VIII
CRAU-KO ZABALDIA

Mireioren etsipena.— Gaberdien iges Provenzako Damamarietara.— Crau, zabaldi legorra.

        Nork burutu leoi amarekin, aizulora itzulitakoan, umea an arkitzen ez badu? Orroka, eriosuar Berberiko mendiz mendi dabilla aspertu bage. Eiztari mairu batek eraman dio leoikumea, ta laugainka doa añardietan barna.

        Nork geldiaziko zaituzte, ñexka maiteminduak? Gelatxo illunean, illargi-izpia sartzen delarik, an dago Mireio etzinda, nigar ta nigar, bi eskuak bekokian. —Maitasun ederraren Ama! zion, zer egin bear dut? Zori txarrak iltzen nau naibagez! Aita ankerra, orrela apalerazten nauzu? Nire gogoaren miña ta kezka bazenekusa, errukiko zintzaiket! Zure alaba au artizarra zen len; orain berriz uztar-beia bezala lepoa makurtzera beartu duzu. Zergatik ez ote du itsasoak gaiñez egiten? Zertako ez ote du Crau aldea ondatzen? Pozik nekusake lurralde au urak eramanik, onetxek ondatzen bai nau! Yaio al nendiken ni eskale batengandik suge-kabi batean! Ordun, naski, mutil bat gogo banu, beartsu izanik ere, maita nezake; ordun Bikendik eskatuko banindu, laister ezkonduko nindukete arekin.

        Nire Bikendi eder! irekin bizitzekotan, i untzak bezala laztantzekotan, pozik edanen nikek bide-iturrietan, eta ire musuak nitikek yanari!

        Oean orrela naibagetze bitartean, bulartea sukar, maite-dardaraz, lenbiziko maitemiñ eguna oroituz, nexka ederrari Bikendiren esan bat gogoak ematen dio. Bai, zion, bein batez bordan esan idakean: iñoiz zakurren batek, musker, suge edo beste pisti gaiztoren batek ozkatzen bai aun, naibageak menderatzen bai aun, oa oa, Andre doneengana, ta berela arinduko aunate. Gaur atsekabepean nago. Banoa bai, Andre doneengana ta pozturik natorke.

        Gogoeta onen ondoren, maindire zuri tartetik yauzi egiten du. Giltza dizditsuz idekitzen du altxariak dauzkan kutxa, bikaña, intxaurzura, gaiñetik bitxiztatua, ta an aurkitzen ditu bere ondasuntxoak: lenengoz Yauna artu zuneko buruntza; isplika-belar izpi igar bat, eta tximista aldentzeko argizagi onetsi apur apur bat; gona motz gorri bat berak eskuz biryosia yazten du, ta aren gañetik beste bat ederragoa, ta gero gorantze beltza estu estu, urrezko orratz batekin lotua. Bizkarra beira zarion ille beltz ederra bildu, adats kizkurrak bildu, ta zapi zuria sare batean arturik, lokarri urdin batekin iru biur eman; arlesiar nesken buruntza au bekoki gazte garbian zuelarik, gona-aurrekoa yantzi ta museliñazko zapi azpildu bat bular aurrean yarri.

        Baño ondikoz! provenza-erako ginbailtxoa aztu; beroaren babes bikaña baitzen bere belarri aundiekin. Orrela yantzirik, nexka maitiak artzen ditu oskiak eskuan, eta ixil ixil, zurubia beira, atearen burni-aga kendu, Andre doneeri otoitz egin ta badoa aizea bezain usu gau bildurgarrian.

        Izar-morkak itsastarrari keñu egiten dioten ordua zen. Donianeren arranoa Ebanjellariaren azpian etzan zen. Doniane dagon iru izarretan. Andik ñir ñir egiten zun. Izar zegon eta nare, ta izarrak dirdirka ari ziren. Arimen gurdia izar-zabaldietan barna leiaka zoaien zerurantza, bete beterik, eta itzalpeko mendiek begira zegozkion. Mireio izar-morkaren aurretik zoaien aintziñeko Magalona bezala; ugiñ aserreek, ekarrita, basoan utzirik, nigarrez ain luzaro Peru Provenzakoaren billa ibillitako ua bezala.

