IGELAK ETA ARRAÑAK

        Markolbe ta Bertoldin, bakalduna juanik, eurontzat emoniko etxaguntzearen jaube geldittu ziran. Etxaguntza a, danik lagunik mizkeana bixi ixateko ta egunak eta egunak edonok ondo ta jasian igaroteko lañegaz eta asko geiagogaz eguan orniduta. Baratz erdi-erdijan berebixiko urmael eder bat eban, mueta askotako arrañez betia ta igelez atsittuba. Laster artu eban Bertoldinek arako juerea, ta bein batez, arrañak uretan barruban egitten zittubezan zurizgora ta dirdiren adi urmael karel ganian jezarritta egualarik, ara non asten diran igelak korroka egitten, karrak eta klauk. Eta onetara diñardubenian, eurak euren berbaikeran laukat-rrrrkrr, laukat-rrrkrr... esaten daragoioela antz emoten dabenez, begittandu yakon Bertoldineri, lau dukat errukarri baño ezeutsazala bakaldunak emon esan gura ebela; eta milla bat baño geiago ixanik emonikuak, asarratu yakon gure mutillari egunokuen eta ariñeketan etxera juanda, dukatok gordeta egozan kutxatillea artu ta urmael karel ganian imiñirik, artu dirubak eskukadaka ta asten da uretara jaurtitten, zapa-zapa, plist-plast, jo-mutillak!

        Igelak, diruben zaratara, abarrots andijagua ateraten eben, eta mutillak gottik: «Eutsiez, eutsiez, pizti denganiñuok; eutsiez eta zenbatu zeubek, ia lau diran ala eundaz diranentz». Bai zera, igelak ixildu! Len baño karrakada bi bidar andijaguak ateraten zittubezala esan eikian, eta mutillak, lenengoko diru eskukadakaz ezeutsela igelai ixilddu erazi ikustian, artu ostera be dirubak atzak-betian eta igelai jaurtijaz, ba-iñotsen: «Madari-madarijok; neuk erakutsiko dautsubet zubei, ondo be, milla baño geiago emon ez ete-daustazanentz». Eta onetara, ekin mutillak garraxika ta dirubak jaurtitten gottik, eta ekin igelak garraxika eta karrakadaka betik, azkenian, bakaldunak emoniko millaz dukatak urmael ondora juan ziran, eta igelai mutillak ezin ixilddu erazorik eta jaurtitteko dirurik geiago ez eukirik, amorruz eta asarrez beterik, artu kutxatillea bera be, ta braust! urmaelera jaurti eban. Eta aobeteko añenak esan eta esan, abere-abere bat egindda bigurtu zan etxera. Markolbek semia ain amorraturik eta itxura ain gogorretan etorten ikustian, ba-diñotso:

        —Zer jazo yak, ene Bertoldin, orren asarre etorteko?

        —Urmaeleko ugarasijuak eragin dauste amorru.

        —Zergatik, baña? Irañik-edo egin daue, ala?

        —Eurak jakingo dabe zer egin dausten; bai ondo be.

        —Lotan egonda-edo, karrakadaka iratzartu ete-aue , ba?

        —Ori baño txarrago egin dauste.

        —Oskijak lokatzez zikinddu?

        —Milla bidar txarrago.

        —Zer egin ixan al daue, ba? Esan, bein-edo-bein!

        —Ez al-dausku guri bakaldunak kutxatilla bete dukat emon?

        —Bai, eta zer?

        —Areik pizti madarikatubak, etxataz esaten asi ba, lau baño geiagorik eztauskula guri emon? Nik , barriz, artu eskubete dukat eta zapla! jaurti deutsedaz eurak zenbatu dagijezan ia, ta oindiño eurak lau'kat errukarri ta lau'kat errukarri, zolijago, ara bere. Jaurten dautset orduban beste eskukada bat, eta gero beste bat, eta gero beste bat, eta azkenian diru guzti-guztijak eta ala-ta-be eurak oindiño abarrots andijagoz: lau'kat errukarri, lau dukat errukarri. Azken-azkenian, ugarasijo demorrijuok ain setatsu ta burugogor ikustian, amorruz beterik artu kutxatillea bera ta draunba! jaurti dautset urmael erdi-erdira. Eurak zenbatu dagijezala orain banan-banan eta ikusi dagijela zenbat diran bakaldunak guri emoniko dukatak. Etxamon: zenbatuta gero, kutxatilla barruban dirubak sartzia baño eztauke ta liorrera edo karelera atera. Aurduban juango naiake ni kutxatillearen billa eta dirubak barruban dittuzala ekarriko dot atzera etxera. Zer diñostazu, ama? Ezteritxazu ondo ala, arei piztijai guzurra iruntsi erazoteko egin dodanari?

