11
ARROKA-ZILOKO SOLASAK

        Zerua lirain zen, eta iguzkiak ixuriz bere ongi bizi nasaiak ostrailpean distiarazten zituen ur xortak, harri bizi begiak bezala. Txoriak alde guzietan kantu errepikaz hari ziren. Haize eztiaren hatsak doidoia higituz xuxturrak ehun argi begitan zabilkioten gaineko ihintza. Ur ibaikatua orroaz zoan zelaia behera. Ur-handiren gai lohituak, olatuak olatuari ihesi zoazin, arrapo horiak hedatuz bazterreko haltzetarat, iduri artalde otsoen beldurrak nahasi bateko ardi barraiatuak, basatean galduz bere ileen zuritasuna.

        Hil-ahuko pausatzen gelditua, begira zegoen, apezak keinu egin zezan, abiatzeko. Zer itzal, ilun eta dolugarria, ahuko hori, goiz eder hartan, naturalezari alegrantzia eta bizia orotarik zerioenean!

        Orduan, kaputxadun andretarik bat, baratxe-baratxe, ahukotik bazterreratu zen hurbilduz Ganix gordea zagoen hesiari buruz.

        —Ni naiz —dio printzesak ahopean mintzatuz.

        —Zato, andrea, otoi fite —dio boz ongi ezagutu batek— eramanen zaitut leku segurrerat; zure gorde-lekua hemen hurbil da.

        Eta Ganixek, esku emanez printzesari itzalarazten du xaran barna eta jaustarazten helar handi eta huntz-ostoez sar-hiria gordea zuen arroka zilo baterat. Lamiategi horrek hare xehez zuen ondoa; han ere printzesak kausitu zituen jateko zerbait, lurrezko alki baten gainean.

        —Hemen orain segurean zare, andrea —dio Ganixek— Rafaela eta nitaz landa, nihork ez daki leku hunen berri. Gaiak laster apalduko dire; heien gora-beherak aspaldi ezagutzen ditut. Begira, jadan ura garbitzen da, itsasoko ihizkiak ihesi gan dire, enarak gora dabiltza, berri ona. Zerua distiant da eta Espainia hor da zure aintzinean. Horra non ditutzun hango mendiak.

        —Jinkoak dautzula, horrenbertze hirriskutan enegatik ibili zaren gizona! Miresten zaitut. Sortu zinen errege izateko, eta baldin zeruak hala sorrarazi bazintu, gauza handiak eginen zintuen.

        —Ni errege! Zer bitxikeria!

        —Irriz zaude, bainan emagun apur bat errege zarela; jakin nahi nuke zer egin zinezaken. Hots, errazu lainoki. Hemen gare sarri arte, mintza gaiten; iraganen zauku denbora, ahantzaraziz inguratzen nauten hirriskuak.

        —Zer nahi duzu, andrea? Jakitaterik gabea naiz, zer erran dezaket?

        Halere, errege banintz, iduri zait ez nukela nahi behinere nihor pairatzen ikusi; urrikari ditut bihotz guziz jasaten dutenak. Zuk, andrea, ez dakizu zer den egiazko pairamena, egiazko beharra. Huna aita bat, bere familiaren laguntza bakarra, eri, lastoan etzana, pilik gabe, bere haur hamikatuen erdian... Horra ama gaixo bat: haurrak biluziak ditu, zenbait piltzar ez deus baizik ez, heien gorputz hotzak ikaratuen estaltzeko...

        Errege banintz, andrea, neronek bila netzake errumesak, heien hobeki laguntzeko; gan nintake beharraren etxolarat hari eskas dituen ogi eta arropen emateko; lagun nezake, bakarrik beharrean delakotz, galdetu gabe judu ala katoliku, karlista edo kristino den.

        —Bihotz ona duzu, hori ederki litake; bainan, nola egin zinezake, zer bide har, erromeseriaren gizonen artetik desterratzeko?

        —Banuke dirutze berezi bat, bere bizia irabaz ez dezaketen beharrentzat. Lana eman niozokete osasun eta beso oneko guzieri, erran gabe: hunek, gaizkia egin du, preso izatu da, ez dut nahi holako langilerik. Kontrarat, har nezake zeren, goiz edo berant, lanak gizona prestu eta ontzen baitu.

