XV
GARRATXA

        Geienetan, ez erretoreak, ez botikarioak, ez dira bertakoak izaten erri batean. Ta erretorea Errondokoa zan bezelaxe, botikarioa orain gogoratzen ez geran Naparroako aldendu xamarreko erritarra zan. Ori bai, Usaurin urteak zeramazkiten biek.

        «Garratxa» zenbait seme-alaben aita zan; beti-beti orrazia ta guraizeak sakelan zerabilzkian. Gure gizonak, ez bat ez bestea, ezin izaten zuan billatu etxean. Ta bein bere apaingarriak berarentzat bakarrik erosi ta «or konpon».

        Eman dezagun etxean bear ditugun guraizeak arkitu gaitzak izaten dirala. Baño gizon orrek orren bear aundikoa al zuan orrazia, goizean jaiki, txapela jantzi ta etzateko garai jatorra arte ez kentzekotan? «Garratxa»k goizetik txapela jarri ta etxean eta kanpoan beti tankera berean.

        Sendokotea gizona, beltzarama, orain ere an zebillen arrotza noiz ikusiko ote zuan zai, jo gora ta jo beera, bere dendatik erlojeruaren lantegirako bitartean (jai ez izanarren orduan ere itxia zeukan lantegia zaia baño alperragoko arek).

        Pozik zegoan arrotzaren etorrerarekin. Beti bateko gizonarekin aspertu ta alpertu egiten da, «Garratxa»k zionez. Arrotza askoz gazteago izanagatik, «Garratxa»k ez zeukan aitzakirik bera baño ura jakintsuagoa zala aitortzeko. Baño ez zezala uste bera nolanaiko botikarioa zanik. Egia arrotza eratsua ta apala zala izketan.

        «Garratxa»k jakin gauzetan aintzakotzat artzea nai. Ta naiz arrotzari zor zaion arrera ona egin eta naiz beronen geiago jakiña aitortu, ikustekoa zan «Garratxa»ren ondo ta txukun itzegiteko leia. Gogoan zeuzkan aurreragokoan tarteka pasa zizkion itzak: «buru barrengo begiak», «ikuste lañotsua», «zentzuko lanbroa», «gaztetasunaren lurrin gozoa».

        Bai, nosk; «Garratxa», bat, eta an joan eta etorri zebillen gizona, bestea. «Garratxa»k begiak zabalik baño ez ilusten; ezta ere bururatu bere ondotik pasatzen zanak an-emenka eten gabe ikusten zuanik. Birakoan bazirudian begietako ilusmena lurrean tinkotu ta gorputzak aren ondotik itzulipurdia egiten zuala. Bestetan, orko olaetan izaten diran ugalen lotumuturretako kozkorrak aruntz-onuntz dabiltzen gisara, aurrera-atzera zebillen Usauriko botikarioa.

        Arrotzak aguro ezagutu «Garratxa» ta zein asmoak zerabilzkian ere bai; baño ezin aldegin, zapel-kapelek bereala igarri, ta ain arrera ona egiten zionez geroz ezin ba bazterreratu. Bieri alaitu zitzaizkien ezpañak eta orduantxe «Garratxa»k eta ibilli-bizonak bat egin. Bere aldiko poza artu zuan.

        —Orain egiten nion nere buruari —urrutitik asi zitzaion— lengoan aritu giñan azken-apur ta eletrezidadazko apurren buruz, baldin indar ori guztia atxitu aal bageneza, zein erraza litzaken gurea bezelako erria («gurea» zion) bat-batean ezereztutzea. Ta geren ondorengoek esango luteke...

        —...esango lukete —erantzi zion arrotzak—:

                Or ikusten dezun zelai eremua

                Sasoi batean Usauri ospetsua.

        —Ederki, ederki, «adiskidea» —ta gogoz ta maiteki estutu zizkion beatz ezur-biguñak.

        Arrotzak bereala usmatu gañera zetorkion guztia; ezin, ordea, aldendu ta zetorren zetorrela etsitu zan.

        Ikusi degu: «Garratxa»k lenengo itzekin erria ondatu. Zein arlo gaitz eta nekagarri ote zerabilkian bere «buru barrengo begietan»? Gure gizonak bakarrizketari jarraitu zion; orain, ordea, arrotzak entzuteko eran, len ixilik asia zeukana. Ta arrotza aukeraz arrapatu bazuan ala ez, ta jarraipenari asiera bazegokion arretarik egin gabe, itzak ondo esanda, eztarri-zulotik kanpora ortza tartean oretu bear balitu bezela, onelaxe gañeratu zion:

        —Izadia bear guztietarako lain bai da. Guk bear degun alia ezik, izadiak nai aña argi, bero ta indarra demaizkiguke. Jakin jakin bear da: artu-bideak arkitu erraztu ta aalezkoak egin. Asmaketa berrieri eskerrak, gero ta lan gaitz gutxiago dagizkite langilleek. Lan neketsu, gogor ta lergarriak, burnizko tresna berriek arinki eramaten dituzte. Aurrerakuntzak on aundia egin lezaioke gizadiari. Gizonak atzematen ditu izadiaren indarrak, bere buruko artara egokitu ta egintza ikaragarriak egin.