        —Oi, ene errukarrija! —egin eban oiu Markolbek—. Ene Markolbe zorigogorrekua! Au bai dala iñok siñistu be ez egittekua! Baña, zoro, ergel, tentel, zentzunbako, burubako, alako orrek, ori egingo euan egin? Etxakijat zek geldi erazoten yeustaan be, atzamar tartian berperton eu ez iratoteko! Zer esango yeuskuk bakaldunak ire zorakerija jakin yakijanian? Bere etxian etxauzaala gu lango aberiak euki gura esanda, autseziperdi aterako gaiauzak emetik eta urkamendira bialdu, ta ondo irabazitta eukiko yuagu ire ergelkeri andijaren erruz. Nori otu laieikiok, baña, ik egin dauan besteko zorakeri garauba egittia? Ez-ta burutik egindda yaguanari be.

        —Esan begike bakaldunak berak gura dagijana ta atsegin dakijona; baña oba leuke berak ugarasijuai azikera obia emon, zenbat dukat emoten dittuzan jakitten ibilli eztakijozan.

        —Ori, bai; auntxe esan dok eure bixiko egi-egirik andijena, asto orrek!

        —Entzun, entzun oindiño ugarasijuai, ia tematijak eztiranentz! Iñoiz baño abarrots andiyagua ataraten diñardube orain, barriz; eta —au amorrua!— oratu egidazu oratu, osterantzian artu etxe au berau tutor-tutorretik eta ara juanda buru-burura jaurtiko dautset!

        —Geldi; geldi, Jaungoikuarren! Oi, ene gaxua! Itzi egijozu etxiari bakian!

        —Ixilddu eragijoezu, ba!

        —Egingo yeutset, baña ago geldi ta baretu adi! Ugarasijuak arrapetan yakijen gixonai esango yeutset neuk ointxe-ointxe, ta ogi mamiñaz arrapauko yauezak pizti guztijok. Eztaue, ez, geiago asarrerik eragingo! Ago i emen geldi, baña, neu atzera etorri artian.

        Markolbe juanik, beste tentelketi bat egin eban Bertoldinek, edo, obeto esan, irutsu ixaan ziran ak egiñiko tentelkerijak. Ara zeintzuk.

        Igelak ogi mamiñaz arrapatzen zirala amari entzun eutsanez, eta piztijok oindiñokarren karrak eta karrak jo-alian eragoioela ikusirik, ezin jasan ixan eban Bertoldinek luzaruago alako lotsagabekeririk, eta asarre bizittan etxera juanda, azpiran egozan ogi guztijai azala kendu ta apur-apur egiñik, zorro andi bat betetu eban ogi mamiñez. Juan zan gero urmaelera ta braustako bategaz, ara, zorro osua uretan utsittu eban. Igelak, ogi mamiñen braustadeaz beraz, bata baño bestia ikarago must egin uretan eta ondoko basatan ostu ziran zer etorrikoren be igesi. Arrañak, ostera, arenbeste ogi mamin ur azalian ikustian, aldabatera guztijak ondotik urten eta tximistea lez oldartu yakezan ogijai; ta bata bestiaren leian, ten ortik eta ten emetik, ta ogi aokadeagaz iges egittian alkar jo ta ogija galdu; eutsin barriro ogijari ta igesi ostera be; usigi batak, jarrai bestiak, ijuti aragokuak eta zurizgora ondotik etozanak: ba-zirudijan gudaketa ixugarrittan eragoioela arrañok, eta ordu bete garrenerako ba-zittubezen ogi zati guzti-guztijak iruntsi. Bertoldinek au ikusirik, amorru gogorra arijola jarri zan eta zin agin eban arrain guztijak itsutu egingo zittuzala. Zer, ba,? Igelak atxikitzeko ainbeste ogi zati uretara jaurti, ta, arrain diabruak, igelai apur-apurrik be jaten itzi barik, etzittubezen ba eurak ogi guztijak iruntsi, ala? A, baña, ba-ekijan Bertoldinek zer egin arrañai asper egitteko!