        —Bainan, badire ospitale eta sokorrizko ihes-lekuak zorigaitzean direnentzat.

        —Egia da andrea, baina hiritarrentzat bakarrik eta ez arrotzentzat, ezen baserritarra ez ditake han sar, ez bada eramana beso edo zango hautsien antolatzaileen bila.

        —Ez ote ditake bada, baserrietan, hirien bezala egin?

        —Ai andrea! eta non kausi hortarakotz behar dirua? Hiriak iresten ditu gure ontasunak. Miliundunak ez dire egoten gure artean.

        —Zer bada, ez da hirietan aterperik baserrietako beharrentzat?

        —Bai andrea, naski, baina pagatuz, eta, nola paga dezake pobreak? A oxala! Hirietako ospitale eta gerizak ez balire jauregi eginak, hainbertze edergailu alferrez berreginduak, ez litake pobreri dirurik galdetu behar bereri sokorri emateko.

        Eder zaizkit eta onesten ditut herriko loriarentzat eta gizon ospatuez oroitarazteko egiten diren obra miragarriak, zer nahi ere gosta diren; ezen hola ematen da lana langileri eta gauza ederren primantza igortzen etorkiko mendeeri. Baina ume-zurtza, ezindu zahar eta erien aterpeak nahi nituzke humilago eta edergailu gutiagorekin ikusi.

        Badakizu zertako diren hirietan ospitaleak deitzen dituzten jauregi hek? Maizenik, arlotekeria, bizio eta ergelkerien kuraieztatzeko. Batbederak dio hek ikustean: josta gaiten eta alegera, orai, gazte gareno; ez gaiten oroit biharamunaz; zahartzen bagare, horra gure etxea, horrat ganen gare; hor bizi goxoan iraganen ditugu gure azken egunak dohatsu, errege bezala.

        —Atsegin dut zure hola mintzatzen aditzeaz, eta hainitz gustatzen zaizkit zure hitzak. Geroxeago, behar orduan, oroituko naiz zure kontseilu onez. Baina errazu, zer egin zinezake oraino, errege bazine?

        —Ene laguntza eta arta berezienak nituzke ospitaleko serorentzat; hek bizia higatzen dute beharrean eta minetan direnen sokorritzen.

        —Oi! zenbat maite eta miresten ditudan emazte saindu eta ospatu hoiek! —dio erreginak— seguratzen zaitut ez ditudala sekulan ahantziko.

        Ederra zen egiazki Ganix, bere bihotz onaz, izpiritua argitua, printzesari mintzo zitzaioenean hola, ospitaletako serora, aingeru kontsolagarriaz!

        Hura da Jinkoaren eta gizonaren arteko lokarria.

        Entzunazu herioak haurraz gabetu behar duen sehaskaren aldean mintzo den boz amultsu eta urrikaldun hori: «Gaixo haurra -dio- Jinkoak beretzat nahi zintuen, baina ene oroitzapena zurekin hegaldatuko da aingeruen herrirat!

        Sarri, emazteki amultsu ura soldadu ausarten bihotzarekin, ikusiko duzu, herioari buruz, hirrisku guzien erditik, suan diren garlarieri kuraia ematen, eta kolpatuen sokorritzen. Guduaren kean galdu dire zerua eta lurra. Peza kolpen ihurtzurian ikaran dago zangopea, eta han hemenka, hedoian saltatzen dire tximisten pareko su lazgarriak. «Rots, haurrak! Hots, kuraie! —oihu du serorak— Jinkoa lekuko guduan zaizte! Hemendik ere bada zerurat bidea! Hots kuraie! Nik ere banakike zuek bezala, bizia ematen; baina, Jinkoak uzten banau bizia, egonen naiz zuen aldean, zuen zaurien ene eskuz artatzeko».

        Ikuspen lotsagarria! Lurra estaltzen du hiltzera doazin zaurituen osteak, oihu eta marraskak bazter guzietan.

        —Non zaizte —dio serorak— non zaizte, gaixo dolugarri minetan hondatuak? Hemen naiz heldu, zuen minen eztitzerat; ene erremedioek sendatzen ahal ez bazaituzte, eginen dugu elkarrekin otoitz. Bihotz-dun eroriak, horra zerua zuentzat zabaldua!

