XVIII
PATARIAK

        Neska-mutillak kanpoan, ikastetxean sartuko litzaken basurdearen gisan, Iruingo Katamotza Ondazuloko baztar illunak miatu ta azterkatzen ari zan; begietan sua, sudurretan aize sendoa ta oñak lurrari azka. Baño bai garai okerreko etortzea egin zualako, ala bestek uste baño len asiera eman ziotelako, ala nolanai, berak ausnartzen zituan alkoolak, sedak eta ontziak oi ordubetez lenago mendian gora abiatu ziran.

        Ordukoak, beintzat, kale egin zion. Paulinorekin izandako borrokaz geroztik ainbat bider uts egiña, noski. Leize zulotik illunabarreko argitara atera zan ta joan zan.

        Alderdi artan muga mendi gañetik doa ainbat bidean. España aldeko mugazaiak muga-lerra berean egon oi dira, edota, mendiaren gain-gañean; ordea, Prantzi aldekoek muga-lerra goien utzi, mendi-egala bego ta beko eroso egona naiago.

        Ondazulo Prantzi aldekoa da. An egon bear zuten, eraman ez bazituzten, alkoola, seda, ontziak eta abar. Norbaitek araño ekarri ta gorde zituan, andik besteak etorri ta mendiari aldez beste egiteko.

        Lenengo aldapa ura oso gaitza zan.

        —Orain gauden emen. Goiz degu. Zure-zola urdin dago oraindik eta aalik-eta beztu arte emen egon bearra besterik ez. Garaiz aurretik etorri gera; baño emengo geldik egonak ez digu kalte aundirik egingo, batez ere aldapa likitz au igota nekatu xamarrak gaudela.

        «Emendik ez da onuzkero iñor pasa, baldin ardandegian busti-busti egin eta "berant-etxea"ren bat urka tokira joan bearrean etxeko bidean ez badan. Ta berak bere begi aundiekin piztizarrak ikusten bagaitu, guk putretzat artuko degu bera. Ordea, baserritar mozkor batek obeto ikusten du gauerdi illunean esku-utsik guk lastabalarekin baño.»

        «Eta jarrai neri. Urrengo txandan bide guztia egingo degu. Ta gauden emen abiatu bitartean».

        Onela itzegin zuana Juantxo zan. Bigarrena, Antonio:

        —Ta emen gaude orain iru gizon bildurrez bageunde bezela, bide baztarreko txoko batean. Bildur itxura orrek oso asarretzen nau, nik ez det «sekulan» bildurrik izan. Zergatik esandako garaian etorri ez? Orain bean egongo giñan, geren zamak artu ta geroxeago garai jatorreko atsedena genuke. Garaiz aurreko egon-egoteak amorrazten nau. Ta au ez da guk esandako ordua. Guk bean bear genuke oraindik. Ta alperkerian egoteak sumintzen nau. Ez det uste zuekin berriz etorriko naizenik.

        «Ta pixka bat geixeago edanda mozkortzeagatik ez det uste iñor urkatu bear lutekenik. Askotan ez da erraz gorputzak zer bear duan neurria ematen; gutxikeriz baño geiegikeriz obe. Orretara ik, nik eta ixilik dagoan orrek, baso bat ez genuke naikoa bakoitzak arboletan, edanaldi bateko tokiz aldatuko baginduzkete. Ta oni pakean utzita, zalantzan natxiok, i, edanean eztarria beñere itxitzen ez zaikan ori, gu biok ire oñetatik zintzilik jarrita itoko ote itzaken. Soka lenago autsi ire lepoa baño».

        Auek guztiak esanda biak len bezin bare gelditu ziran. Juantxori ez ion ajolik Antonioren esanakatik eta Antonio berari ere ez, naiz umore gaiztoko aritu. Ura utsa zan alkarrekin ibilli bear zituzten arriskoen aldean. Gero ere bazuten naiko beta beren arteko gorabeerak berdintzeko. Agidanean aginkizun artan alkarren bearra izango zuten eta ez da ukatzekoa idekoaren laguntza. Danetara ere, nai zutenean asarretzen zan jendea zan; itzak gora-beera ajola gutxi nai ez bazuten.

