BERTOLDA AZKE

        Bertoldak, amabi kaikutzarra zorro barruban imiñi ebanian, berpertatik iges egittia erabagi eban, urrengo goxian lepo ganera etorri biar ekijon ekatxari itxaron barik; eta bakanderearen gelatik barruna igaro biar ixanik, ate zirrikittuban belarrija ezarrita zeletan egon zan zati baten ezer entzun edo iñor nabattu ete-eukian. Ezeban barru aldetik zarata txikarrena be asmaten eta, antza, lenengo lotaldijan egozan guztijak. Bera aguan gelako atia geldiro-geldiro idegirik, aretuan sartu zan, eta aretotik bakandereak lo egitten aban gelan. Ixil-ixillik aren oera urreratuta, lo-zorruan aurkittu eban bakanderea. Beriala otu yakon ixeka barri bat egittia, ta bakanderearen soñekuak osturik, aldian imiñi zittuzan eta, onetara, andrazko jantzitta igaro zittuzan bakanderearen otseintzako andrandijen lo-gela guztijak. Ain zuzen be, iñudiaren oe-adarretik eskegitta idoro zittuzan jauregiko giltzak, eta ate ta urteiera guztijak bata bestiaren urrengo trebetasun andiz idegirik, begi-itxi-edegi baten aurkittu eban bere buruba jauregittik lekore. Orrattiño, edurra ixan zan gaba atan, eta kalia zurittuta eguanez, bilddur zan oñatzetatik aztarrena artu ez egijoen eta ezkutau al ettekian gorde-lekuba errezalaurik barriro oratu ez egijen. Galtzori au urruntzeko, oñetakuak erantzi eta atzekoz-aurrera jantzi zittuzan ostera be, onetara oskijen oñatzak arantz juan joian norbattenak barik, onantz etorri etorren bat-edo-batenak irudittu egijen, eta taiu onetan, nora jo ezekijala, batera ta bestera ibilli zan kalerik-kale zati baten. Azkenian, uriko orma-esi barru-aldian laba bat aurkittu eban, eta laba aretan sartu zan.

        Eguna etorritta, sartu ziran andrandi gastiak bakanderea janzten, eta zurtzauta geldittu ziran bakandereari gabez erantzi eutsezan soñekuak idoro ezittian. Begiratu emen, arakatu an, zokondo ta bazter guztijak ondo-ondo ikustatu, ta soñekorik agertu ez! Guenian, gogattu yakon bakandereari ta, beste soñeko batzuk erakarritta, asarre baño asarriago jagi zan oetik eta trumoia lez juan zan Bertolda zorro barruban itzi eban gelara. Eta —a zan ixatekua!—: len soñekuak itzaldu eta orain Bertolda jagoten imiñi eban amabija aienatu! Jagolea bera ixan ete-zan, ba, soñekuak ostu eutsazana, ta lapurretea egiñik alde egin ete-eutsan kalera? Auxe susmo au sartu yakon bakandereari buru-buruban, eta buruban sartunaz batera zin egin eban jagolea topau al ba-egijan topau, beingo-beinguan urkatuteko egingo ebala aginddu. Urreratu zan gero orman irozota eguan zorruagana ta ba-dittauntso:

        —Da? Ene gixontxu enia: bart ixan zenduban gogaro galantaz al-zagoz oindiño be?

        —Ez, andrea, ez —erantzun eutsan emabijak zorro barrutik—. Albait ariñen artzeko gerturik nago orain.

        —Zer da artzeko gertu zagozana; osakaia. oiez?

        —Eztozube oindiño gertu, ala?

        —Ointxe berton gertu eragingo dogu.

        —Albait ariñen amaitzen ba'dozube, niretzat oba.

        —Atsegin ori ixateko eztozu luzaro itxaron biar ixango.

        —Orduban bai nire poza! Luze eretxitta be ba-nago daguaneko. Tira, ekarri dagijela nigana ointxe-ointxe.