        Ba-dua etxera ariñik arin eta ara non datorren arik lasterrian urun zorro bat lepo-lepuan ebala, arrañai begijetara uruna jaurti ta guzti-guztijak itsututeko asmoz. Jezarten da urmael karelian endai bat eskubetan dauala, ta arrañak ur azalian agertzen diran bakotxian, an yuake plausta! endaikada bete urun buru gane-ganera. Ezeban uste, ba, mutil kokoluak, arrain guztijai begijak aterako eutsezala aretara ta itsutu egingo zittuzala? Ardura eutsen arrañai, barriz, endaikada uruna begijetara jaurtiki arren; bai bost! Braustadea nabaitzian, zuist eta muist, txairo-txairo ondora juezan areik, eta beinguan etozan atzera azalera uruna bera jatera; eta mutillak uruna jaurti ta arrañak urunagaz jolas, urun zorrua be oso-osorik utsittu eban Bertoldinek urmaelian, eta arrain guztijai begijak atera eutsezala bete-betian usterik, etxera juan zan pozarren ozta, asperkunde itzala egin ebalakuan.

        Astakeri andi au egin ostian, ba-joian Bertoldin etxerantz eta ara non ikusten dauan antzar lokea otzara andi baten barruban, kumak ateraten eragoiola. Berialako baten uxatu egaztija ta otzara barruban sarturik, jarten da bera antzar-eran arrautza ganian jezarrita, kumak aterateko ustez. Esan biarrik eztago: jezarrijaz beraz ausi zittuzan arrautza guztijak bat-batez eta galdu zittuzan arik lasterrian jaio biar eben antzar kumak. Eta Bertoldin taiu aretan otzara barruban egualarik, ba-yatorko ama etxera. Ezin ixan eban Markolbek igelak atrapateko arraintzalerik idoro, eta arazo aretarako urira juan biar ixan ebanez, bide batez bakanderearenera ixan zan, zati baten areri berba-lagun egitten. Eltzen da etxera ta joten dau atia Bertoldineri oles egiñez:

        —Bertoldin, Bertoldin! Ator, Bertoldin, eta idegi egidak atia.

        —Ezin naiteke etorri, baña.

        —Zergattik ezin atte atorri? Non ago sartuta, ba?

        —Antzar lokearen otzara barruban.

        —Zer egitten diñarduk otzara orren barruban, andi-andillo orrek?

        —Antzar kumak ateraten.

        —Ik antzar kumak atera? Oi ene bada ta ni! Arrautza guztijak apurtu al-daustazak oingotz, asto orrek! Ator atia idegitten, birrinddu egin biar aut-eta!

        —Ezin dodala, ba! Ala, zelan gura dozu esatia? Ara, ama; asi yataz, asi yataz kumak urteten eta pikuaz kiri-kiri egitten yabilttaz ipermamiñian.

        —Oi ene errukarrija! Oi ene zorigaiztokua! Ez al-dau nire seme onek berperton ilttia ibazi? Ilgo ba'neu be, ezer galduko ete-neuke, gero? Oba neunkian abere onegaz ona bera eguno etorri ixan ezpa'nintz! Bertoldin! Zorigogorreko Bertoldin!

        —Ixiii, ama ixiii...; antzarra neuri begira-begira daukot etaaa.

        —Ai, ene enia; au lar da niretzat! Jagi adi ortik eta idegi egidak atia, bein-edo-bein idegiko ba'dok idegi!

        —Tira, ba, itxaron tindi baten, ointxe nua-ta.

