-ala kantari, kirkirrek sega-igesi kanta entzun bitartean. Itzai trebeak besamen aundika, belarra gerriraño arrotzen zaiolarik, gora derama gurdi-zama, gurpilak, ezpatak eta endaitza estaliki. Etxerakoan itsas-ontzi aundi iduriko du, balantzaka. Olako batean, itzaia yeiki da langillezaia bai litz, eta bapatez esaten die segarieri: geldi yaunak! berri gaizto diagu!

        Sarde beteka belarra zekarkioten mutillek bekoki-izerdia txukatu zuten; segariek, segakirtena ugal potoen gañean ezarrita, aobizarra zorroztu-ala zabaldira begira yarri ziren, eguzki-izpien buruzki.

        —Yaunak! ara zer dion nagusik, esan zuen berri-ekarleak. Ardoketari! esan dit: oa tximista bezala; segari ta nekazarieri esaiek, utzi ditzatela sega ta golde; igitarieri, igitaiek uzteko, ta artzaieri, artaldea uzteko: datozkidala.

        Auntza baño ariñago badoaie atzera mutil zintzoa. Altengo oroigarri, otxarra azi oi deneko ildo-bizkarrak zangarteka igaroz, nonai Umotasuna dakusa, bere lastargiz lurrari urre-kolorea ematen. Belarmiñez izarturik dagoen lur etzea barna, an dakustzi goldelari bizkorrak mandoen atzetik golde gañera makurturik; ba-dakusa lurra negunagiak ateratzen, elkor itxuragaitzak azalduki: badakustzi ildo zabalean buztanikarak, goldearen atzetik yostalari.

        —Gizonak! ara zer esan didan nagusik, esan zun mandatariak. Ardoketari, esan dit; oa tximista bezala; segari ta nekazariek utzi ditzatela sega ta golde; igitarieri esaiek igitaiek uzteko, ta artzaieri artaldea uzteko: datozkidala.

        Badoaie berriz ere morroi zintzoa auntza baño ariñago, belardi, zokogune, urrezko gari-alorretan barna izkutatzen da. Berrogai segari, su kixkalgarria antzo, alorrari bere soñeko eder usaiduna erauzten ari. Garian barna, otso antzo oldartzen ziren, alorrari ta udari urrezko lore garbia kentzen. Gizonen atzetik lerro luzeka, maasti baten anduak bezala, maillak ageri ziren. Lotzaile erneak armenak egin, besamenka bildu, ta bala usu lotzen zuten belaun-keiñuz, eta atzera yaurti.

        Erletaldearen egalak bezala ta patuxak ugiñetan eguzkitara yostaka bezala, aien igitaiek dirdai zegiten. Eta bala zutak galdor-mototxetan elkarren galburuak bat egiñez, eunka zeuden. Guda-txabolak ziruditen. Beiñola Bèu-Clairek alako etzauntzak landatu zitun Simon ta prantsestaldea, basatien gisa, Provenza ta Conde Erraimun lepo egitera etorri zirenean. Artean, buruxka-biltzaileak arat onata dabiltza yostalari, galburuak eskuan; seskadietan edo balaen itzal beroan nexkaen bat, begi-lilluratzaileen bati ederretsiz, maite-igitaiari bere burua egozten dio, ark ere bere igita egiten baitu.

        —Gizonak! ara zer dion nagusik, esan zun mandatariak. Ardoketari, esan dit: oa tximista bezala; segari ta nekazariek utzi ditzatela sega ta golde; igitarieri esaiek itaiek uzteko, ta artzaieri artaldea uzteko: datozkidala.

        Berriz ere auntza baño ariñago badoaie artzai zintzoa. Oliodietan barna, bidexkaeri lotuz, an doaie tximista bezala; maats-aienak autsiz ipar-burrundak bezala, ta galdurik gertatzen da alako batean, eper-kanta beste zantzurik ez dula.

        Crau legorraren zabaldi izugarrian, zumel-txartaka batzuen azpian, ezagutzen ditu urrutira ardiek abaroan. Artzai gazteek eta artzai nagusiek lekugi-gañean zear-etzana zuten. Pinpiñek bakean zebiltzan ardi ausnartien bizkarrez bizkar. Itsasotik geldi geldi yeikitzen zen gandu zuri ariña. Goi garbietan, zerutarren bati eguzkiak soñekoa arintzen zion.

        —Gizonak! ara zer esan didan nagusik, esan zun berri-ekarleak. Ardoketari, esan dit: oa tximista bezala; segari ta nekazariek utzi ditzatela sega ta golde; igitarieri esaiek itaiek uzteko, ta artzaieri artaldea uzteko: datozkidala.

