OSAGILLIA TA BERTOLDIN

        Urten eban Markolbek urittik, eldu zan batta etxera, ta semia eratzoriko gelan sartueran lotan aurkittu eban ene Bertoldin. Zabaldu zittuzan leiuak eta oera urreraturik, bein eta barriro egin eutsan dei; baña, ene Bertoldin lo-zorruan eguan, arrija bera baño gogorrago, ta ezeutsan erantzuten, begirik zabaldu be ezin eikian-da. Artiatan eldu zan osagillia ta a be oe ondora juanik, buru aldetik jaso eutsazan estalgijak, gexua edo gexotzakua zetan eguan ikusteko, eta orrattiño gatxak naiko artuta eguala aurkittu eban. Antza, uretara jausikereak eta bere burubari ezarrittako zigorraldijak ezeutsen onik egin; eta osagilliak gexua obeto ikusi gurarik, ba-diñotso Markolberi:

        Ara, ba, andrea; gorputz osoa arakatu gura neuskijo ziatz-ziatz, eta egixu alegin iratzartzeko, bestela ezin jakin ixango neuke ondo zer osakai aginddu.

        Bertoldin, ene Bertoldin; eztok entzuten, ala? Itxartu adi! egin eutsan oiu amak.

        Ezin natte itxartu, erantzun eutsan Bertoldinek.

        Zergattik baña?

        Enozu lo ikusten ala?

        Tira, tira; naikua dok barriketarik. Itxartu adi, eure onerako dok-eta; osterantzian oñetatik ten eta aterako aut oetik.

        Oba zeunke goru makillea artu ta gorubetan ekin, iñori alamenik emoten etorri barik. Au da barri-barrija! Lo-zorro-zorruan ba'nago, zelan gura dozu nik neure buruba itxartu al ixatia?

        Kar, kar, kar! egin eban barre osagilliak. Barrerik egin barik berton! Berbetan diñardutso ta lotan ei dago! Kaikukeri andijagorik entzungo dogu oraindik!

        Nor da zure onduan dagon bixardo ori? egin eban garraxi Bertoldinek. Zuaz ortik orrantz zeure auntz-bixarrakaz, zeure zeregiñak egitten; eta esker egijozu Jaungoikuari lotan nagolako, lotan ezpa'nengo, ba, jagi beingo-beinguan eta makilla bategaz burutik bera erdibi egingo zendukedaz-da! Orijondo zuretzat, ni itxarrik egon ez ixatiaz!

        Egin-egiñian be, orrexen billa baño enaiabilk, amutil, jardetsi eutsan osagilliak. Tira, tira, egik lo euk gura duan arte, ta, Jaungoikuarren, ez adi itxartu, neuk be bixi egin gura yuat-eta. Ene andrea, esan eutsan gero Markolberi, ikusi dodaz emen ikusteko guztijak eta urittik bialduko dautsudaz bospasei pildu mutil orreri buruba arinddu dakijoentzat. Akats-murtu bat ezarriko dautsazu gero berazkarritzat.

        Zer? Zer diñostazu ezarri biar dautsadala?

        Uzki-kandelea, andrea; eta iru egunian goxetan muxika-muxika jateko kañabera-baltza emonaz, laster dozu mutil ori taketa bera baño senduago jarri. Zalantzarik be ez ixan;

        eztau geiago txarrik ixango, ta egon lasa. Agur.

        Juan zan osagillia, eta bidian joiala, Bertoldinen txaldankerijaz gomutatzian berakotan urteten eutsan barriak. A zan mutillaren tentela: berbetan iñardu ta ala-ta-be lotan eguala ekitten eutsan esaten! Bakandereagana eldueran, kirtenkeri barri au edestu eutsan, ta ene bakandereak, barriaren-barrez, ija txixak egin zittuzan eta beste ainbeste jazo yakon bakaldunari be. Asazkaldi artu ebenian, bijok, batak baña bestiak leiatsubago aginddu eben bialdu egijoezala Bertoldineri osagilliak agindduriko osakaiak, eta osakaiok Markolbek artu zittuzanian, ba-dua Bertoldinen oerantz eta ba-diñotso:

        Lo al-ago, astokillo ori?