        —Gexu baten eruango zattugula diñotsut, gixona; egon lasa.

        —Nora, baña, ni eruan? Gure egijunea ezta ixan olan, bera gela onetara etorteko baño, ta ni ez-ezagun naiokolarik, a ta ni alkarregaz ezkondu eta beriala nik bi milla amaseikuak urregorrittan jasotia. Ekarri egidazube, beraz, ona, neugana, eta egingo dot nik neuk egin biar dodana.

        —Zer ezkontza eta nongo amaseikuak diñostaz txatxal onek? Atera egidazube pizka baten zorro barrutik, arpegija ikusi dagijodan, ia. —Nok imiñi zattuz zu zorro orretan? —ittaundu eutsan bakandereak, Bertoldak barik amabijak zorro barrutik urten ebanian.

        —Senarra ixan biar ebanak berak; eta egin-egiñian be, zubek emaztetzat emon gura dautsozuben neskatillea berak gura eztaualako, neuretzat itzi daust zorijon andi ori.

        —Zer emazte ta emazte-ondo! Argi egidazu berba ulertu dagitsudan.

        —Ba-diñotsut, ba: areri itxurabako baserrittarrari emon gura ixan dautsozuben emaztia, ta aren ganerako bi milla amaseikuak.

        —Ori ipuin ori adierazo al-dautsu arek?

        —Ipuña, ostera? Bene-benetan esan daust niri arek; emaztia ta amaseikuak.

        —Orrezkero, ointxe-ointxe aginduko dot amaseikuok ekarteko. Artiatan gertu zattez zu artzeko eta egijuneak diñon lez, zeure lepo ganian eruango dozuz. Ixango dozuz, bai, amaseikuak eta zortzikuak, eta batta zaragi-dantzea be!

        —Orretarako baño enago emen iragoko ordubetan, eta ordu bakotxari milla urte baxen luze eretxitta, egon be! Amaseikuak, gero, pixo onekuak ixan biar dabe, ta zarata onekuak, entzun?

        —Zeuk egingo dozu amaseikuen kopuruba, ta aztunian edo zaratean onak ezpa'litzaz, ordiazkuak emongo dautsuguz. Artiatan, ointxerik asi zenbatuten, eta arintxuegijak ba'zeneritxoz, esan ardura barik.

        Eta bakandereak au esanaz batera, lau morrosko eskubetan makilla eder banagaz ekarri eragin eta amabi gaxua oraturik, makillaka emonalak emoten asi yakazan bat-batian. Aren arrantzak; aren alarauak; aren diadarrak, amaseikuak emon biarrian lepua makillaka birrinddu biar eutsela ikusiyeran! Ezeutsen garraxijok ezetarako balijo ixan gixagaxuari, eta makilladunak etziran lotu jorraketan amabija ildda lez beianganian itzi ez artian. Baña au be etzan bakanderearentzat naikorik ixan, eta zorro aretan bertan barriro sartu eragiñik, ibaira eruateko aginddu eta uretara jaurti eben zorro barruban. Onetara amattu zittuzan bere egunak amabi gaxuak! Amaseikuak jaso gura, ta makilladak josa biar! Emaztia betiko artzeko ames egin, eta bete-beteko mustadea artu eragin! Adige-ibaiko ondarrak ba-daki ondo gaxo aren barri!

        Amabi gaxua urez asetzen bialdu ostian, alegin andijak egin zittubezen Bertolda idoroteko; baña edur ganeko oñatzak atzekoz-aurrera egonik, begittandu be etxakan iñori egitten Bertoldak jauregitik urten ixan leukianik. Bakandereak, ala-ta-be, bere soñekuakaz eta amabijagaz egiñiko ixekeari ordurarteko guztijai baño lotsagarrijagua eretxirik, Bertolda urkamendira bialtzeko baño beste gogorik ezeukan, eta ainbat lagun bialdu zittuzan ara ta ona, bazter eta zokondo guztijetan gure gixona billatu egijen.

