BAKANDEREAREN AGINDDUBAK

        Aur, ba; juan ziran Markolbe eta Bertoldin bakadereagana ta ak be ezin geiaguan artu zittuzan mattero ta laztanik. Bertoldin, orrattiño, ezeguan lasa; ba-erabillan zerbait buruban bira-biraka. Bakaldunaren aolkuba andraen artian azkatasunagaz eta lotsabakotasunagaz berba egitteko, ezin eban ezetara ulertu, ta ezek baño ariago axek ulertu eziñak eukan berba barik bakanderearen aurrian. Zalantzotan eragoiola, ara non entzuten dauan bakanderearen neskame bateri «Asun» dettuten eutsela. Zeruba argittuta ikusi eban mutillak! Aretxegaz Asunegaz asko ta lotsabako berba egitteko esan gura ixan eutsan, oiez, bakaldunak, areik itzak bestetara ezin ulertu eikezan-da; ta neskamia barregarri arturik, asten yako esaten arpegi andiz:

        —Agur, Asun, aspaldiko ori! Ba-naieunkana eu ikusteko gogua! Esaiña: zenbat diru emongo eunkena ik buruba makillatuta ikustiarren?

        —Makillatuba ni? —diñotso neskameak—. Makillak i lango astuari, lotsabako abo-andi ori.

        —Ire senarra ba'nintzona, aurduban ixango nintzatekena ni be asto, euki be ik astaeme-astaemiaren arpegija daukona-ta.

        —Zer diñostak, umekondo orrek? Oñetik oskija atera ba'yagijat atera, buruba erdibi egingo dauat nik, gero! Ako matxango buru-andija agertu yakuna berton! Nongua da ostera, etxebarruko egin gura yakun basapizti au? Ut ortik, auntzak jagoten mendira!

        —Non, baña, eu baño auntz ederragorik?

        —Ikusten da? Ago ortxe pizka baten, mosuak apurtu biar dauadaz-eta!

        —Ik niri mosuak apurtu ba'dagistazana, nik iri, barriz okozpeko auntz-bixarrok jan egingo daunadaz.

        —Tira, tira; geldi nire aurrian! —egin eban oiu bakandereak, liskarra bat-batez abagitteko—. Eta ik, Bertoldin, esan egidak: nok aginddu daua iri aobeteko berbok nire neskame oneri esateko?

        —Bakaldunak berak; ittaundu osterantzian, nire amari.

        —Egija ete-da, ene Markolbe anderea? —ittaundu eutsan bakandereak.

        —Bein eta berriz esanda naiagotzube ni —erantzun eutsan Merkolbek— bai zuri, ene bakandera matte orreri, ta bai zure senar eta bakaldun onari, etzendubela iñoiz jaseko gauzarik mutil oneganik aterako, zentzunbako maskelutzar andi bat baño eztalako nire seme au. Egin-egiñian be, gaur, ona etortian, eta ergelkeririk egin ez ete-dagidan bildurrez, abua itxitta ekarri dot nik au.

        —Egittan?

        —Bene-benetan. Bakaldun aurrian eta zure antziñian abua itxitta eukitteko aginddu garratzak emon dautsadaz nik oneri, ta ez zabalduteko arik eta geure etxera bigurtu artian. Baña bakaldunak, zure senarrak, itz egitteko baimena emonez ganera, beroneri otu dagikijon edozer ardura barik andrai esateko aginddu dautso, azkatasunagaz eta lotsabakotasunagaz —oneik ixan dira bakaldunaren berbak—; eta onek, belarrijetatik, gure eskaratzeko maskeluak kirtenetik baxen ondo ulertzen dauanez, eztakit nik zer adittu ixan legikion: biarba, «Asun» deritxon baten-bateri esan-alako lotsabakokerijak esan biar eutsazala; eta ain zuzen be, neskame oneri Asun dettuten dautsela entzun dauanian, lotsabakotu yako, ta zeuk zeure aurrian ikusi dautsazun azikera polittaren jaube dala erakutsi dau, neure lotsagarri ta guztijon dongetsigarri.