        Eta serora sokorritzaileak, belauniko makurtua balek sakailatu gorputzari buruz, bere boz ezti eta behatze zerutiarraz ixurtzen dio, hiltzera doanari, arimarat, esperantzaren argi gozoa.

        Bizkitartean, maiz serora hori da bere aita-amen haur-mainaz galdua. Hautsiz lokarri minenak, hek utzirik, badoa herri arrotz urrunenetara. Salbaiek berek miresten dute. Mundu guzia, horra haren herria; ez du bertze ahaiderik.

        Ama bat, bere etxe hustuaren azken ondarra, nigarrez eta auhenetan da, bere azken ohatzean, bakarrik gelditua, lagun amultsurik gabe; haur eri gaixo bat, paturriaka, galdu duen amari oihuz; gizon gazte bat adinaren suak bide txarretarat aurtikia, erori da zauritua bere hutsek, ilunik dago biziaz etsitua; neskatsa gazte bat, beharrak lerrarazi duena txarkeriarat, higuingarri bilakatu da bere buruarentzat, guziek ihesi diote; gizon bat zahartua bera bakarrik gelditu da lurraren gainean, bihotza zauritua galdu dituen ahaide eta haurren oroitzapenak, harentzat biziak ez du oinazerik baizik; Jinkoaren ukatzailea, ikusiz oinen azpian lurra itzurtzen zaiola, jo duen minaren eztenaz atzarria, azken orenean, ahoan arrapoa, arneguz eta blasfemiaz dago.

        Baina huna non agertzen den zeruko aingerua. Kolpez, ama nigarretan urtuak, umezurtza alde bat utziak, gizon gazte etsituak, neskatxa gazte lagunek utziak, gizon zahar bakarrik geldituak, ikusten dute esperantzaren argia bihotzean sortzen. Nigarrak agortzen dire, eta igurikimen gozoa sartzen etsimenaren ilunduren hartu tokietan. Sineste-gabea bera ahalketzen da bere arneguez eta ahapaldi gaiztoez; eta hastiatzen basten bere iragan egunez.

        Erran dugun serora bera da, zerutik jautsi aingeru, mirakulu horren egilea.

        Badire marmolaz eta altzairuz mendetako gerlari eta gizon aipatuen lekukoak. Baina zuentzat, o emazte paregabeak! loria handienean, lore eta koro deusek, nihoiz, histuko ez dituenak!

        Apur bat printzesa ixilik gogoetan baratu zen, begiak itzuliak bere bihotzak galde zioen Espainia alderat. Uren orroa etzen oraino gelditua; tirainak borroka zabiltzan oraino hasaldatuak. Etzitaken bertze alderat abia; behar zen iguriki. Apur baten buruan, Ganixenganat itzuliz:

        —Solas hautuak dituzu —dio printzesak— nondik dakizkitzu erran nauzkitzun gauza on eta zuhur hoiek?

        —Erran zaitut jadanik, andrea, jakitaterik ez dudala; baina, ene bidaietan, zenbait ikusi eta ikasi dut beharraren eskolan. Baserrietan biziz, badazkitzat inguruko eskasen berriak.

        —Zer egin zinezake beraz zure baserrietan, errege bazine?

        —Ahal guziaz laguntza eman niozokete laborarieri. Banuke hortarakotz dirutze on bat, etxeko jaun bakoitzak, bere ontasunen araberako, behar orduetan, hartarik baluke berriz bihurtzekotan. Hirian eta plazan, oihal, gatz eta piper saltzaileek badute prestamuz behar duten dirua, zertako laborariak ez ditu errextasun berak? Tratulari eta ofiziale gehienek non nahi kausitzen ohi dute behar dituzten urre eta zilarrak; zertako laborariak ez lezake orobat kausi gauza bera bere etxe eta landak ipotekan eman gabe? Lur erabiltzaileek, errekarat daramaten kontratuz, hainitz gostaz baizik, ezin diote aurki den gutieneko dirua.

        —Arras ongi mintzo zare. Baina, nola egin nahi zindukena?

