XV. AMONAREN ILLETAK

Ongi zekian Garazik leenik

illeta-jantzia zer zan;

jantzi orretan, pozenik zala,

Elizara joan baitzan.

Zerimoni au bearra zuten

Naparroako oituretan,

il-obietan etxeandretzen

baitzan egunean bertan.

Euskal-errian, urren igandez

ziran, agiz, etxe-jabe:

etxandretzerik ez baitzeukaten

illenik eskaiñi bage.

Oraiño oiturak ala diraute,

galduz ba dioaz ere.

Iri nagusi galgarrietan

jun dira zuzenez beste.

Emaztegaia an, usapal zuri,

bildots erru bagekoa,

birjin-koroia buruan eta

atzetik isats arroa.

Aberats dala, garbi du, nonbait,

bataioko soiñekoa.

Illen oroitzez nola illundu

egun aretan gogoa?

Garazi, ezkon-meza ondoan,

il-obietan eskaiñiz,

goienik barren, denetan koka

apaizarenetik asiz.

Pater bakoitzaz, zortzikoa du;

etxekoan, bein ta berriz.

Ez bedi geldi etxekorik an

lurreko otoitzaren premiz.

Etsairik ez zun; izanik ere,

illen bitartez aiskide,

biotz zabalez lurperaturik

gorroto eta asper-bide.

«Euskalerrian illek agintzen»

egia ez balitz ere,

egun ontako jardun-bideak

goitik ematen du fede.

Obi bakoitzak gogora dio

pamilien gora-beera:

batzuek galdu, besteak etor,

zulo berean billera.

Etxeak bere baitu, naiz alda

esku batetik bestera.

Leengoek saldu nai ez dutela

arriskua du galtzera.

Etxeak are iraun lezake

sortu zutenez urrena;

odol-aldatuz ala galtzen da

leenengoen aztarrena.

Etxeak ere, naiz alda dezan

leenengo aren izena,

obia an dauka barrenagorik,

artan leku dutenena.

Izen bat oso itzali-ta ere,

nork otoitz egiñik ba du.

Obia galduz, illen oiua

entzun lezakenik ez lu.

Olakorik ez dedin, etxe ta

obiak oi dira saldu.

Anima aazturik Euskalerrian

ez daiteke errez gertatu.

Ain zuzen ere, Irurte etxea,

aren maiztar Errekalde;

—pamilietan zer aldaketa

aldiak ekar lezake!—

Etxea saldu, il-obirik ez,

Munoa zitzaion jabe.

Ortaz elizan gelditua da

azken-biztegia bage.

Beste etxe baten obira doa,

eziñez maiztar egiña;

sua galdu ta eragin-berri

zuten il-ezki samiña.

An dago, ordea, galdu bagerik

illen etxe-txoko miña:

urren jabeak isil dezake

otoitzez ango intziriña.

Euskaldunari min dio, aiten

etxea galdu bearrak;

illak, ordea, etxe beretik

jarraitzen ditu negarrak.

Beiñere ez dizu etxerik galtzen

dirauten arte su-garrak.

Lur ontan, etxe ain iraunkorrik

ez dute nausi-maiztarrak.

Etxe batean, bi, iru sukalde,

izan ez ta odolkide,

illen animak, zenbanai gorputz,

oro dirade senide.

Ez etsaigorik, ez gorrotorik,

gauza bearean gogaide:

oben-ordaiñak atera eta

egin zeruraiño bide.

Maite-egun artan beste eragiñik

ez balu ere Garazik,

biotza maitez gaiñezka dio

egurats goxook obitik.

Etxeandre da, emazte da: au du

poza poz denen gaiñetik.

Geitua alaare, esan diteke,

zirura andi igoengandik.

Aialdekoek lagun zioten

erdi-illetaz Elizara,

soiñean mantoi nabar beltz banaz,

oroitz aurreko legera.

Elizkizuna buka ezkero,

zeramatela etxera,

kentzen zituten. Etxe berria,

illetaz andrea bera...

Gerriederren etxe aretan

Erio zebillen urbil;

aize zorrotza bial aurretik,

bera atzetik mozorroz bil.

Eztaiondotik itzultzerako,

amatxi ogean umil

anderrai-miñez, atzeman zuten,

burua zuur, ez il, bai il.

AMONAREN ERIOTZA

Matiste Elbarren, amandre zizun,

amaren ama, Garazik.

Sei urtez geroz ez zun ezagun

etxean beste amarik.

Ogean ez zun egun bat egin,

erditzekotan besterik.