        Bakandereak estemanaste au entzueran, miaketarik ler egin biarrez asi zan barreka, ta gatxen batek jo ezegijan, alde bijetatik azkatu biar ixan eutsezan gorantzeko lokarrijak. Onetan eragoioela, eldu zan bakalduna ta ba-dittaun zeri ziran barriak. Esan eutsen mutillak egiñiko nastia, eta ara, barriro guztijak barre algaraka len baño gogozago. Bakaldunak, barriaren-barrez ara bere begijak negarrez zittuzalarik, berrogetamar dukat Bertoldineri emoteko aginddu eutsan diruzañari, eta ama-semiakana zuzenduz, egun atakoz, eurak noiz gura etxera juan ettekezala esan eutsen.

        Bakandereak, agur esatian, Bertoldineri onu batzuk emotia eretxi eutsan zur, aurrerantzian jauregiko andrandi ata neskamiakaz nabastarrekeririk erabilli ezegijan, eta ba-iñotsan:

        —Ez, enetxuba. Asun nire neskamiari ik esan dautsazanak etxagozak bape ondo. Ez ori, txotxo; xalo-xalo baño. Ba-dakik beraz; aurrerantzian xalo ixatiari eutsin biar dautsak gogoz, jauregiko ekanduba orrexetara dok-eta.

        Agur eta ondo ixan eta arexetara egingo ebala abinddurik, burubaz makurkeri batzuk mendiko erara bakandereari egiñez, juan zan ene Bertoldin amagaz.

        Eldu ziran etxera, ta ezeban Bertoldinek buru auste makala ixan bakandereari abinddurikua ziatz beteteko zer egin biar ete eban igarri eziñik! Xalo ixatiari eldu ta eutsin egitteko gogoz, aginddu eutsan bakandereak, eta itzokaz zer esan gura ixan ete-eukijon oldoztubaren-oldoztuz, buruba neke-neke egindda baratzera urten eban axia artubaz buruba pizka bat arinddu ekijon. Eta bestelako asazkaldija ezeban artu baratzañaren emaztia an aurkittutiaz! «Xalo» esaten eutsen andra areri Salome eritxolako, ta Bertoldinek bakanderearen agindduba berari orduxian kasketaldijak adierazoten eutsan letxe arturik. arexeri Xalori eldu ta eutsin egitteko esan gura ixan eutsala irudittu yakon, eta geiagoko barik, eraso-aldi bategaz, eldu eutsan gona barrenetik eta asi yakan ten eta ten, otsuak ardijai ekitten dautsen baño amorrutubago. Txarto ekusan andreak bere buruba mutil kankallu arek tenka tutarrez lurrera bota-agiñian eta dandarrez erabilli-zorijan, eta asi zan aldarrika munduko beste aldekuak be adittuteko eran. Entzun zittuzan garraxijok senarrak, eta makilla bat arturik, ariñik-arin juan zan zaratok ziran lekura bere andrearen aldez urteteko gertu. Eta Bertoldinek gona mendeletik elduta tenka barregarri erabillela ikusirik, oratu esku bijakaz makilleari ta goi-gora jasorik... Barraban-barrabana! Mutil a bakaldunaren kutuna zala une atan bertan etxakan gogoratu, ba, ta bakaldunak mutil areri lots ta itzal andija ixateko aginddurik eukotsala gomutau? Aldian eban amorrubari asazkazu eziñaren tamalez, beso-makillen oldarrari berpertan amore emon biar ixan autsan, eta arian be mutillak miñik artu ezegijan, arduraz, nekez eta oztaz andrearen gonetatik eskubak azkatu erazota, ba-diñotso asarriari eutsin eziñik:

        —Nok irakatsi daua iri, asto orreri, iñoren andrai onen lotsa gitxi eukitten?

        —Bakandereak.