        Lo nago, lo nago, iñotsan Bertoldinek.

        Tira, itxartu ta jezarri adi. Kañabera-baltz apur bat jan biar dok orain, eta gero miritza tindil bategaz egingo dauat lepua igurtzi, osatu attekian.

        Nik kañaberea jan? Gose dattianak jan begike; ni neuk ez.

        Kañaberea-baltza dok, txotxo; gozua bera baño gozuagua. Ganera, apurka-apurka jateko diñuat. Edo euk nai ba'dok, muxka-muxkaka be bardin jan daik, edozetara be sabeletikua egitten lagundu egingo daua-ta.

        Ezetz diñot! Nik kañaberea jan? Zugaz emen egon dan astotzar arek aginddu ixan al-deutsu ori, ezta? Zergattik eztautsu esan gaztain-opil batzuk niretzat egitteko?

        Egingo dauadaz gaztain-opilok, baña artu egixak lenengo osakaiok. Ara; kañabera-baltza gura ezpa'dok, artu egixak oneik lau pilddubok eta gero berazkarri au ezarri, iñoiz entzun dok zelan. Pilddubak gottik arindduko aue ta kandeleak, barriz, betik.

        Ara, ama; zeuk gura dozun guztija egingo dot; baña zeuk be gero, gaztain-opillak egingo daustazuz niri, asko be asko.

        Egingo dauadaz, seme. Ona emen pilddubak eta orra or kandelea. Iruntsi lenengo osapiltxubok, eta gero bestia ezarri, ba-dakixu non, entzun?

        Bai ama; ekatzuz guztijak eskura.

        Bertoldinek osakaiak ondo begiratu ostian, klausk, sartu eban kandelea eztarrijan eta gero, politto politto, osapillak be-aldetik ezarten asi zan, bein banatan.

        Ene ba'da ta ni! asi yakan Markolbe garraxika au ikustian. Zer dagik, asto orrek? Ago geldi, mutil, okerretara sartuten diñarduk-eta! Betik ezartekua gottik artuko eunstan, ba? Oi, ene errukarrija!

        Baña, bai, zera; Markolbek garraxi ta diadarrik asko egin arren, arek tentel andijak iruntsi egin eban kandelea, eta osapillak edo pilddubak barriz, be-aldetik ezarri. Arin damutu yakon, orrattiño. Akatsa edo dana-dalako kandelea, oi dan lez, ezti ta abarrez melaza-melaza egindda eguan, eta ore au zintzurrera eldueran kokatu egin yakon eta ezin eban egin ez gorantz ez berantz. Areik ziran mutillaren esturak! Itto biarrez begijak be bijortu egitten zittuzan, txerrenak artuta bai'leguan, eta amak semia itxura aretan itto-agiñian ikustian, aida baten bialdu eban lagun bat urira osagilliaren eske, ta bakanderearen aginduz lengua etorririk, eztakit-nik-zer bat emon eutsan edaten mutillari eta beingo-beinguan jaurti erazo eutsan eztarrittik kokaturiko kandelea, gottika eragiñez.

        Baña, zer jazo? Mutillaren okadearen inddarraz tximistea legez urten eban kandeleak eztarrittik, eta ene osagille gaxua begi-begijan aparaurik, otxolotuta itzi eban, eta onez ganera mutillari barrutik etorri yakazan beste zerak be arpegi-arpegijan jo eben eta ore-ore egindda bixarretan geldittu yakazan. Ixan eban lorrik asko ebe osagille gixagaxuak eurok kendu eziñik! Bein eta barriro ekin biar ixan eutsan arpegi-bixarrak garbittuten, eta guenian, amurru bizittan bigurtu zan etxera, añen-urtika, zoruakattik eta basa-pizti zoro arengana bialdu ebanaren ala iñom diran txakurkerijak esaten.

        Da? esan eutsan Markolbek mutillari. Zelan ago orain?