Igarri zion ordukoan, ba

zoala mundu ontatik.

As-nekez, itzik ezin egin ta

indarka aziaz bularra,

atera nai du gazte aientzat

aholku denen ondarra:

«Zaitezte zintzo, gorde zazute

gurasoen fede zaarra;

pakean bizi, lanean jardun.

Au dut esan nai bakarra».

Il-ta bezala, burua makur,

egiñik indarraldia,

arnasik ote, urbil zaizkio, ote

biotz-pilpira geldia.

Gero, begi itxiz, esnai ta ametsen

tarteko dan marmaria.

Azkenik, «oiñik ez dut sumatzen»;

anima zun gora asia.

Apeza an zeukan ondoan, Jesus

esanez bein eta berriz.

Elizakoak emana zan ta

erne zegoan belarriz.

Alako batez, dardaraldi bat;

Jesus emanik azken-itz,

aurpegia alai geldi zitzaion,

bi ezpaiñetan par-murriz.

Bi malko oikorik ez zun aurtiki;

bi, Garazik, aren ordez,

isil isillak, barnean zuen

biotz-min aundia gordez.

Amarik bage geldia baitzan,

aski ba zekian miñez.

Orduz geroztik, aren begiek

beiñere ez zuten gaiñez.

Eleder, isil, atsekabean

Gerriederri laguntzen,

itsas-ertzean zegonen baiño

barrenagotik pentsatzen;

gaueko beilan zer bertsu egin

bere gogoan iraultzen...

Illaren egin aipagarriak

bertsuz baitziran ematen.

Aide ta aiskide, lagun, ezagun,

illari elkarren leian

gorputz-aurrean esan oi zion

bakoitzak aal zun neurrian

asma zuena; zitela, azkenik,

gertatu zeru-erdian.

Ez da aunitz urte galdua dela

oitura au Euskalerrian.

Gaua zan, itsa; jende-mordoa

bildu zan aipuetara;

leenik, agopez, otoitz onen bat

ba dute zeruetara.

Etxekorik ez gauza beste iñor

agertzeko bertsuz ara,

ta Mikel asi denen aurretik

mintzatzen arau ontara:

        ILLETA-SOIÑU

        «Ezkonduaren pozaz batean

        ildakoaren samiña

        gaur agertzea neri dagokit,

        ene emazteari aiña.

        Siñes dezake nornaik, ba dala

        zure iltzean bi oon miña,

        bi ook elkarri bear diogun

        maitasuna bezain ziña».

        «Illoba onen aurreko ziñan

        aurpegiaren eitean:

        begiak legun, ezpaiñak biguin,

        gorputza taiu berean;

        biotza, berriz, gorderik arren,

        berdiña, ager oi danean:

        min izateko ba dut biderik

        amandre onen iltzean».

        «Elbarrendarren jatorrikoa,

        mihiz labur, luze egitez;

        besteen izenik ez zinun beztu,

        zurerik ere besteek ez;

        auzoko obenik ez zinun aipa,

        artako bide eman, naiz ez;

        biderik ere zuk ez besteeri,

        kristau onari dagonez».

        «Jeki, su egin, —besteak lotan—,

        aitzurra artuz baratzera,

        bide-nabarrez aamen goxorik

        ote-liteken eltzera;

        etxe-baztarrak zillar iduki

        goiz goizetik arratsera;

        gizonezkoak, lanak egin ta

        lotara; zu, ardatzera».

        «Lio-lan latza, lanik maiteena,

        urte guziko arloa;

        egunezko lan denen artean

        artu-utziz jarraitzekoa;

        negu-erdian berotzen zinun

        artzai otzaren zangoa,

        galtzerdi, bartan, bi aldagarriz;

        bi soiñez gorputz osoa».

        «Ez zinun utsik bein ere bial

        eskalea ate-ondotik;

        sukal-barnera bai sartu, eta

        eman ere maaiekotik;

        etzauntza garbiz irastorra ta

        bi maindira, zeuk egiñik;

        bizi zaraiño ez zaie aaztu

        etxe ontara biderik».

        «Esku-lanari bezain gogorik

        ezpaiñei isil eragin,

        egun guzian atertu bage

        ari ziñan Jaunarekin,

        etxekoentzat grazi ugari

        erditsiz otoitz arekin,

        zeuretzat, berriz, santutasuna

        egungo zeruarekin».

        «Maaia bedeika-ondoren, beti

        ildakoentzat erregu;

        Elizan ere ez zenien iñoiz

        zor zitzaienik ukatu.