        Bertolda laba barruban ezkutauta eguan, beraz, eta billa ebilkijozanen berbarua noxian-bein entzun egitten ebanez, illteko bilddura sartu yakon eta milla bidar damututa eguan bakaldun-jauregira etorri biar ebala beñola otu ixatiaz. Bakandereak eukotsan kurrukea gogoraturik eta amabijaren eta soñekuen ixeka negargarrijaz amurruba gettu egin ixan eikijola zuzen oldozturik, azartu be etzan egitten laba barrutik urteten atxillo artu egijen bilddurrez, ba-ekijalako berpertatik ezpai barik urkatuten eruango ebena. Baña, zoritxarrez, aldian eukan soñekua beretzat luziegija ixanik, etzan uartu labako atia barru aldetik itxikeran, gona mendel zati bat atako aldetik ondo sartu barik itzi ebanik; eta olako jazoeretan iñoiz utsik egitten eztaben aretariko atso batek, laba ondora uste-uste barik urreratuta, ikusi egin eban laba artetik dindilizka eguan gona mendela, eta ikusijez ganera, ezagutu be bai a gonea bakanderearen soñeko bateri egokijona zala. Atso arek bajanderea laba barruban egotiari arrigarri eritxon, eta kolkuan sartu yakon susmua edo egiztau edo guzurtauteko ustez, labara juan eta zulo batetik barrurantza begiratu eban. Bene-benetan, bakanderearen jantzija zan, berak ondo be ondo ezagututen eban bakanderearen jantzija ta, beraz, laba barruban eguana ezin ettekian bakanderea baño beste iñor ixan. Arik gitxigarrenian atso arek beste atso bateri esan eutsan bere idorokuntzea, ta beste atso arek beste bateri; eta onetara, aborik-abo eta miñik-min, eguberdartia orduko uri osuan zabal ebillen albistea: bakanderea uriko orma-esijetako laba baten barruban eguala. Attearen; an sartzerik otu be egittia bakandereari!

        Bakaldunaren belarrijetara be eldu zan albista barregarri au, ta Bertoldaren malmuzkerija ta azarkuntzea ezaguturik, lenagotik be gauza gatxagorik asko ikusitta eukotsazan-da, ezeritxon ez gaitz ez zail Bertoldak bakanderea laba aretara eruan al ixatiari. Astirik galdu barik, bakanderearen gelara zuzendu zan. Asazkaldi andi bat ixan eban, orrattiño, bakanderea jauregijan aurkittutiaz, baña amurru-aldi andi batek jota idoro eban, eta zer jazo ixan ete-ekijon ittaundurik, soñekuakaz Bertoldak egiñiko ixeka erakusmenekua edestu eutsan bakandereak. Bakaldunak, alameneko laba aretara lagundu egijoela eskatu eban, eta ara eldurik eta labako atia zabaldurik, ara non aurkitzen daben barruban gure Bertolda, kokil-kokil egindda, bakanderearen soñekuakaz jantzirik.

        —Azkenian be arrapau zattut, maltzur, zittal, arrano ori! —egin eban oiu bakaldunak—. Baña oraingotan ezatxataz esku arterik juango edo diabrua bera zara!

        —Barruban eztagona ezpedi sartu, ta sartu danari ezpekijo damutu, —esan eban Bertoldak.

        —Etzakidaz niri eztabaidaka asi, alperrik dozu-ta. Ia, zubek nire zaldunok eta nire epaia bete biar dozubenok; artu gixon au eta eruan ointxe berton zugatz batetik eskegitten. Baña, uartu ondo: ezegattik be ez jaramonik egin beronen berbai; ezer esan ba'daitsube sor-ta-gor egin zakijoze, azeri zantar billau bat baño eztalako gixon au. Diabrua bera ariman sartuta ete-daukan nago, ta egunen baten, geure artetik kendu ezik, ondatu egingo ginddukez guztijok. Ia, ba; igittu. Eruan egidazube ointxe-ointxe ta aginddu yatzubena bete egixube ziatz eta alik lasterren.