        —Nola egin, andrea? Iduritzen zait erregerentzat guziak errex direla.

        —Ez beti; baina, errazu, zer egin zinezake oraino?

        —Zer erranen dut, andrea? Gutia da nik dakidana. Hargatik, errege banintz, lausengariek mehe egin lezakete enekin; guti fida bainintake korteko mihi legun berekoieri, ezen hek egia gordetuz printzeri, ekartzen dituzte guzien kalteak, eta igortzen erregeak eta erresumak errekarat errozgora.

        Korteko lausengariak, hala edo ez, beti arrazoin ematen diote printzeri, beldurrez heien adixkidetasuna gal. Nik ez dut maite lausengariak; nahiago ditut eneak entzun, zeren, egia adituz, ikasten baitut ongi egiten.

        —Baina egiazki erran litake orai arte kortean higatu zarela. Errazu bada, errege bazine, etzintuz

        ke nahi gerlak egin, armada ederrak manatu eta bitoriak eraman?

        —Ez dut gerla maite, andrea, eta errege banintz, beti bakea bila nezake. Gerlak gizonak iresten ditu, herriak husten eta lurra langilez gabetzen, grina eta bihotz-minak hedatzen bazter guzietan.

        —Bizkitartean gerlari darraizko ohore handi nahikarakoak, soldadua bilaka baitateke jenerale, marexale, ministro...

        —Hoiek denak on dira, andrea, gizon eskolatuentzat; baina gu bezalakoa mando gan gerlarat mando gerlatik itzul.

        —Halere batzuetan gerla egin behar da!

        —Badakit, andrea, bai, behar dela batzuetan auzoekin borrokan hari, bainá, hilka hasi gabe, behar litazke ahal guziak egin alkarren aditzeko eta bazterrerat utzi urguiluaren kontseiluak.

        —Baketiarra zare beraz arras?

        —Bai, andrea; bakeari darraizko ondorio hoberenak. Hari esker, kuraiezta netzake lan eta egintza ederrak, bereziki lagunt laborantza, heda sal-erosiak, eta elkarretarik urrun diren jendeen artean eman aria berriak. Hala gauzak ongi gan litazke eta bakeaz balia nintake zergen gutitzeko; errex bailitake, soldadu gutiago izanez pagatzeko, bolboia gutiago erretzeko, jaun handi gutiago sariztatzeko, alargun eta kolpatu gutiago sokorritzeko.

        —Egiazki, bakearen itzalean, gauza handiak egin ditazke; ez ote litazke ere eskolak berra?

        —Bai, andrea; baina nahi nuke bakoitzak lehenik ongi ikas dezan bere erlisionea, ezen Jinkoaren maitatzen eta errespetatzen ikasiz, ikasten da ere aita-amen amorioa eta errespetua, laidoen ahantzia, amoina ematea, ihes egitea leku txar eta ostatu gazteriaren ohikuntza txarren iturrietarik.

        Nahi nuke oraino, gure herrietan, haurrek ikas balituzte handitu-eta hartuko duten ofizioari doazkon gauzak. On litake, naski, guziek jakin dezaten irakurtzen eta eskribatzen, baina, guzien gainetik, hautaraz netzazke laborari eta baratze-zainek baitezpada jakin beharren irakasteko gai litazken errientak. Eskola-emaileak behar liokete laborari semeri irakatsi nola behar den lurra erabili, eta nolako eragintzak behar diren egin toki bakoitzean.

        Bizkitartean, ene arabera, behar litazke lagundu, eta kuraieztatu, Jinkoak bere dohain bereziez berregindu dituen gizonak. Badire gure artean artzainak berak, pertsulari sortuak, bai eta ere nihongo eskolan ibili gabe jaun erretorak bezain ederki predikatzen dakitenak. Ikusi ditut nihongo xifratzaile hoberenak baino lasterrago buruz kontu ateratzen zakiten ikazkinak. Ezagutzen ditut bere baitarik, miriku hoberenak bezain ongi, zango eta beso hautsien antolatzen dakiten zapatainak. Badire belarren izenak jakin gabe, hekien indar sendagarriez baliatzen dakiten harginak. Ezagutzen dut norbait, errientik gabe, haritz edo ametz, herri, bestia eta jendeen itxurak gogorat egiten dituen ilagina. Badakit ere non den ehaile bat zeruko izar guzien itzulikaz gogoz dakizkiena, eta gauaz, noiz nahi, hetarik orenak xuxen; galdetzen bazaio non zen atzo edo igaz, non ditaken bihar edo hilabeteen buruan, hunelako edo halako izarra, behaztoparik gabe, eriz, noiz nahi, zeruan, tokia erakutsiko duena. Non nahi badire laborari eta harotz, oren eta muntra antolatzaileak, lan hoietako tresna ez langilerik egundaino ikusi gabe. Non dire gure oihan-zainen pareko kantariak?