        Anartean, alor-mugako eskortean, bordako artzaiek ardiyeizten asi. Batzuk ardieri muturretik elduta, sarobeetan, axuri otzanei edanarazten zien noizpenkako marrakaldi artean; besteak, umea kendutakoak yeiztalleari zeramatzioten. Eserita an ari zen baztar illunean, arri bat aulkitako, gaua bezain ixil, errape anpatuak lauskitzen, esne eder aparduna ereika atereaz, kaikuaren ezpañera zarraztaldi bakoitzean aparra urbilduz. Artzakur aundi ta lilia bezain zuriek etzanda zeuden artegiaren luzeran, okotza aztalbelarrian. Inguru guzia bake ta lo zetzan zabaldi llurruntsuan. Zerua izar zegoen dirdizka. Ontan, tximista bezala an doaie Mireio, ta ardi ta artzaiek bil bil egin ziren, buru gañean ustekabeko ekaitza oartzen dutenean bezala. Nexkak esan zun: ez al du nerekin artzairik etorri nai Done-Marietara? Ta itzalak bezala aldegin zun andik. Bordako zakurrek ezagun izan zuten eta etziran egonetik atera. Bitartean nexka, eperra bezain arin, zumel-txartakak eraikoriz, astalarren gañetik egan, lurra oñez ozta ukitzen zuela zoaien. Noizik bein ametz ondoko belarrean zeuden kurinkak esnatzen zitun, eta aiek ikaraz Crau soil eta itzaltsuan barna «Karoli Karoli» esanaz, ziztu aundian zoazin. Goizeko argia urratzen asia zen mendi-galdorretan, iintz-adatsak zelaiean goxo goxo zabalduki. Larratxori galdoxtunek agur egiten zioten. Alpina aitzulodunaren tontor garaiak igi-iduri ziren eguzki izpitara. Ezari ezarian agertzen zoaien Crauko zabaldi legor landubage arrizu, neurribagea. Antxiñako Crau ontan asabaen ipuiñak egi baditugu, ugolde izugarripean ondatu ziren erraldoi arroputzek. Zoro aiek, zurubi batekin, beren indarrez, Guzialduna egotzi uste zuten. Erauzi omen zuten zankaz Santa Vitoriko galdorra; ba omen zoazin Allpinara ango arkaitz amil izugarriak Vantur mendiari erasteko. Yainkoak ordea, eskua zabaldu. Iparbeltza tximistarekin eta aize-zurrunbilloa, Aren eskutik arranoa bezala atera dire. Itsasoaren barnetik eta ango arkaitz-osiñetatik laisterka doazi beren oatze biguña arkaitz utzirik. Laño astun beltza yeikitzen da. Iparrak, tximistak eta zurrunbilloa arrauts-estalkia zabalduz, zapaltzen ditute ango erraldoi-antz garaiak. Crau, amabi aizeetara zabaldurik, Crau mintzula, Crau illa, ordu ezkero arrauts aren estalkipean dago.

        Aitaren lurretatik gero ta aragotzen da Mireio. Dirdirak eta sargoriak, aizean argi-ikara sortzen zuten, eta zelaieko txitxarren mintzak belar beroan txigorturik, atertu bage ari zuten beren maratil mintzobakarra. Etzen ageri zugatzik ez itzalik, ez kristaurik. Negutean zabaldiko belar motx goxoa morrozten duten artalde ugariak, Alpe ozkirri osasungarrietara yoanak ziren udako beroen igesi, belar beti-ezearen billa.

        Garagarrilleko sutartean, badoa Mireio, badoa. Ta musker aundi auskarak beren zulo ertzetatik zioten: zororik egon bear din eguzki orrekin legartza ortan ibiltzeko; muñoetako epuruek eta Crauko arribillek dantzarazten baititin. Ta txaixkurrek otepean zioten:

        Nexka bidezkari, itzuli adi itzul adi. Yainko onak iturrietan ura ta zugazpetan itzala yarri din, eta udaren aurpegiak i erretzen aun. Alperrik esan zioten mitxeletak ere. Maitearen egak eta Siñestearen aizeak zeraman, aizeak Urrilletako ondartzan aron dabiltzan itsas-olloek bezala.

Mireiok Yondone Genti ura eskatzen dio.

