XIV
ERRETOREA TA ARROTZA

        —Atoz barrena, atozia gizona... Ez dio ajolik... Baldin iñora joan bearrik ez badaukazu! Beraz, Usauri aldean... ederki, ederki. Ortik, ortik... orratx.

        Usauriko erretore jauna gaztanbera baño bigunagoko gizona. Don Inazio on utsa zan. Ta ontasunak berarekin dakarren pozaz gañera, atsegiñez beterik zegoan arrotz batekin arkitzeaz ta oraingoa beintzat aditzera ezagutzen zuan.

        Arrotza, zankoa zertxobait altxata —erretoreak atzetik zekarrela— barreneratu zan, illunperatu zan. Ta ez ikusteak batetik, eta bestetik lurreko ugarriek ematen zioten geldik ezinegonarekin, nora zijoan ez zekiala, bazebillen erretorearen susmoaren atzetik eta noizbait ate argiduna ikusita aratu zan.

        Atea zabaldu ta sartzeko ta sartzeko, erretoreak. Ordea, nekezkoa zitzaion arrotzari aurrera sartzea. Beñere ez bai-zan apaizetxe batean izan! Noakoak ote ziran apaizen etxeak! Berak ba al zekian iñoiz belaunikatu bear bazuan ere!

        Baño bear zan bear ta gure gaztea aurrera. Arrituta gelditu zan. Jangela ura beti ikusi oi zuan bezelakoa. Mai aundia erdian zapi zabal batekin estalia; zapiak txirikordak zintzilik ertzetatik. Mai gañetik argi-ontzi potxolo ederra sabaiatik beera; orain «buffet» deritzaioten apalategia. Silla txukunak ederki bazterreratuak. Irudi batzuk ormaetan zintzilik. Erretoreak non exeri adierazi zion eta, aldez beste, aurrez aurre jarri ziran maiaren ondoan. Erre zezakeala.

        Oraindik ere ezin zituan alkartu Don Inazioren jantzi beltz luzea ta jangelaren ikustea. Arrotzak elizan ala kalean beste iñon ez zuan apaizik ikusi. Ta kezkatuta bazegokion ere, ango ixiltasunak, ango bakartasunak eta berak antzematen ez zion beste zerbaitek, erretorea bezelako gizon on, txukun, burutsu ta leial batentzat bizi toki egokia zala adierazten zioten. Ta bere gisaz pentsatzen erretoreak uzten zion tarte aietako batean, ea —bururatu zitzaion— ardandegiko usaia jantzian sartuta zenbait gizonek etxeraño ekartzen duten bezela, ez ote zuan erretore jaunak elizatik kedats-usaia ekartzen.

        Arrotzak belarrari tink eta, kearen atzetik begira, zuritu egiten zitzaion apaizaren irudia.

        —Badakit, botikarioak esanda —asi zan erretorea— lengoan oso jardun yayoa izan zenuala berarekin izketan, gauzen azken-apurretako txikitasunaz eta neurtu eziñeko txikien aldera bezela aundien aldera ere aritu ziñatela.

        —Ez ba —egin zion arrotzak— egidanean axaleko ikutzea zana sakoneko buru-sartzea irudiaziko zion egia aundituta. Igela ez da txalburu aundia, eta neurrik gañeko egia ez da egia ere. Gai orietzaz zerbait aritu giñalarik, ez uste orren jakindun ibilli nintzaionik.

        —Bai, bai, asko ikasia omen zera ta buru-belarri egon omen zitzaizun zure izketaren atsegiñaz.

        Arrotza lenengoz nabarmendu zan alako aundikeriekin; baño, apaizak zionez geroz, egiatzat izango zuan eta botikarioa ez zitzaion bada apaizari «berritxu» arituko. Orduan konturatu zan nolako atertzea egin zuan erri artan eta uste orrek asko txurikatzen zuan. Apaiz-burua ta botikarioa adiskide zeuazkan eta Usauri zalako erriska artan ez zan bakarrik galduko. Gogoetak kearen bidetik zijoazkion.

        Baño bat-batean «kopatxo bat artuko dezu» esanda exeri-tokitik biziki jaiki ta apalategira abiatu zan erretore jauna.

        Arrotzak «ezetz» eta «ezetz» esanagatik, erretoreak atetilleri tira ta beso beltza luzatu zuan apalategi barrenera.

        Apaiza neskame ikusteak (ontziak eskuan) berriro asaldatu zuan gure gaztea. Berak ez zuan beñere apaizik etxe-bearretan ikusi. Arrotzak «ezetz» eta erretoreak «baietz» bereganatu zitzaion. Arrotza txoil estututa zegoan. Ia aitortzeko besterik apaizak ezagutzen ez eta bere nagusi ta erretorea morroi ikusteak oso larrituta zeukan. Botillaren txuri arek ur bedeinkatua edanda obenik egingo ez ote zuan bururatu zitzaion. Bere burua lotsagarrituta, agian ez ziola kopak onik egingo, ez zegoala oituta, esan zion, eta, egia esanagatik, bestela edozein tokitan edan zezakeana, ez artzea lortu zuan. Erretoreak ez zion eskeñiari geiago eragin, ez bai-zin eman nai gaitz egitekotan.