        Oiñazetatik zuk atereak,

        ala, bidera zaizkitzu:

        ez da arrigarri egun ontatik

        zeruan arkitzea zu».

        «Santa Garazik artu zaitzala

        zenion jaiera beroz;

        Aspelats'en dun Elizatxora

        izan oi ziñan urteroz:

        urterik utsik ez zinun egin

        oiñak jaso aal ezkeroz;

        "Aita Gure" bat esan zenion

        Errosarioan gaueroz».

        «Aingeru Aundi Aralarkoak

        orobat artu zaitzala,

        atsekabean billa baitzinun

        aren egarte zabala.

        Ama Birjiñak edatzen dizu

        bere errukizko magala;

        denen artean zabaltzen dute

        zuretzat zeru-atala».

        «Zeruan goien Irutasuna,

        Jaungoiko aundi ta maite,

        besoak zabal, zuri begira

        atsegin ederrez daite;

        ori baitzinun mundu onetan

        izan guzien izaite.

        Beso aietan menderen mende

        zorionez gerta zaite».

Mikelek bertsu oek esanik,

aaideek aren urrena

asmatu zuten gorputz-aurrean

biotzak eman ziena.

Aipatu zuten odeiak gora

amandrearen izena;

otoitz egiñez gorago jaso

anima, berez zuzena.

ILKIZUNA

Ehortz-eguna, biamonean;

etziramon, ilkizuna,

aaide jendeai otsegin arte

iñoiz luza bear duna.

Pesta —ala da ta— naiz ekar beza

esanak itsustasuna:

zenbat sabelkoi egoten dira

noiz etor elizkizuna!

Ehortzikoan, eramailleek,

slillik dute gosaria;

ilkizunetan, gosaria ta

bai bazkari ta afaria.

Erri guziko nausi ta aaideek

egiten dute eguerdia;

maiztarrek, berriz, guziek, naski,

arratseko janaldia.

Eramaileak ezartzen dira

aaideak berak baiño leen;

il-ogea nork eraman, odrtaz,

ez da nekezko billatzen...

Ez aaide, ez nausi, ez maiztar-buru

izanik, zenbait da sartzen!

Otordukoan etxetik kanpo

lan da alakoak botatzen.

Illaren bizkar ase nai eta

Apezpikuak gaiztetsi;

eskomikuaz keiñatuta are

sabelak ezin siñetsi.

Naiz Bataioan, naiz Eztaietan,

ez ainbat ardo ta zitzi...

Ezkurrarraren kontu bitxia

esanik nai dizut utzi:

Gizagaiso bat iltzear zegon.

Semeak koko-erritik

illetarako ardoa dakar,

—oiñak zaizkion artatik—.

—«Aita, diotsa, illetarako

ekar dut Peraltakotik».

—«Ikusi, seme, nolakoa dan»...

Txurrupa artzen du basotik...

—«Ai, seme, seme, ba lego ontatik,

are bizi nindekezu».

—«Ez, aita, biar, bizirik, illik,

Requiem entzun beazu»...

An egiten dan sabelkeririk

adirazten ez noazu.

Zenbait oitura gogoangarri

buruan zuur ar etzazu.

Illa lurpera duten egunez,

ardiaren bi bizkarrak,

ogiz lau libra, iru pinta ardo,

—bakaillo-azal bi, maiztarrak—.

Iru urtez jaunek, biz mendekoek

argi-olaren sugarrak;

ogi ta txanpon, nausiek beti;

bi urtez, jende bearrak.

Ilkizunetan aari bizkor bat

bizirik Eliz-barnean

Domine Iesu Christe entzun arte

daukate Eliz-atalean.

Orduan sartzen, operarako.

Eskaiñia dutenean,

bereela atera, aragi egin,

apaizentzat bazkaltzean.

Iñoiz gertatzen izu samarra;

argiek dute lausotzen;

apaiz kantari aien orroek

geiago oraindi ikaratzen...

Adar ta kalpar eldu ta artzaiak

ba du lan aurrera sartzen:

atzera tira egiten baitu,

ta arri-losan irristatzen.

Ortakoz, aari otzan bat, agiz,

iduki oi dute errian,

zalapartarik egin ez dezan

orduan Eliz-erdian.

Meza denetan au erakutsi,

ta andikan sar artegian...

Aren ordea, zenbait izu dan,

baretzen dute maaiean.

Ba zun aari bat, eskurakoia,

Garaziren aite Petrik;

lau urte ditun aur bati ere

zintzo jarraitzen atzetik.