        Aldiz aldiz zabaldian agertzen zen lezka-tartean artegiren bat, illunik, artzaiak eta ardiak utzia. Nexka an egarri gertatu zenean orde, bakar, latsik eta istillik bage, ikaralditxo batek eraginda esan zun: Yondone Gent zerutiarra, Bausetko padarra, nekazari gazte ederra, mendiko otsoa uztartu ziñuna, zure ama nekatua, ta beroak itoaren egarria asetzeko arkaitz gogorretik ur-iturri ta ardo-iturria sortu ziñuzan bakartiar Yainkotarra! Nik orain bezala, zuk ere yende guzia lotan utzita etxetik aldegin, eta amak Yainkoarekin bekarrarekin. Bausetko arrartean arkitu zindudana! Bial idazu ur txurrusta garbi bat. Arkozkorrek oiñak kiskaltzen ditidate, ta egarrik itotzera noa.

        Saindu onak entzun zun zerutik Mireioren otoitza, ta Mireiok ber-bertan ateman zun zabaldi artan osin baten arri-ezpain zuria, ta ugiña urratzen dun enara antzo, usu oldartu zen eguzki-izpien galda urratuz. Ardiek, untzez yantzitako osin zar artara yoaten oi ziren edatera. Ur-askak lemaioken itzal piska arturik, an ari zen mutiko bat yostetan, kanta zar bat marmarituz. Ondoan, barakullu zuri saski bat zedukan, eta gal-ondotik esku beltzean bakoizka artuki, onela kantatzen zien:

                Barakullu, barakullu,

                atera adi gelatik;

                barakullu, kullubara,

                adarrak eguzkitara;

                barakullu mojatxi,

                ortik irten ez baadi,

                autsiko nik etxeñi.

        Crauko alaba ederra; bideak gorritua ezpainak ezotzetik yeiki zen, eta sostean agertu zuen aurpegiño zoragarria. —Zer ari aiz, mutil? Ixil-tartea izan zen. Belar eta arri tartean, barakullu biltzen ari aiz? —Ain zuzen ere, mutilak erantzun. Begira zenbat saskian: mojatxo, arakoi ta galtzukoi. —Yateko? esan zun neskak. —Ez, amak ostiral oro Arlesen saltzen ditin, eta ogi biguina ordañez ekartzen. Arlesen izan al aiz? —Beiñere ez. —Beiñere ez? Ni bai.

Arlesko uriaren goratzapena. Mireio Andderenean.

        Gaixoa! Zer den baekin! Rodano ugariaren zazpi agoetaraño zabaltzen dun. Arlesko ondartzako ugarteetan itsas-zezenak larrean zebiltzen. Arlesen zaldi izuak baditun. Arlesen uda bakarrean zazpi urteko garia bildu ziteken nai izan ezkero. An baditun arrantzaleak, nondinai arraia gurdika dakartenak; baditun, ekaitzari gogor egitera urrungo itsasoetara doazin itsas-gizon izukaitzak...

        Ta Arles iguzkitsuaren edertasunak urre-mihiz oroituki, itsas urdiñ eziñegona, saskiak bete oliaran eotzeko gorbelari ematen dition Mendi-aundi, ta aintziradietan garraxika ari diren burrioak; aipatzen zitun. Baño uri gozo ta beltxerana! mutikoari aaztu egin zure gauzarik arrigarriena: Arlesko zerua, lurra ernaltzen duna; neskak edertzen dituna, mendieri urriña ta txoriñoeri egak ematen ditiena.

        Zutik eta gogo-ernari zegoen neska xorra. Mutiko eder, esan zion, ator nirekin labur. Igela saraspean kantari asi baño len, Rodanoren aindiko ertzean oiña tinkatu bear diat Yainkoa lagun. Mutikoak erantzun zion: Ots bada, eziñ obeki, gu arrantzale baikara. Gaur gure txabolean lo egiñen dun zunzunpean, eta biar argi-urratzean gure aitak aldatuko aun ontzixkan. —Bai zera! ez diat gabez ibiltzeko bildurrik. —Begira, gero! esan zion mutillak! Capako aizulotik ateratzen den negarti-taldea ikusi nai al dun? Ene! atzematen bai aun berekin amilduko aun zurrunbilloan. —Zer da Capako aitzulo ori, esan zun Mireiok. Legartzan gabiltzen bitartean yalkiko diñat, nexka.