        Bapatean atertu ziren sega ta golde. Berrogai igitariek igitaiek utzita bideari lotzen zaizko, erlauntzeko erlekumea egalak dituen orduko furrundaka ler-zugatzari lotzen zaion bezala. Iritxi ziren bordara bala-lotzaile, eskuaredun, gurdidun eta mutil, artzai, buruxka-billtzaile, metatzaile.

        Illunik eta ixilik, larraiñeko larratzean zeuden yendearen begira nagusi etxekoandreek. Langilleek lana eten-bearrez arriturik, nagusia inguratzen zuten etorri-ala.

        Deitu gaituzu, nagusi. Emen gaituzu.

        Yaun Erraimunek burua yaso zun. —Uztaroan zetorrek beti ekaitzik aundiena. Zorigaiztokoak gu! Zur egonda ere beti zorigaitzak atzematen gaitu. Arren! esan zun zarrak, ixil nadin, adiskideak, zuetan bakoitzak zer dakien edo zer ikusi duen esan artio.

        Ateratzen da Gulteneko Luenti. Au umetandik Arlesko zabaldietara yoan oi zen bere igitariekin, garia urrekeratzen asi orduko. Ugiñek alperrik astintzen duten arkaitza zirudin; larrua Eleiz-arria bezain beltxerana zun. Langille-nagusi zar au, eguzkiak kiskali edo iparbeltzak orro egin, beti aurrena lanera. Zazpi seme bera bezain mardul ta beltzeran, berekin zekartzen. Igitariak ao batez aukeratu zuten buruzagi, ta bidez alere. Asi zen bada Luenti: esana egi bada, «goiz gorri arrats-iturri», nik ikusi dudana negargarri da iñolaz ere, nagusi.

        Yauna, ekaitza uxa ezazu! Goizeti zen. Argiak illuna urkatzen zun sartalderantza, intzaren bustian, oi bezala, segaldira giñoazen. Lagunek! esan nun; lanaldia ona bedi, ta ekin. Beso-uts yarri nintzan lanerako, ta alai makurtu. Lenbiziko zarraztakoan, nagusi, beatzek ebaki. Ogeitamar urte ontan etzait olakorik gerta, Yainko aundia! Ta erakusten ditio odoldurik eta ebaki aundia ta Mireioren gurasoek berriro zinkuri egin zuten.

        Belar-segari bat, Buketeneko Ibane tartetik sartu zen. Tarascondarra zen, Tarascaren zalduna, mardul ta gizaundi, baño biozti ta adiskide on. Denbora bateko sorgiña, Tarasca, Tarasca! otsetara iges zoaienean, erri illuna dantza-irrintzi-iskanbillek alaitzen zutenean, iñor etzen Condaminan ark bezalako yasez azkona naiz bandera aizean eragiten zunik. Segari bikaiñentsuna atera ziteken, lanari sendo yarrai balitzaio, baño pestaburukoan, alde igitaia! Sabelzainkerira, orritsetara, zugatz-ostopeko yostaldietara edo zezenetara, ero ta itsu zoaien. Nagusi, esan zun, igita —bitartean, gogotik ari giñela, zalgi-txaparrean eper-kabia arkitu dut ega-ukaldika. Pozik makurtu nintzan asko ote ziren, baño, au lana! txinurri gorriak, eraso kabiari ta kabikoeri. Iru illik zeuden; gañerakoek, izurri ark zirikatuta, kabi-ezpañetik lepoa atereaz esan-iduri zidaten: «el zakizkigu». Ausiña baño miñagoko moxorro aiek, ordea, aserre biziz ozka egiten. Ni gogonduri, sega-kirtenean tinkatuta, txori amak aien miñez zumeldian ari zun nigar-txintari erne negokion.

        Zoritxar berri onek, gurasoen zain-yoa mintzenago du.

        Garagarrillez, ekaitza zabaldira ixil sartzen denean, iparra gero ta puztuago, ortzia tximistak argitzen, eta guzia goibeltzenago den bezala, an azalldu zen Maran...

Sega-apustua: Maranek irabazi Gulteneko Luentiri.— Gurasoak Mireioren billa.

        Landetxetan aipatua zen Maran. Gaur egunean ere, gaualldietan, mandoek ganbeletako malkarra yaten ari direnean, bordamutillek upeletako olioa aitu arte ez dire aspertzen, Maranek astegun batez egin zuna esaten. Ereiarorako izketatu zen. Goldelari bakoitza ildoa urratzen asi zen, eta Maran, lekutik igitu bage, gollde-belarri, txakur, estukia antzebage kolpatzen ari zen egun eta mende lanabasik ukitu ez bailun. —Lanerako izketatu aiz eta goldea moldatzen ez dakik, antzekaitza! esan zion langille-nagusiak. Aketzak muturka ik baño obeki lantzen dik lurra, biurri! —Itzetik eltzen diat, erantzun zion gazteak. Egin dezagun: ildoa oker ateratzen dunak bi urre-diru gal bitza: yo turuta.