        —Iradu egiñiko gauzea ezta iñoiz ona ixaten —iñotsan Bertoldak.

        —Bakandereari egin dautsazun iraña andijegija da nik parkatu al ixateko.

        —Izpiderik gitxien daukonak, iñok baño garraxi geiago. Itzi egidazu niri neure buruba zurittuten, besterik ezian.

        —Lenengotan parkatu, urrenguan sakatu ta irugarrenian urkatu, esan darue. Eta zuk, irubidar ezeze, lautan eta geiagotan be irainddu dozu nire emaztia, ta aldi bakotxian baño urrenguan samiñago irainddu be. Tira; alde emetik.

        —Egija esatiarren erijotzea jasan biar dot, beraz? Arren; etzakidaz orren bijotz-gogorra ixan.

        —Ondo dakixu zuk esakuneak zer diñon: «entzun ikusi ta ixi, baketan nai ba'dozu bixi», eta «ugazabandreari lotsea dautsonak, ugazaba matte». Beraz, ez ekin geiago nire belarrijak gortuten zure eskarijakaz, alper-alperrik ixango dozulako arrenka eragotia; almaixian ura jo ta austu gura ixatia baño be alperrago.

        Au entzueran ba-iñotsan Bertoldak bere burbari:

        —Estura larri onetan, ene Bertolda enia, leoia bera baxen kementsu agertu biar dozu zeure buruba, ta onei ergel guztijoi norartegiñoko zinddua ta bijotz-zabala zarean erakutsi. Oñaziak eztirau norberen bizijak dirauanarte baño, eta saldu ezindana emon egin biar da.

        Eta bakaldunagana zuzendurik, ba-diñotso:

        —Emen naukozu, ene bakaldun enia, zeuk agindu dozun guztija beteteko gertu. Orratiño, il orduko mesede bat eskatu gura neusketzu; egin ziñeistazan mesedietarik azkenekua ixango da.

        —Emen naiagotzu neu be gertu eskatu daistazuna emoteko.

        —Zugatz baten urkatuta il biar dodan ezkero, aginddu egijezu, arren, zure menpekuoi, enagijela eskegi neure gogoko zugatz bat aurkittu ez artian. Onetara ixanezkero, pozik naiagotzu iltteko.

        —Mesede ori emona yatzu. Ia; eruan egixube gixon au urkatuten, eta neure asarretan sartu gura ezpa'dozube, ezegixube eskegi beronen gogoko zugatz batetik ixan ezik. Ezer besterik nai al-dozu?

        —Besterik eztautsut eskatuten, eta milla esker jauna.

        Ezeban bakaldunak Bertoldaren itzixuna ondo ulertu; ta aren zaldunak, aginddu eutsena beteteko, artu Bertolda gudarijen artian eta txikotez besubetatik lotuta baso andi batera eruan eben. Baña baso aretan zugatzik asko ta mueta guztijetarikuak egon arren, ezeban Bertoldak bere gogo-betekorik batxu bat be idoro. Beste baso batera eruan biar ixan eben, beraz, ta gero beste batera, ta geruago aragoko batera, baña alperrik; Italija'ko baso ta oian guztijetan ibilli arren, ezin ixan eban Bertoldak bere gogoko zugatzik, ez landararik,ez aberik, ez enborrik idoro. Batzuk lodijegijak ziralako, bestetzuk txikijegijak; aren adarrak okerrak ziralako, bestiarenak, barriz, meiak, guztijak eukotsen akatsen bat. Azkenian zaldunak, basorik-baso ibillijaren andiz gogait egiñik eta Bertoldaren maltzukerijaren aurka iñok ezin leukiala ezer egin ezaguturik, txikotak kendu ta azke itzi eben. Bigurtu ziran zaldunak jauregira ta jazorikua edesturik, zurtzauta. arrittuta geldittu zan bakalduna Bertoldaren zurtasunaz eta aren adimen zolijaz, eta munduban zanik zururik argijena zala ezagutu ta autortu biar ixan eban.