        Lengo erara aurrez-aurre jarri ziran Erretoreak betiko arpegi atsegiñarekin «ederki, ederki» zion. Arrotzak ezin ezere asmatu, ikararen kondarra biotzean zeukala. Orma erlojua asi zan eta orduantxe bazirudian ango utsunea arek beteko zuala. Bostak jota aren mintzaldia bukatu zan. Len baño ixillago. Ordea, zerbaitek piztu zituan. Erretorearen etxe-atze aldetik, ez urruti, izketan ari ziran.

        Andre Axentxik ala zion:

        —...Orrengatik dabil ori dagoan baño obeto bere burua egin naiean. Aundi-aldera eman du. Orrek baño egon gutxiago egiñak bagera lau baño geiago munduan. Ez dauka estomaoko giralla txarra. Esango nuke... baño ez nau barrenak agintzen. Nola bizi naizen? Bi seme, biik armetan; mendia bete ardi; etxea-bete ganadu; anima bakarra. Nola bizi naizen!

        —Hay que defender a la Patria.

        —Zer Patria ta Filio!

        Erretoreak eta arrotzak parrari eldu zioten. Orduan erretoreak esan zuan:

        —Ori andre Axentxi zalapartan dezu. Katuak urtean bost duroren kaltea egiten omen du. Dion guztia berari sinistekotan, ez da nekerik berarengana jo ez duanik, ez da lanbiderik gañeratu ez zaionik, ez da zoritxarrik atzaparrak luzatu ta gaitzegin ez dionik. Artean, egia da gaxoa lanean gogotik aritzen dala; egia ere zertaz mindu badaukala, eta orobat egia bere biziera neketsua zertxobait arintzeko gozagarri zer dan badakiala.

        Erretoreak begietan ezagutu arrotzari aditu ziola ta andre Axentxiren berri iñori adierazteak kezkatuta, urrena jarraitu zuan:

        —Erri auetan, bai Usaurin eta bai Errondo nere errian, erritarrek alkar ondo ezagutzen dute. Errian izandako egiteko guztiak —onak eta txarrak— orok badakizkite. Bakoitza bere izaera dan bezela azaldu oi da. Ta ainbestetan alkarrekin egoten dirala-ta, alkarren berri ederki jakin oi dute. Bakoitza, ura bera ta ez beste. Noizbait okerreko ustea sinistarazi diteke; baño ez betiko alkarrekin egonean. Erritarrek, beste edozerk baño, esanak, ibillerak, egintzak, obeto norberetzen dituzte, nor nor dan azaltzen dute...

        —Etsa orretxengatik —ekin zion arrotzak— izaten da izengoitiz deitzeko oitura. Jolasgarriak izaten dira zenbaitzuen izengoitiak, ain zeatz asmatuak, ain bete-betekoak. Izengoiti egoki batek beste edozerk baño obeto adierazten du nortzaz ari geran: ura bera ta ez beste, len esan degunez. Alako bat edo besteen ondo ipiñitako izengoitia gogoratzen zaigunean irrigarria izaten zaigu. Edonork izan lezake izen bat edo beste; baño izengoitia arena berarena. Oitura itsuskia dalarik, alkarri min ez ematekotan, or nonbait; ez, ordea, geren santu izen ederrak baztartzeraño. Baño errixkaetako alkarren berri jakite orrek gaitz askotatik...

        —...aldendu lezazkike erritarrak —artu zion aria erretore jaunak— eta orretaraxe noakizu. Gaizki-egin asko ez lirake izango gaizkillearen izena zabaltzekotan. Likitsak ez du nai bere likiskeriak iñork jakitea. Geienaz ere bera bezelako lizuntzaleeri esango die. Saguzarrek argiari iges egiten diote. Eta errixkaetan argia izan oi da. Erri aundietan soka autsita askotxo ibiltzen da. Usauri erri zintzoa dezu. Eta pozik zabiltza zu gure aldean?

        Arrotzak gizalegez erantzun zion. Bigarren aldiz erre zuan. Zerbait geiago ere izketan aritu ziran; baño ez irakurleari ajol aundirik dionik. Egonean arrotza zerbait lasaituarren, ateak deitzen zion. Eratsua zalarik ezin zakarkeririk egin. Erretoreak zenbat egun egoteko asmoa zeukan galdetu zion, berriro ikusteko gogoz. Azkenean zutitu ziran, lengo bide illunetik atera ta eskuak estututa erretore onaren arpegi kutuna!