        Ondo, ama; baña eskatu dautsudazan gaztain-opillak egin dagistazazunian askozaz obeto egongo naz, aurki.

        bai, beintzat; irabazi be egin dozak-eta eure jasagaz, maskelutzar orrek. Osagille gixagaxua itsututa itzi dok ik.

        Ez etortia eukan. Nik eztautsat dettu beñipein.

        Ba-yakijat ik dettu eztautsaana. Zelan egingo euan, ba, berba-egitteko-tresna ori tapotzaz itzitta euki dok-eta?

        Baña tapotza zintzurrian lotuta euki dodan bittartian, besterik ezian, eztot gosez iltteko bildurrik ixan, eta orain bai, barriz. Beraz, ni bixirik euki gura ba'nozu, egidazuz ointxe-ointxe ogetabost gaztain-opil gitxienez, makalaren-makalez zutunik be ozta-ozta nago-ta.

        Ointxe berton egingo dauadaz, ba, aseko al-az. Zorigogorreko elorrijuak yuadaz eugaz, beintzat!

        Markolbek, bakerik ixatekotan, egin egin-biar ixan eutsazan gaztain-opillak mutillari, eta bai Bertoldinek jan batxu bat be itzi barik. Eta sabela ondo beteta, zumar baten azpijan etzan zan eta luak artu eban. Artiatan, bakaldunak mutillaren billa bialdu eban zalpurdi bat, eta bere aurrera eruan eutsenian, ba-diñotso:

        Zelan ago, aspaldiko Bertoldin ori?

        Zutunik emen orain.

        Ba-yakusat; baña, zelan aurkitzen ete-azan esan gura yuat: ezer nabaitzen duanentz.

        bai; kanpak joten diñardubela nabaitzen dot.

        Miñik ete-duan, diñuat.

        Miñik ixan ez, ostera? Zelan egingo neuke berba, bestela, min barik?

        Gogaro ona dakak orrattiño. Tira; eruan egidazube mutil au bakandereagana.

        Ez; ekarri egidazube bakanderea neugana.

        Tira, tira, mutil; juan adi orreikaz eta ez adi ezeren bildur ixan.

        Eruan eben bakaldunak gura ixan eban lez, eta abakandereak, Bertoldin ikusi ebaneko, ba-diñotso:

        A emen gure aspaldiko Bertoldin jauna! Zetan yiñarduguk, ene Bertoldin laztana? Gexorik ibilli azala entzun yuat. Ez al-euan txarragorik ixango ezta?

        Gexo nagolarik, enaz ni ibilli ixan, ibilli al ixateko zutunik egon biar ixaten dalako, ta arian, ni oian eratzota euki nabe.

        Eure bixi-bixiko onduen erantzuna. txotxo! Ots, ene otseñak; eruan egidazube mutil au askarija artzen. Non zattut zu, ene Pilander zintzo ori?

        Emen naiagotzu, ene bakandera txit argi ori.

        Eruan zeugaz mutil morrosko au ta emon askarija. Tira; juan arin.

        Aur, ba; eruan eban Pilanderrek ene mutilla janarittegira, ta ogija ta solomo zerra batzuk emonez eta ardao onenetik edan eragiñez, edertosko egin eban askaldu. Juan zan atzera bakandereagana ta ba-ditauntso arek:

        Ondo askaldu al-dok?

        Bai andrea; bai.

        Zer emon daue onik?

        Lomosua ogijagaz.

        Zer?

        Solomua.

        Eztauat ulerretan.

        Mosolua.

        Areago.

        Mosolua emon daustela diñotsut. Argi berba agitten ete-dodan nago, ta barriro diñotsut mosolua jan dodala. Ulertu al-daustazu oraingotan?

        Baña, zer ixen edo mixen dozak, ostera, lomoso-somolo-lomoso-mosolo orreik? Etxakijat zer esan gura duan eta euk dakijanik be etxuat uste.

        Ene bakandera argi ori, solomua jan dauala esan gura dau txatxal onek, atzaldu eban Pilanderrek. Zertzuk esan dittuz beronek, gero, ixen ori artez oguzi eziñik?