        Irurak, kabian bezela, osto, adar ta belarrez inguratutako txoko batean exerita zeuden, zamak bizkarretik atzera beitura, belaun-kozkorrak errenkadan. Bustiñez loitutako amantar aiekin, makillak aldean, Santa Cruzen mutillak esan zitekean, baldin erlojeruari (auxe zan iragarrena) oar egingo ez bagenio eta, batez ere, gisa onetan itzegiten ez entzutekotan:

        —Nere bizitzan Vichy-ura geien edan detanean, ez ote zait neri «erreuma» etorri? Ezkerreko beso au bizkarretik asita beatz muturretaraño elbarritua daukat. Orain sinisten det, ardoa ezik, zerbait geiago badetala gorputzan. Lengo batean, erritik kanpora nintzala, nere eskolako adiskide aberats batekin bazkaltzen «artzeko» ta «artzeko» ta Vichy dalako ur ortatik bota ta pitin bat naikoa izan nuan aren ardo ederra bat-batean ondatzeko. Ta geroztik ez det gauza onik izan. Gero ta okerrago dagokit ene besoa. Ta bear bezelako arreta egin ba-nion ez nintzake ni ere emen, noski. Osasuna bat eta zakurkerian ibiltzea bestea. Nik, lan ez egitekotan, aski det lasai edatea, ta aragi-xerra baten gorabeeragatik ez noake ni arriskoan ibiltzera. Naiz langille txarra ni erlojero ona naiz, zuek baño askoz geiago dakitenek esanda. Ta arriskoa Usaurin bertan balego, aldegin eta nonai nuke nik nere ogibidea, ez zuek bezela. Ta batez ere ni lapurretarako ez nazute jaioa».

        Esan bazuan esan zuan, Juantxo ta Antonio sumindu zitzaizkion. Biak bakarrik izan balira naiago zuten. Zer ikusteko ote zeuden arekin? Antonio batez ere, odola irakiten, ezpañak estututa, begietatik txinpartak botatzen zizkion. Ta Juantxo, lapurreta bazan ez bazan, zer on eta zer gaitz, zer zuzen eta zer oker, zer bidezko ta zer bidegabe, itzen zer-esanen mugaetan akika ari bitartean, Antoniok batere jaramonik egin gabe onela bota zion:

        —Ik lapurretarako gaia obea daukak erlojerotzako baño. Ta lapurra ta erlojerua baño mozkorra obeto. I ez itzakek Usauritik joango ezta kartzelako atea aztuta zabalik utziko balitekek ere.

        Antoniok matsondo erlojeruari. Zozoak fascista (ator beltz) beleari. Uzkudunek zerri Otxoari.

        Erlojerua jango zuten. Orduraño ez zan esandakoaz konturatu. Ta, mugazaiak atzetik, lagunen aterpera joango litzaken bezin txuxen, oraintxe, lagunengandik iges, mugazaien babesera zanko jokoa egingo luke. Bi aien gorrotoak, batez ere Antoniorenak, itz-bidea asmatu ta, kanporatzeko ukabillek lagun egiten zietela, iñon diran gordinkeri ta asarre-itzak esan zizkioten.

        Zulo artan sartuta «lagun» aiekin eta garai artan (illundu zuan doi-doi) erlojeruak ez zuan beste irtenbiderik bere besoa aipatzea baizik. Gaitzak on egiten zion. Alegia biak berak alako beso-miña baluteke Antoniok gutxiagorekin esan zuala ez etortzea; bera «erreuma»rekin eta ea besteak añako zama eraman bear ote zuan; gorputza onik izanda ez zuala iñoren bearrik edozertarako, ta lapurrak ez baño mugazaiak atzetik ibilliko zituzten eta...

        Erlojeruaren ziñak eta miñakatik, ez zioten itzik esan zama arintzeaz (arek ori nai); orrez gañera erritan gogor eman ziotela ta, esateko guztiak esanda, erlojerua ardi zarra baño apalago ikusten zutela, bereago aritu zitzaizkion; azkenez, Vichy uraren buruz, orrelakorik... areri gertatu zitzaiona ikustea besterik ez.

        Baño onetan illunpeak arrapatu, odei beltzek gaua aurreratu. Juantxok alkooldun gurpilla jasota lepaezurrean jarri zuan, ugala kopetari lotu ta kopetaren aurrean, ugalaren atzetik, buruko txapela bilduta sartu zuan tartean. Onek «goazemazute» esanda zutitu ziran. Beste biak mendi-zorroak besarpetik satu, makillak artu ta erlojeruaren «ai»akatik, ion-azpiari arreta eginda, belar tartetik atera ta gorako bidexka gaitza artu zuten.