        Bertoldin, patxara andiz otzaratik urten eta ba-dua amari atia idegitten. Bestelako ipingija eztarua berak atze-aldian! Arrautzazal, gorringo, zuringo, kumingo, lastingo ta abar, mazi-mazi egin dittuz otzara barruban eta marmaiz orregaz saskil-maskil egindda daukoz prakak. Semia traia aretan ikustian, burutik egin-agiñian asten da ama aldarrika:

        —Etoi ori, gaizkin ori alakuori!

        —Zer egin yatzu, ama?

        —Zer egin yataan diñostak euk, ostera? Eralle, zittal, madari orrek, ez ete-dok ikusten euk egiñiko dongakerija, abere itsu andi orrek? Enei, enei ta enei! Ezin dot nik onegaz geiago emen iraun eta ointxe-ointxe nua bakaldunagana, mendira atzera juateko baimena eskatuten. Bai; jagoten be eztakigun onenbeste ondasunen duin ezkareala gu esango dautsat. Ba-yekijan ondo ire attak zer egitten yuan semerik yaukanik be bakaldunari ez iñori ez esatiaz! Ondo yekijan arek azintzala i ezetarako gauza ixango! Begiratu; begiratu zer egin duan ik, saskeltzar orrek: arrautza guztijak apurtu, ordurik ordu jaio biar yuen antzar kumak galdu, eta eure prakak naskilddu, marmaiztu ta alperrikaldu! Eta, zer erantzungo dautsak ik bakaldunari orretara nok zikinddu auan ittaundu dagijaanian?

        —Arrautz-opil bat egin dodala esan, eta kittu.

        —Berebixiko erantzuna mendu oneko gastiarentzat! Tira, tira; ezegidak burutik eragin geiago. Ator eta jan yagijagun aumen bat besterik ezian, bakaldunenera juan biar yuagu-ta.

        —Baña, zer nai dozu jatia, etxian ogirik eztago-ta?

        —Zer diñok? Etxain ogirik ixan ez? Azpira bete ogi ezkaiuan, ba?

        —Bai, ba-genduban.

        —Nora juan dozak ogijok, orrezkero?

        —Ez al-zeunstan zeuk esan ugarasijuak ogi mamiñaz atrapa oi dirala?

        —Bai, ba-neuan; eta orregaz zer esan gura daustak, ostera?

        —Nik, ba, ugarasijo danak atrapa gurarik, azpirako ogi guztijak apur-apur egin dodaz eta urmaelera jaurti mamin-mamin egindda. Baña, areik arrain diantriak oldarrez etorri dira ur azalera ta ogi guztijak iruntsi egin daustez, ugarasijuentzat aukada apur-apurrik be itzibarik. Baña, etxamon, ama; bestelako murrikea eztautset nik egin arrain zittaloi.

        —Zer murrika edo zer ixeka egin ete-dautsek ik, ostera? Esan; esan arin, denganiño orrek, oraindo beste astakeri andijagoren bat egin ete-daustaan bilddurrez naiagok-eta.

        —Ba-al-dakixu arako urun zorrua?

        —Bai, ba-yakijat; ixango yauk zer ikusi!

        —Ara, ba; areik arrañak ugarasijuai ogija jan dautsenian, asarre bixi-bixittan jarri erazo dauste niri, bai, eta nik, asper egitteko, artu urun zorrua ta begi-begijetara jaurti dautset urun guztija.

        —Eta, zergattik egin dok ori?

        —Arrañai begijak aterateko! Ez ba...! Begi-begijetara jaurten ixan dautset, eta oingotz guztijak al dagoz itsurik. Baietz nago!

        —Ire kokolo, tentel-mentela! Ene Bertolda enia orain bixirik ba zengoz, zer esango ete-zeunke zuk, epaira zorrotzen itturri gardena ziñan orrek, ergel onen astakerijak entzungo ba'zenduz? Tira mutil, tira; gertu adi, urira juan biar yuagu-ta. Bakaldunak ikusi egin gura ei au.

        —Betor bera ona ni ikusi gura ba'nau.

        —A, bai orixe! eleuke ondo bakaldunak zuu lango jaun altsu ta attorren seme yaio bat ikusteko, bera zeuugana ezpa letor! Ezegidak niri, gero, irakin eragin, entzun? Neugaz juango az i, ta itxi egidak abo ori giltzapian lez, eta ezegik geiago idegi atzera etorri artian, entzun? Ez niri, gero, lengunekua lez egin, abua itxita eukitteko ta itxitta eukitteko nik esan eta aginddu arren, idegi egin gura ixan euan-da!