        Ta mutilla asi zen:

        Beiñola, larrain bat gari-balaz beterik zegonan. Biar ibai-ertzetik ikusiko dun au gertatu-lekua. Illabete artan Camargako beor-uztarri bat eultzian ari unan aterbage. Itxogunerik ez. Beti buruak lastoz yantzirik, eta larrain austatuan beti garimendiak eultzitzeko. Ua eguzkia! Ultziak sua zirudinan. Ezpel-ardeak aizetara yaurtitzen ziñan gari-odeia usu ta arin. Gal-bizarra ta gal-autsa beorren sudurretara unan ustaietik gezia bezala. Ez Yondone Petiri ta ez Yondone Karolik ezkillak yo ta ere. Beor gaixoentzat ez yairik eta iganderik: beti lan gaitza, beti eztena, beti eultzi-zalearen oiu latza, zurrunbillo erdian geldi zegoelarik. Nagusi zekenak, zital baño zitalago, beor eultzilariek mozorrotu egin zitinan, Kea zeriten lasto txiki-bearren gañean, beor lotuak oi bezala aparrez bustirik inguruka zebiltzanan oraino, gibela saietseri yosirik, eta muturra lerde-yario. Bapatean ekaitza ta izotz-aizea. Ene! Iparbeltzak larraiña isusi. Yainkoaren egunari birao zegiotenak, begiek usturik, an ikusi ziñaten larraiña irakatzen eta pertza bezala zirrikatzen Gari-pil aundia aserreak eramaki: eultzigille, eultzizai mutil, denak ondatu itunan. Larraiñaren yabea, aizatzailea, agotza, azaoak, aurreko zaldiek, beor-uztarri osoa, dena lurrak irentsi bere osiñean.

        —Bai izugarria, esan zun Mireiok. —Badun geigo ere, nexka. Biar (agian sena galdu dudala esanen duzute), biar ikusiko dituzute zamoak eta tenkak ur urdiñean yostetan, eta urmael inguruan aintzirako zozoak kantatzen, Ba-dator orde Andre Mari eguna. Eguzkia bere goi-yarlekura igo-ala, ezarri belarria lurrari, ta egon otsik egin bage. Garbi ta nare zegon ur-ixurkia itzalduz doa pekatu itzalez, eta ur arre aren barrendik euli-furrunda antzekoa sortzen da. Urrena, txilintxa-soñua garbi entzuten da eten bage, ta gero, ezari ezarian berro aundi tartetik buztinsuillean oiuak entzun iduri dire, ta atzenik iskanbil aundi biurtzen da, dardar eragin arte. Larrain-erdian biraoka ari den eultzilari gixatxarraren oiutara bezala, zaldi giarreen takata entzuten da, berela. Lur elkor gogorrean, udako eultzian antzo, aztaka neketsu bat. Eguzkia yetxi-ala orde, ixilduz doazi ixtilluak eta ur-ixurkiko biraoak. Berropeko txilinta-otsa mintxoa ixiltzen da, ta zozoak berriro seska-muturretan kantari asten dire.

        Yardun au zuen nexkaren aurrean, saskia bete barakulludun mutikoak. Garbi ta garden, eguzki-artzeak gorrituta, muño legorrak zeruaz batzen ditu bere tontor gorri-urdiñak.

        Ta eguzkiak, bere mako ederrean astiro bilduki, Yainkoaren bakean uzten ditu aintzirak eta urmael aundiak eta Ibarzabalgo olioak, eta Rodano, laisterka doan, ta itxasaizea arnastuz bizkar makurra zuzentzen duten igitariak.

        Ontan mutikoak: Gazteño, ez al dakusan an beian zuen dendako euna aize-aldiak eragiña? IKus, itzala ta babesa ditun zunzuna: ikus gure anai Extebe artara igotzen, txitxar-billa, edo dendarako nire billa. Ara! Ikusi gaitin eta amarengana zoan afaria gaitzeko esatera. Begira gure ama ontzixkan, kuzkurka ta ozberritu bear ditun arraiak artzen.

        Ontan, biek leiaka ta kaia gora zoazila ikusita, arrantzaleak esan zun goratik. Ara, ara! Ederki, andereño! Laister gure Extebe arrantzale yaioa diñagu. Emen zekarren aingireen erregiña.