Mutiko bati egotzi dio

eraman dezan eskutik.

Uki bearrik etzun izandu

adar eta kalparretik.

Garai zalarik, atea zabal,

arin pasaz atal-arri,

andre-tartetik Apaizagana

sartzen dira mutil ta aari.

Mutillak, bildur, mun egin dio

Apaizaren estolari;

aariak usai, erdi-bildurrez,

aren soiñeko ertzari.

Apaizak ala Bildots otzana,

eskuan artuz Ostia,

Mezerdikoan Kristo ber-bera

biur dalarik ogia.

Guziak isil, geroxe kanta,

Meza buka da guzia...

Itzaltzekoan, usaiez dago

erre dan argizagia.

Goiz bazkaldu ta, gizon, emazte,

Absolve-elizkizunera;

moxkortu bage geldi diranak

oro doaz Elizera.

Larraun guziko amasei Apez,

errikoa bat gaiñera,

gero pilota dutela eta,

ez dira arloan atzera.

Elizan sartu; illobietan

usaika da argizagia.

Obi-gain oro dan ool-itxeak

iduri du erlauntzia.

Aren barnean dan argi-oolak

eztiaren orrazia;

erlategi bat zin izateko,

bakarrik palta an eztia.

Erleak asi dira, beltx beltxik,

billatuz beren tegia.

Apaizek, Pater noster-ka sortu

erle-furrunda bizia.

Goizean Mezan eskaiñi ziten

oituraz zor dan ogia;

orain zortziko txanpona bota,

Pater bakoitzen saria.

Artean, gizon-saillak bereela

bukatu du legez dana:

estolari mun, bikoa bota,

erreza "Aitagure" bana,

Eliz-atea billatu dute,

—ez nekatu nai belauna—.

Atsoek are, mun eta diru,

luzeago dute lana.

Ateratzean Josepe Motz'ek,

—sakristau izana baitzen—

begi-zearka Pater-zaleai

gaiztoz die begiratzen.

«Or ari dituk, dio kanpoan,

Pater noster lardaskatzen.

Olako otoitzik ez diat uste

Jainkoak dunik onartzen».

«Testamenta nik garbi ipiñiko,

aberasten naizenean;

errespontsurik ez dezatela

bota nere eriotzean.

Mezetarako bitez guziak.

Mezerdi-itzak esatean,

zintzoak dituk; gure Jauna an duk

batean aiña bestean».

Errekalde'ko illobia zan

umez zegoen erlea:

ara zan biltzen, ara zabaltzen

andre ezpain-eragillea...

Furrunda aundia moteldua da,

isildua apaiz-jendea.

Pilotarako presaka dabil,

laburra baita atsaldea.

Apez gizaiso Iribaskoa

geldi da erle bakarra.

Aren otoitzaz batean il da

argi-oolen azken-garra.

Gizonek ere xurga nai dute

ilkizunaren ondarra.

Aiek plazatik irteterako,

gaiñean illun-abarra.

APEZEN PILOTA JOKUA

Aldatz, Errazkin, Albisu, Uitzi,

Astitz, Arruitz, Madotz, Alli:

leenengo lauen apezek, beste

lautakoen apezeri.

Iruk iruri joka diteke;

baita bostek ere bosti.

Ontan apezak adiñekorik

Naparroan ez da, naski.

Non sortua dan esaten lan da

Erromarrek zuten pila.

Norbait gure au paume royal'dik

dala, zabaltzen dabilla.

Itzak arrotzak ditugula, bai;

baiña, ontaz zer-nai dedilla,

guzien gaindik euskalduna da

pelote basque'en abilla.

Europan, Txinan, Ameriketan,

munduaren zabalean,

gure mutillak ezaunak dira

gerri-biguintasunean.

Eunka, berreunka, pilotarekin

dabiltza bizi-bidean.

Joku eder au besteren bada,

nausi gu besterenean.

Ilkizunetan, gazte giñala,

egun guzian onen zai:

ikuskarririk, gauza atsegiñik,

jairik balin bada, au da jai.

Beso biguinez, begi zorrotzez,

apeza adin ez iñor gai.

Gizonak plazan ertzetan daude

noiz asiko diran erpai.

Astitz eta Alli, alde batetik

sar dirade eskas tartean;

Aldatz, Albisu beste sailletik;

gaiñerakoak ertzean.

Eskuan larru-zorroa sartu,

lotu esku-muturrean

itzul-iraulkan: andreek alaxe

ari naasia biltzean.

Lau apez jarri dira gaiñeko,

on ala zul esateko.