        Arrotzari ez ondo iruditzen bestea bakarrik aritzea, alegia geiegizko berriketaren damuak, oparo ixuritakoaren okertzeak, bereganako ustea txartu ez zezaion. Nolabait ibilli bear batetik, bestetik gaia gogozkoa izaki ta bera ere asi zan:

        —Ta bana-biderik arrigarriena eletrizidadea degu. Gizonak billatutako gauzarik arrigarriena orixe degu. Telegrafoa ta telefonoa orreri zor dizkiogu, bai aridunak badira ta bai arigabeak. Indar iturri ori tokitara daramakegu! Urte asko baño len errietako etxeak aidean atxitutako eletrizidadez argituko ditugu gauaz, aideko ontziak toki beretik izango dute indarra non artua. Gizonak eguzkiaren beroa ta ur-jauzia eletrizidade biur lezazkike. Eletrizidadearekin, berriz, argia, beroa ta eragin-indarra sortu. Saharako eguzki-bero izugarriak eletrizidade neurri aundia eman lezake. Ta naiz andik Europarako, esate batera, bide luzea izan eta luzetasuna dala-ta bidal-aritik tximistindarra askotxo iges egin, bear bezelako bilkiñak asmatuko dituzte ta nai aña bilduta eletrizidadea gorde. Ekuadoraren ondoko itsasoetako ur-laisterrak goikoak bero, bekoak otzak; bada giro-aldakuntza orretatik eletrizidadea egiten asmatu dute. Gizonek eragin-indar aundia erabilliko dute aurrerantzean eta baldin beren obenek Babelgo dorrearen sasoian bezela nastutzen ez badituzte, mendiak zulatu ta ur-bide berriak egin, noalanai egingo dituzte.

        «Garratxa» pozik zegoan arrotzaren etorreraz. Oso bere aldekoa jarri zitzaion. Jardunaldi gozoak zerabilzkiten biek. Batez ere aren gaztetasunak arrituta zeukan. Edozein gaietan asi ta zer esan ugari zetorkion. Gazte arek edozeñekin itzegin zezakean. Arrotzagana gero ta alderago. Arek esandako edozerk arritu ta ontzat artu.

        Orain entzundakoaz, eskua sakelan orraziari eragin zerabilkiola, onelaxe askatu zitzaion barrua:

        —Izan ere zuek erri aundietakoek aukera izugarria dezute gain-gañeko ikaskuntzak egiteko. Gure errixkaetan ez degu alako erraztasunik. Zuk ezagun dezu non ibilli zeran. Ni askotan nere semeari zein ikasbide eman eta non arkitu zalantzan egoten naiz.

        Dendaren ondoan arkitu ziranean sartzeko esan zion arrotzari. Arrotza bildur zan aindik asita bere etxeraño sartuko ez ote zan; ez bai-zan iñoren etxera joateko zalea.

        Usauriko botika poliki zegoan. Aldameneko bi etxeen tartean, untza gañetik zeukan denda polita zan botika. Atea idiki orduko nabari zan botiketako usai berarizkoa. Atea besteko aldea erakustoki txukuna. Bi ontzi aundi ezker-eskubi: batek Chinchona ta besteak Magnesia ziotenak. Baita bi borobil aundi, gorria ta muskarra, zenbait pitxi-mitxiekin.

        Barrenen, berriz —sartu ziranean— beste ontzi asko, guztiak zuriak letra beltzekin, geienak latiñezko izenakin. Txikitan, ez dutela il bear dirudite botikarioak, ainbeste sendagai berekin dituztela.

        Zoko batean erriko sekretarioa lasa-lasai zegoan exerita botikarioa etortzeko zai. Irurak arpegiz-arpegi, etxeko nagusiak bi kanpokoeri alkarren berri eman zien eta barrenera pasatzeko ta salmaiaren ondoko ola «Garratxa»k jaso ta banaka, berau azkena, sartu ziran.

        Bat-bateko illun arek itxutu zituan. Ordea, egonarekin iñon diran ontzi ta tresnak agertu ziran leize-zuluetako karraxkoen gisara: abats, erratillo, tutuxkak, pixu ta ur-neurtzekoak, katilloak, autsontzi ta pototxiñak. Ontziak nastuan mai baten gañean, geienak kondarretan; itxuritako ur zikiñak eta ez dakigu zenbat naste-borraste. Ara, eguzkitako arri zuri aundiak azpiz-gora jartzen ikusten ditugun lur busti ta txitxareak bezelako itxura zeukan denda arek kanpotik ala barrendik ikusi.

        «Garratxa»k ez zuan luzaro iraun jardunean asi gabe. Ta asi zan:

        —Aurrerapen oriek guztiak gizabidearen onerako beti baldin balira, orretaraxe ongi leudeke; baño askotan urkoari kalte ta gaitz egiteko asmatuak izan dirala esan diteke, ain okerreko elburua ematen zaie. Zuk zer deritzazu, onegiñak eta kaltegiñak gogoan artuta, sutautsa asmatzea bear zana edo bear ez-zana al da?

        Orren antzeko arloekin, jo batera ta jo bestera, asper-asper egiteko bidea zeraman arrotzak.

        Ta itzegin ala, aurrerakoan «Garratxa»ri iges-egiteko asmoa gero ta sendotzen ari zitzaion arrotzari. Arrotzak aal zuan ongien erantzuten zien «Garratxa»ren galderari. Egia onek itz ederrenekin ordaintzen zizkiola aren lanak.

        Urrena automobil azkarrak zer dala-ta aurretik buru aundi ta atzetik me izaten diran galdetu zion.

        Arrotzak aizearen eragozpena gutxitzeko zala erantzun zion. Jaboi puska listari batekin lotuta ur aundian beti ibillian ibillita antza ori bera artzen omen du. Argizai puskari aize berozko aize ematea egiten bazaio, buruaundi ta atze-me gelditzen dala orobat. Ta ur tantoak beeraka datozela itxura orretan bertan erortzen dirala.

        Ta gure irakurlea arlo gaitz auekin buruaundi atera ez dedin, ez goaz geiago esatera.

        Sekretarioak ez zuan itzik ere atera.

        «Garratxa»k bi azkazal zeuzkan moztugabeak goizean aztuta.

        Ura bai buruaundi.