        Somolo. lomoso, mosolo. Berau da au mozolorik asko, ta ez txikija be, gero!

        Irakurliak asmau begi orain, bakandereak, ain barrezalia ixanik, barrerik egin ete-eukianentz tentelkerijokaz. Etorri zan bakalduna, ta Bertoldinegaz erabillen autuben barri entzunda, ekin eutsan ak be barriari ta jarraigokuak, bakaldun-bakandereak ain gogotsu barreka ikustian, eurak be alakotu egin yakezan. Oba egin ez olan, areik lausengakarijak! Batta, ugazaba negarrez ikusi ixan ba'leue, eurak be negarrez asi, naiz-ta gogo barik, sabeltsuri alakuak, ugazabari eder egittiarren! Barriok egin ostian, zalpurdiz bialdu eban etxera Bertoldin bakaldunak, jauregira ekarri eban era beratan. Etxera eldueran, ba-diñotso Markolbek:

        Zer gauzatzu ikusi dozak urijan, enetxuba? Zer ixan yak atsegiñen?

        Bakaldunaren azkaratzeko tupiña.

        Tupiña zergattik, baña?

        Arek dauko silbot bat! Gitxienez ba-dira an eden milla katillukada salda.

        I beti janarijen amesaz! Bixi biarraz ez az eu gogoratzen, orrattiño!

        Egin-egiñian be, ba, jango ezpa'neu, il egingo nintzateke, ama.

        Tira; noiz-edo-noiz esan dok egi bat. Baña esan; zer ikasi dok ederrik jauregijan?

        Zurubijan gora ta bera patxaraz ibiltten ikasi dot.

        Andiki-buru egitteko eztok ezer biar, beraz; zentzun andikua azala agertzen dok orregaz.

        Eta besterik zer?

        Besterik? Entzun, entzun, ama; au bai dala barri-barrija! Bakanderearen gelan egon nazan bittartian, adi-adi egon naz, ta bakandereak anka bi baño eztittuzala uartu naiako, ta gure beiak, barriz, lau anka dittuz. Zer diñostazu onetzaz?

        Zer gura dok nik esatia? Ara zer diñuadan, ba: oba naieunkiala i egin inddudanian, ire ordez opil andi-andi bat egin ixatia.

        Ai ori egija ixan ba'litz, niri be zati bat emoteko!

        Eta onetara ama-semiak autubetan eragoioelarik, gaba eldu yaken, eta oi dan lez, oeratu egin ziran. Bijaramonian, goxian-goiz jagitta, esan eutsan Markolbek semiari urira juan biar ebala berak gatza ta etxerako izkilimeri batzuk erosten, eta urittik etorri bittartian etxiaren ardurea euki egijala. Batez be, esan eutsan Bertoldineri, txittak ondo jagon, miruak arrapakau etxagikiazan.

        Markolbe etxetik aldendu zanekoxe, artu zittuzan Bertoldinek txitta guztijak, eta erreskada luze baten bata bestiaz anketatik lotuta eta guztijen buruban txitta zuri bat imiñirik, atadijan ostendu zan, andik kiku egitteko. Ain zuzen be, an dator mirua egazka etxiari inguruka, egunaro oi eban begiraldija egitten, eta ara non gelditzen dan orekan txitten gan-ganian. Asten da gero astiro-astiro txittokana jatzitten, eta guztijoen arterik txitta zurija ikuspegi-begijan uarturik, ba-yuako ganera yauskada-eraso baten eta mokokada bategaz an darua aidian ene txitta zurija, eta txitta zurijaz batera an daruaz batta ari lotuta erreskadan beste txitta guztijak.

        Orrattiño, txitta-lerro luzia eruatia aztun yakon, eta Bertoldinek, mirua alegiñetan ikustian barre algaraka asi yakon, eta ba-iñotsan diadarrez:

        Ten, ten, zurijari, beste guztijak be euriak ixango dozak-eta! Eta ixan be, naiz-ta nekez eta oztaz, aldikada baten eruan zittuzan miruak txitta guztijak. Gerogarrenian etorri zan Markolbe urittik etxerantz, eta Bertoldinek ama ikusieran bidera urten eutsan barre santzoka:

        Zeri dozak barriok, seme? Ezer barri jazo yak, ala?