        Bi goldeek lur larrea batean urratzen. Biek, zuzenbidetako, alor-mugako bi zumartxuri begiz yo zituten. Ez dire yo-bidetik okertzen. Eguzkiak galburuek urreztatzen ditu. Ozpina! zure ildoa, mutil-nagusi, adoia artuarena da, ikasiarena da, esan zioten mutillek; baño egia esan, bestearenak gezi baten bidetako balio luke naski. Ta Maranek apustua irabazi.

        Maran onek ere, batzarre artan bere itz samiña yalki zun. Aitzintxe, zurbil, lurra landu bitartean txistuka ari nintzan. Lurra zaila zegoen ete nik bukatu egin nai berantuta ere. Alako batean nire mandoen illea lazten da. Bildur ikarak geldiarazten ditu, belarriek izutuki. Lur larreko belarrak makurtu ta marguldu egin ziren. Ziztatzen ditut eta Gorrixtak illunki niri begiratzen, igitu bage, ta Auskera galtzuan usaika. Nik iztazaiñetan ugalez yo, ta ikaraz yarrai zuten. Golde-etxea autsi zen; zumarra, ta endaitza uztarriarekin deramate. Ni guzia larri, zurbil, otzikaraz, ortz-karraskaz, buruko ille zutien gañetik eriotza aize-antza igarotzen senti nuen.

        Yainkoaren Ama! oiu min egin zun amak; Zure estalkipean ar ezazu nire nexka ederra, ta belauniko erori zen odeietara ezpainak luzaro zabalduki.

        Ontan zangarteka dator Anselm arzai-nagusia. Zer ote zun aen goiz orreagan ibiltzeko? esan zun inguruta bildu orduko. Gu eskorteetan ari giñan ardi-yeizten, eta zabaldi arrizuen gañetik izar zegoen. Gogo bat, itzal arin bat, iratxo bat igaro zen eskorte ondotik. Zakurrek ikaraz mutu, ta artaldea aril bat eginda gelditu. —Onezkoa bai aiz, esak; arima gaxoa bai aiz, itzul adi suetara, esan nion. Ez nun astirik Andre Mariri Agur Mari bat esateko. Nerekin Donamarietan ez al du artzairik etorri nai? esan zun mintzo ezagun batek. Eta berela itzali zen agerkaria, zabaldian barna. Siñesten al, nagusi? Mireio zen.

        —Bai ote? oiu egin zuten larrainean zeudenak oro. —Bai; ikusi dut, izar-argitan nire aurretik igaro da, baño ez oikoa: aurpegi-illun, maxkal, oñaze miñen batek zedukan lur ontan. Berri latz au entzutean, gizonezkoek esku lurtsuek batera zartatu zituten. —Eraman nazue Donamarietara, oiu egin zun amak. Nora ere diyoan, ara noakio atzetik nire txoriñoari, zabaldi arrizuetako eperkume ari. Txiñurriek erasoko balizute nire ortzak autsiko dute kabia ta irentsiko. Erio zikoitzak atzeman gogo bazaitu, neronek akestuko diot sega zarra, ta zuk, bitartean, zumardia barna iges egiñen.

        Yoana Mari, zabaldia barna, eroarenak esanaz doaie. —Itzai, zion nagusiak, gurdia gaitu, ardatza igurtzi, bei Beltxa uztartu, berandu duk eta, bide luzea diagu ta Gurdi negartira igotzen da Yoana Mari, ta aizea sekulako zinkuriz eta aienakaz betetzen du. —Alaba eder, Crauko legartza, ondartza zabal guziek, i ere bai, eguzki dirdaitsu, lagun zaizkote nire alabari, igatzen ari da ta. Atso zar nazkagarri ark iñolaz ere, aitzulora sartu zunean, bere ontzitik iretsiazi bide ditio irazkai ta zital. Taven! Yondone Antoni izutu zuten deabru guziek Bausko arkaizpera narrastuko al aunate!

        Gurdiaren kalaka ta zalapartak, gaxoaren mintzoa ixiltzen du. Ta landa-gizonek Crau zabalean iñor ageri ote zen begiratuz, lanera zoazin geldi geldia. Zorion dute eltxoek, urrutira estu-iduri duten zugaz-lerroetako itzal ozkirrian!