        —Eta bakaldunak ezer ittaundu da'daist, nok erantzungo dautso nire ordez?

        —Neuk egingo yeutsaat eta i agoke ixillik. Itzi neuri arazo ori.

        Markolbe ta Bertoldin barriro juan ziran urira, beraz, eta bakaldunenera eldurik, lausengaz eta palaguz artu zittubezen. Ba-ittauntsan bakaldunak Bertoldineri ondo bizi zanentz, eta bai edo ez erantzun biarrian, abua itxi-itxi egindda mutilla toton eguala ikusirik, bigurtzen da Markolbegana eta ba-diñotso:

        —Zer egin yako oneri niri ez erantzuteko? Berbea galdu, biarba, edo zoritxar andiren bat jazo ete-yako itzik ezin egin ixateko?

        —Oba beronentzat iñoiz ezin egin ezpa'leu —erantzun eutsan Merkolbek— edozer esateko be itzulietara edo etzekoz-aurrera baño eztaki esaten da; eta gaitz ori nora eztala, egintzak esanak baño okerraguak dittuz, eta gaur be etxetik alde ixan nasyakon bitartetxu baten erakusmeneko gaiztakerija egin daust niri onek.

        —Zer okerreri egin dautsu, ba?

        —Ba-dakit, ene jauna, esan dagitsudanian asarre gorrittan jarriko zareana, ta artez be artez egingo dozu. Baña, ez ete-zan obeto ixango, edonoren irrigarri ixateko gu ona ekarri barik, geure maurtubetan geurekittian gu bixi ixaten iztia, lekubeton ibillteko tentel-ergel batzuk baño ezkara gu ixan be-ta?

        —Baña, zer da mutil onek egin dautsun erakusmeneko okerreri ori?

        Orduban Markolbek lotsarren ozta, Bertoldinek egiñiko diabrukeri guztijak edestu eutsazan: ugarasijuai dukatak urmaelera jaurti eutsezana; ogijaz be bardin egin ebana; arrañak urunaz itsutu gura ixan zittuzana, eta azkenez, kumak aterazoteko antzar lokearen otzaran sartu ixana zana. Ezeban bakaldunak barre gitxi egin eurok entzutian! Zati baten ekin eutsan aretara ta azkenian, jezarritta be ezin egonda, jagi zan aulkittik eta oindiño barreka, ba-diñotso:

        —Orreik ixan ete-dira, ba, zuk esan gura ixan eztaustazuzan erakusmenkerijak? Okerreri ixugarriren bat egin ixan ete-dauan egon naz ni, baña ori ezta ezer, ene andrea. Arian be, arei pizti lotsabakuai mendu oneko ixaten irakastiaz ondo egin dauala deritxot. Ez ixan beraz ardurarik, ta urmaeleko dukaton gora-bera, eztozube aurrerantzian be dirubaren petturik ixango, ez-eta ogi naiz urun naiz beste edozer biar-ixan ziñegijenenik be.

        —Zeuri orretara atsegin ezkero, eztiñot ezer, jauna, nineu, mutil au zelakua dan eta biar leukian zentzunik osoro eztaukala aurretijez esanda naiagotzu-ta. Baña, alan be, ezin dautsat iraun edonoren aurrian zentzubakokerijak esaten eragotiari, eta olakorik zure aurrian egin eztagijan, astakeriren bat noiz jaurtingo ete-dauan bildurrarren nauko-ta, debekau egin dautsat aborik idegittia geure etxera atzera juan ez artian.

        —Eta nik, barriz, ostera be mutil oneri baimena emoten dautsat abua idegitteko ta beronek zelan gura itz egitteko. Eruan egidazu, beraz, bakanderagana, ak be jolas apur bat ixan dagijan. Zuakidaze bijok; eta, i, Bertoldin enetxuba, andrandijen artian egon attenian, azkatasunagaz eta lotsabakotasunagaz berba egin ezeren ardura barik. Uakit.