        Bakaldunari asarre aldija igarorik, Bertoldaren billa bialdu zittuzan lagun batzuk. Topau be egin eben azkenian, baña Bertoldak, bakaldunak atzera jauregira juateko iñuala ta ordurarteko guztijak parkatuta egozala entzun arren, ezetz erantzun autsen: esateko bakaldunari barriro beroturiko lapikokorik ez bigarren lorako mattasunik etzirala bape on, eta etzeguala munduban norberen azkatasuna ordaintzeko urre naikorik. Bakaldunak berberak juan biar ixan eban Bertoldaren billa, ta otoi ta arren, eta aginddu ta abinddu, azkenian lortu eban bere gurarija, ta naiz-ta Bertoldak ezetzian eragon, eruan egin eban jauregira ta bakandereari be parkatu eragin eutsan. Arrezkero Bertolda beti bixi ixan zan bakaldunaren onduan eta ezeban bakaldunak ezer egitten ez erabagirik artzen Bertoldari lenago eretxija eskatu barik; eta arazo ta garatz guztijak ebiltzezan bata baño bestia obeto. Baña Bertolda, baserriko gauza aztunak jaten ottuta egonik, jauregiko mizkerijak jaten asi zaneko urdalletik gexotu zan beriala, ta egunak juan ta egunak etorri, gatxa obarantz juan biarrian, txarrerantz egin eutsan eta il-agiñian jarri zan.

        Bakaldunak eta bakandereak atsekabe andija ixan eben Bertoldaren gexo onegaz ta osagillai ekiñalak egitteko aginddu eutsen gexua osatuteko. Baña osagillak, alegiñik asko egin arren, ezeben ezagututen Bertoldaren ixakerea ta andikijai ta zaldunai emoten yakezan osakaiak agindduten eutsezan gure gixonari be. Bertoldak, bere buruba iñok baño obeto ezagututen eban-da, esan eta esan eragoioen berari lapiko bete baba emoteko, kipula andi bategaz barruban, eta batta errauts azpijan egosiriko arbijak, eta beinguan osatuko zala; baña osagillak ezeben olakorik entzun be egin gura eta ezeutsen iñoiz atsegiñik egin.

        Onetara il zan, bere gurarija lortu barik, Esoporen idekotzat eukija ixan zana ta azturuba bai'litzan andikijak eta ainbakuak entzun egitten eutsena. Jauregijan negar egin eben guztijak aren erijotzea zala-ta, ta bakaldunak deduzko illetak egin eutsazan. Arako osagillak be damu-damu egindda ebiltzezan, azkeneko egunetan ezeutselako emon jaten Bertoldari berak gura ixan ebana, ta ezagutu eben, baña zoritxarrez berandu, bere oldea ez egin gura ixattiarren il ixan yakela.

        Bakaldunak, Bertoldaren gomutakiz, arlanduzko illobi eder bat eregi eban eta urrezko izkijakaz urrengo duazen itz-neurtubok ezarriazo zittuzan illartitzat, eta jauregiko guztijai be baltzez jantzi erazo eutsen, andikijenik andikijena il ixan bai'litzan:

                «Baserrittar lander bat, apal eta itzalik

                Datza illobi onetan betiko eortzirik.

                Matxarra zan; ezeukan gixon itxurarik;

                Baña, adimenez, argi-zoli-zinddua ixanik,

                Mundu osua itzi eban txit arritturik.

                Bertolda eban ixena, ta bixi zalarik

                Bakaldunaren kutun ixatera eldurik,

                Jauregijan il zan oñazez beterik

                Ezeutselako jaten emon ez baba ez arbirik».