        Gure txittak ba-al-dakixuz?

        Jakin ez, ostera?

        Bestelako ixekea eztautsat nik egin miruari!

        Zeruba lagun ixan dakidala! Zer ixeka edo mixeka-ondo egin ete-dautsak ik?

        Berebixikua! Txitta guztijak erreskada luze-luze baten imiñi dodaz bata bestiari lotuta, ta mirua etorri danian eldu dautso guztijen buruban egon danari ta aldikada baten eruan dittuz guzti-guztijak aidian. Miruak ikusi dittuzan elorrijuak guztijak aldabatera eruan eziñik! Ten, ten zurijari, egitten ixan dautsat nik garraxi, ten zurijari, beste guztijak be euriak ixango dozak eta. Bai, ba; guztijen buruban arako txitta zurija neukan imindda-ta. Barrerik egin barik bertan! Zuk be, ama, an egon ba'ziña, txixak egingo zenduzan barreka, a txitta-lerro luzia arek egaztitzarrak ozta-ozta eruaten ikustian! Eta orain, zer diñostazu? Eztautsat nik ederra sartu areri txori trauskijari, ala?

        Eu az i txori trauskija, astotzar, memelo ori! Txittak eruaten itziko euntsan miruari, ba? Ara; etxakijat zek naiaukan geldirik kokotetik eldu ta berperton eu irato barik! O, Alboin bakalduna! Ondo agiri dozu zuk, nire seme txaldan onen tentelkerijagaz etsegin bizija artzian, zu zeu be gottik eta berako ergeltzar andi bat baño etzareana! Argiro ikusten da, bai emen, onbidiak eta azikera onak eztabela ezer balijo, adu oneko ixatiak baño! Bekus, arren; bekus emen, ikusi nai dauanak, bakaldun zoro batek, zorua dala esan biarko, zelan artzen dittuzan ontzako astotzar onen astakeri andijak! Andrak eniak; bakotxa bere zoruak bixi esan oi dabe, ta egija da: zetan edo atan guztijok dogu geure zorotasuntxuba. Baña emen ikusten doguna larregizkua da; ta bakaldunak ergelkeri onen barri jakin dagijanian, mutil oneri zapotzeko bat jo ta agiraka egin edo makillatu dagijela aginddu biarrian, eskijer nago pozez lertzen jarriko dana ta, ara bere, lenguez ganera, emoien bat edo oparijen bat egingo dautsana barriren-barri. Zuaz, zuaz, jakinzale ori, liburuben ganian ikasi gurarik begijak erre ta garunak urtuten, esker onik bost! artuko dozuz-eta! Zuaz; zuaz, bai, ta ikusiko dozu bakaldunaren jauregijan arrera obia egitten yakola basa-pizti zoro bateri, eun gixon ikastun eta jakittuneri baño! Ludiko gauzak, orrattiño, olan dira, ixan be. Baña, esan egidak, asto orrek; non yagok ollo lokea?

        Ollategijan sartu dot, miruari txittak eruaten galerazo ezegijon. Zer, ba; kokolua nazala ni uste dozu, ala?

        I kokolotzat euki? Otu be egittia lukija bera baño azerigotzat audan orreri! Baña, bakaldunaren belarrijetara olakorik eldu ba'dattek, zer uste dok ik ak esango yauala?

        Zer gura dozu ak esatia, ba, ama: eztau entzungo-ta?

        uste al-dok eztozaala, biarba ingurubeton, entzuten yakijen belarriren batzuk egongo?

        Eztot nik iñor ikusten, ba, baratzañaren astua ixan ezik. Eta, ixan be! Belarrijak geuganantz artez-artez imindda daukoz, eta geuk diñoguna entzuten adi-adi dago. Baña, etxamon; neuk atonduko dot arazo au.