        —Bakandereak? Zer egin yeutsak, ba, nire andreak bakandereari, ik tenka dandarrez erabiltteko ak iri aginddu dagijan?

        —Zuaz berari ittaunduten, eta aurduban jakingo dozu.

        Bai juan be, baratzaña. Amorruba erijola ta gexu baterako iztiari luze eretxitta, berpertatik ariñeketan asi eta aida baten aldu zan urira, bakandereagana, ta jazorikua edestu ostian apal-apalik ittaundu eutsan ia bere emaztia dandarrez erabiltteko aginddurik Bertoldineri emon ete eutsanentz. Zurtzauta geldittu zan bakanderea jazokuneaz, eta ezetz erantzun eutsan, ezeutsala berak olako aginddurik emon; ain zuzenbe, egun atan bertan mutil areri agiraka egindda eguala, jauregiko neskame bateri lotsagalduriko berbak esan eutsozalako, ta uartu ixan eutsala jauregiko lagunen tartian ibiltteko mendu oneko ixaten ikasi biar ebala, ta xalo ixatiari eldu ta gogoz eutsiñik, alde guztijetan erakutsi biar ebala nor zan eta edonogaz gixabidetsu ta xalo agertu. —Eztautsat nik besterik attatu —amattu eban bakandereak—, eta ezelan be ezin neukijon nik esan zure emaztiari ez iñongo andra garauri gonetatik eldu ta tenka dandarrez erabiltteko.

        —Oi, ene bakandere enia! —egin eban oiu orduan baratzañak—. Nire emaztiak, baña, «Xalo» ixena euki!

        —«Xalo» al-dau ixena zure emaztiak?

        —Bai andrea, bai.

        —Ai, gaxua! Ointxe ulertzen dot. Asun nire neskamiagaz egin dauan berbera jazo yako zure emaztiagaz be.

        —Eta nire andrearen ixena dala ixen, mutil arek beste naste bat egin eta ixugarrizko zalaparta atera dau gure artian. Egiña egin, ene bakandera altsuba, ta zure baimenaz etxera nuake ariñik-arin, astakumatxu arek andijagorik egin eztagidan.

        —Zuaz, bai, eta bide batez esan egijozu Markolberi alik lasterren etorri dakidala ittaune bat egin dagikijodan.

        —Bigurtu zan baratzaña etxera, ta beste diabrukeriren bat egittia Bertoldineri otu ez eikijon bilddurrez, gela baten sartu eban emaztia ta bada-ezpadan giltza emon eutsan atiari. Sumin-sumin egindda irauan ara bere beren emaztiari egiñiko irañaz, baña guztijen artian eta emetik orrako atxaki ta akiakuluren bidez, asarria ibittu erazo eutsen eta geiagoko kalte barik ezerezian geldittu zan Bertoldinek sorturiko iskanbillea.

        Bakanderearen gaztiguba egiñez, esan eutsan batratzañak Markolberi juan ettiala jauregira albait ariñen eta gure andrea, eskuarteko lana bertanbera itzirik, beingo baten aurkeztu zan bakandera aurrian. Iñoizko arrerarik onena egin eutsan bakandereak, eta bere ondotxuban jezarri erazo ostian, ba-diñotso matte-matterik:

        —Ene Markolbe laztan ori; esturasun baten aurkitzen naz eta zure biar ixana dot une onetan areanik urteteko.

        —Biar-ixana opariñak eragitten dau. Opariña, barriz, txiro ixatetik dator eta txirotasuna, ainbakotasunareanik. Beraz, zu, ni baño txiruago zara une onetan, nik etzattudalako zu ezetarako biar eta zuk bai ni, ostera, zepattarako dettu nozu-ta zeure buruba ain barik ikusitta. Eta ona emen, ene bakandera enia, zelan egiztau dautsudan argi ta garbi nik beñola esan neutsuna: danik aberats eta altsubena ixan arren be, ezin daikela iñok esan iñoren biar-ixanik eztauala iñoiz ixango.