        Hola beraz, nahi nuke holako gizonak ezagutuak balire hekien azturak lagunt detzazketenez.

        —Arrazoin duzu, bekatu da barnean geldi daiten gordeak, laguntza eskasean, Jinkoak holako dohain espantagarriez aberastu gizonak. Jinkoak ongi maite ditu herri hauk, bere dohainak horren nasaiki hemen eragiteko. Xoratua naiz bidean ikusi ditudan bazter miragarriez.

        —Sinesten dut, andrea; munduko toki ederrenetan bizi gare; eta iduritzen zait Jinkoa bera berriz lurrerat jausten balitz, hemen bere egoitza hauta lezakela.

* * *

        Euskal-herria ikusi dutenetarik nihork ez du irri eginen Ganixek bere sor-lekuaz eta haren inguru eder eta aberatsez duen espantuaz. Nor ibili ote da, xoratua izan gabe, hango mendi eta pantupa ferdegailuz apainduetan, hango pentze fresko irriz dauden lorez estalietan? Nor ez da atseginekin baratu Ur-handiren bazterreko zelaixka gozoan, Kanbo-ko ur-on epeletan? Kanbo, ibaiari buruz jarria, hurbileko patarrean, nor gare gu: nork ez ditu hire bide eta jarlekutan ahantzi hiriko grina eta kexadurak?

        Bainan gauza guti zor diote lapurdiko itsas-bazterrek hango mendien edertasunari. Donibane eta Miarritzeko itsas-hegiak guzien gainetik ikustekoak eta maitagarriak dire. Hortarakotz, urte guziz, Miarritzek biltzen ditu nihongo dirudun handi, gazteria eder atseginkariak; han ere jostetan bateratzen dire koplari eta lege-emaileak, gerlari eta jakinak, printze eta dantzariak.

        Donibanek, haro gutiagorekin, bereganatzen ditu atsegin eztien bila harrabotsetik urrun dabiltzan zuhurrak edo ero unatuak; han ere bakea eta osasuna kausitzen besagainka dirua aurtik ezin duten arteko jendeak, Miarritzen behar bezala.

        Badire gure itsas-hegietan bertze leku arrotzek ikustea merezi luketenak, bai eta ere zenbait gizon baketiar deskantsatzeko udan bila ditazkenak; aipatuak dire hortako Getaria eta Hendaiako itsas-bazterrak.

        Baina neguko galernen egunean ikus bazinetza udan hain eder eta maitagarriak diren kosta hoiek... harri eta ikara zintazke.

        Nolako eta zer gauza mingarriak ez dire batzuetan gertatzen bereziki Donibaneko baian?... Baina laster, Inperadoreari esker, gerizezko harresiak uretik sortuko dire, Zokoatik Artako arrokaraino eta ihesleku on eginen galtzapenean heldu diren untzi eta marineleri.

        Gizonak etorkiari utz detzaken obra eder eta laudagarrienak ez dire atsegin eta urguiluarentzat altxatzen dituenak, baina bai beharrean direnen laguntzeko eta hirriskutan jende bizien sokorritzeko egiten dituenak. Hek zutik daudeno azkar daukate ondokoen bihotzetan egiazko ongi eginen oroitzapen ezin ila.

        Jakiteko zer ezagutza merezi duten Donibaneko lanek, ikusi behar litazke Euskal-herriko kostak itsasoa asaldatua denean errabian, eta bereziki Donibaneko baian.

        Jinko handia, zer gauza ikaragarria!

        Zerua, lurra eta itsasoa, bat eginak nahasduran, galdu dire, estaliak, marrumaz itzulikan, arrapoa darioten tirain hiratuez.

        Zokoa, Santa Barbara eta Arta, batean gainditzen ditu zeruraino altxatu itsasoak; doi-doian, noizean-behinka, non diren agertzerat uzten dituela gai lehertuak; iduri itsas hasarrea hondatzerat doan gaixo marinelen hobia.

        Donibane guzia auhenetan dago; nigar eta deiadarrak karriketan; emaztekiak burukorik gabe, ileak dilindan, haurrak marraskaz, lasterka orotarik, eroak irudi, badoazi itsaso-bazterrerat. Apezak ere, elizako arropetan, ilkiak dire otoitzez zeru hasarretuari buruz.

        Zenbait gizon burua galdu ez dutenak, ikarazko oren hortan, bateratu dire alkar laguntzeko, itsasoak iresterat doazkon dohakaberi esku emateko, nolazpeit heien leihorrerat herioaren aztaparretarik kentzeko. Orduan galerna, ifernuzko itsaso hortan, trufatzen da gizonen hari buru egiteko permagune erbalez; errairik ez dute irainek; itsaso axola gabeak ez du entzuten ez nigarrik ez otoitzik. Zer doazko haurren bihotz-minak, ama eta alargunen etsimenak?

        Laster itsaso barne nahasiak goitika han hemen, aurtikitzen ditu iretsi dituen gizonen gorputz hilak.

        Gaixo amak!

        Gaixo haurrak!

* * *

        Betbetan, aditzen da urrats bat; leze bazterrean, xuxturrak higitzen dire. Ordu berean, iru esku-jotze apal aditzen dire lezearen sarreran.

        —A Jauna! Hartuak gare! —dio erreginak.

        —Etzaitela izi, andrea —dio lagunak— ez da deusik; arrebakeskuak jotzen ditu nik erran bezala, hura dela errateko. —Eta Ganixek hitz hauk erratean, printzesak aditzen du beldur guziak kentzen diotzan ezagutu boz ezti bat.

        —Ni naiz —dio Rafaelak lamiategian jausten delarik.

        —Ongi etorri, Rafaela, atsegin handi dut zure ikusteaz.

        —Gordeka hunat itzuri naiz urtxintxa bat bezala, nihork ikusi gabe... baina ez ahal zare guti unatua, andrea, lamia-zilo hortan.

        —Ez bada hainbertze; zure anaiaren solasek ez naute utzi unatzerat, eta hola denbora gan zait laster, zu etorri arte.

        —Beldur naiz beharko duzula apur bat oraino iguriki.

        —Zertako hori? urak ez dire bada apaldu, gaiak ematu?

        —Ez bildurrik izan, andrea; banoa Ur-handiren ikusterat; uste dut laster hari nagusituko garela. Zaude Rafaelarekin, plazer baduzu, ni etorri arte.

        Ganix inguru behatu eta nihork ikusten ote duen, ilkitzen da lamiategitik eta apalduz, haltzen artetik hurbiltzen ur-hegirat.

        Ibaia hertsiena zen tokirat heldu eta Ganixek begiratzen du ur zolarat.

        Ageri ote diren alde batetik bertze maiz saltoka iragan dituen arroka muturrak; nahiz apalduak, urak oraino handi ziren eta ez garbituak, laster jausten. Arras nekez eta hirrisku handirekin baizik etzitaken bertze alderat abia. Bainan gure menditarrak etzaukan zuhurtzia gehiago printzesa zen tokian egotea. Soldadu eta gardak oraindik sarrirat jauts zitazken zelaierat eta bidean traba jar erreginaren ihesiari. Ganixek orduan, Jinkoa baitan zuen fidantzaz sustatua, dio bere buruari: «Behar da, gazin bertze alderat». Eta ikusirik nihor ez dela han hetan ageri, badoa kuxian printzesaganat. Eta itxura alegeraz gordetuz bihotzean duen herabea:

        —Hots! Andrea! ­dio— abia gaiten. Bagoazke.

        Eta handik lekora, erregina eta Ganix badoazi ur bazterrerat.