        —Egija diñozu, ta siñistu egidazu eztodala eguno geiago esango iñoren biar-ixana ez ixateko lain zorijonik daukodanik. Baña itzi dagiguzan autubok gaurkoz, eta lagun zakidaz orain biar zattudan arazo onetan.

        —Yagotzuna ta al dagidana ixan ezkero, emen naukozu edozetarako gertu.

        —Ara, ba, esan. Jai andi bat ixan genduban bart jauregi onetan, eta emen beti oi dan lez, iñon diran abesti, jantzaldi ta erestaldijak ixan genduzan, ta batta danik mizkeanari asazkau eragitteko beste jolaskai ta alaigarri be. Guenian, jaiari azken egitteko, zaldun eta andrandijen arteko jokaldi bat egittia erabagi genduban, battukarika. Galdu eroianak, aldian eban pitxikerijen bat itzi biar ixaten eban batturan, eta gerogarrenian, batturatzako au norberak jaso al ixateko, nekegarri bat ezartzen yakon bakotxari: edo dala zerbatten pariztak edo buru egin, edo olerkijak beinguan asmau ta esan, edo mattemiñezko idazkiren bat egin, edo olakoren bat. Nik be kale egin neban aldi baten, eta mattiarren-ozta daukodan ereztun eder-eder bat itzi biar ixan neban battukariz, eta, au atsekabiaren andija!: ezin ixango dot neure ereztuna jaso, nekegarriz igarteko ezarri dausten asmaketa bateri eratara erantzun eztagijodan artian. Igarkixuna auxe baño ezta: urik eztot eta ura dot edaten; urik ixango ba'neu, ardaua edango neuke; baña buruba austen ekin eta ekin eragon arren, asmakixun onek zer esan gura dauan ezin dot ezetara igarri, ta gaur gabera orduko erantzun zuzenik emon ezpa'dait neure ereztun eder barik geldittuko naz. Zuk, Jaungoikuak emoniko adimen zoli orregaz, lagundu egin biar nozu; bai, arren, erantzukixuna igarri dagidan eta neure battukarija jaso al ixan.

        —Ori baño ezpa'da, itzi arazo ori neure pentsudan, igarkixun ori, errezaren-errezez, gure mendijetako artzañak eurak be-ba-dakije-ta.

        —Erreza dala, ta nik neuk eguno gatxagorik entzun ez?

        —Beingo-beinguan esango dautsut nik, ba.

        —Esan, bai, poztu nadintzat.

        —Ona emen igarkixun orren atzalpena. Urik eztauana ezta beste iñor errotarrija baño. Errekeak edo ibaiak edo dana-dalakuak eztakartso errotea ibiltteko adiña urik, eta urik ixan ezian, ezin dau eio ez garirik, ez artorik ez ezer. Ezer eio ezik ezin dau ezer irabazi, eta irabazi ezik ezin dau dirurik euki ardaua erosteko, ta ardao ordez ura edan biar dau. Errotea erabiltteko lain urik ba'leu, ardaua edango leuke irabazijakaz eta eleuke ixango ura edateko biar-ixanik. Argi al-dau atzalpen au? Atsegin al-dautsu?

        —Inddar atsegin yat, bai eguno ba'da, eta milla esker zor dautsadaz niretzako illun be illun eguan arazo ori zuk orren errez eta argiro atzaldu daustazulako. Zure zurtasunak geruago arrittubago nauko, eta itz bakotxeko irakatsi barri bat emon daruadazunez, egon zakidaz, arren, nigaz apur baten, zugaz berbetan jardutiak atsegin andija eragitten daust-eta.

        Eta ain guraso zurrekanik Bertoldin adiñako seme txaldan batek urtettiaz eragon eutsen: eta Markolbek, barriren-barri, irakatsi bikaña emon eutsan bakandereari, Jaungoikuak Beriak gattuzala adierazoteko, ez agintza beterik ez altasun osorik eztauskula emoten ederto atzaldubaz.