Amabi gizon jantzi beltzekin

ba dira aski itzal eiteko.

Mutur batean botarria da

sakean bote egiteko;

bi saietsetan bi zizku ditu,

pilotak an gordetzeko.

Aitorle Jaunek ez dute ziñik

egin: aski da apez-itza.

Elkar ederki artuko dute,

besteek beste baderitza.

Galtzadun utsek Gurutz aurrean

eman oi zuten zin-itza.

Nausi zedilla begi zorrotza,

beso ta gerri zumitza.

Etxarri'k leenik bota du, goitik;

erdikoek ezin eldu;

Alli'k erantzun goitik aidean;

botean Uitzi'k galdu.

Sei jokutara leenen-kintzea

merke samar dute saldu.

Erdin daudenak an on dabiltza,

pilota noiz arrapatu.

Ertzetakoen keiñu-aldiro,

lepo-begiak biurkoi;

zakurrak ala ogi-puskari

erne erne begiratu oi.

Onetan, Alli'k bee samarretik,

bote okerra arturik doi,

Aldatz'ek gutxiz ez du gelditu:

ez da leen bezain luzakoi.

Uste ez dun arren, —zaarren ustea—

kakotzen asi gorputza;

irurogeitik gora doa, ta

leen ainbat nai luke luza.

Inguruetan ordura arteo

ez zitzaion iñor gauza;

orain Astitz'en nagusia du:

gazteek aurrera bultza.

Buru-gaiñetik ez da luzaro

bi aldetara pilota;

laister Astitz'ek geldirazi du,

eskas-inguruan jo-ta.

Ba zirudien katagorri bat

intxaur-gaiñean igota,

beso batetik zintzilik, eta

oiñak ezin iñon bota.

Gogoan daukat, bi aizkolarik

zugatza lurrera nai ta,

goi-galdorrean ikus zutela

katagorri bat jarrita.

Jetsi nai ez ta, urren intxaurra

ezin iritxi jauzita:

balankaldi bat bide ba zegon

biak ondotik neurtu-ta.

Alderditu da zugatza eta

lurrera asi da geldiro;

intxaur-adarrik urbillenera

salto egin du biziro...

Astitz onela pilotagana

bidera atera neurkiro.

Eskuetara derakarrela

norbaitek asmatu liro.

Artan, Albisu lurrean luza,

—igerilariak ala—.

Ez du gelditu, bote biurriz.

Zutitu da bereala,

gaiñetik jausi-ta, katagorri

intxaur-zalea bezala.

Juez Jauneri eskua jaso,

eskasa erre duala.

Marmari gutxi, artean; baiña

orduan isil-aldia.

Dudako baitzen, ez jakin nora

eroriko dan auzia.

Eskas aretan dago begira

Errazkin begi-argia;

ark geienetan, bere aldera

iraultzen erabakia.

Gorputza luze, besoa zaintsu,

igar aurpegi, sudurra;

karta-jokuan etzun ikasi,

ez zekin zer zan gezurra;

makar aundirik etzun gizona,

jan-edanean txit xuurra...

griña bat zizun, alarik ere:

eskupeta ta zakurra.

Udazkenean, argia baiño

ordu betez leen zun Meza,

esku-ikusitzat basoillo, oillagor,

usorik atxi baleza.

Egunik utsik ez, eta alaare

berak bazkaria geza...

Artu liteke lurrean, ainbat

aitzaki duen apeza.

Zer begi-zizta! Berreun oiñera

poxpolo bat irazeki

tiroz buruan jota; besteaz,

berbertan joaz, itzali.

Basurdeari begiak itsu

bala alderenduz bateti:

alako begik, botea non zun

pilotak, bear ikusi.

Beste Jueza Mugiro dugu:

garbi-garbi ikus ez omen,

baiñan arraia pasa bezala

iduri zaiola, aitortzen.

Bote-lekura jun dira biak.

Errazkiñ'ek adirazten,

arraian dagon belar-izpia

ikus dula dardaratzen.

Ortaz pilota erori baita

zut ez baiño oker-antzean,

kintze Astitz'ek egiña dula

diote bien artean.

Sake errestoak lekuz aldatu,

erdikoak barrenean.

Alako pranko egin dezake

Astitz'koak atsaldean.

Aurrera ari da, egan doala

pilota, geldi ta geldi;

zirauna bezain biguin besoa,

sugea ainbat biguin gerri.

Bost joku egin ark lagunekin;

Aldatz'en aldekoek bi.

Usu partida bukatua da;

etxera aldegiñen andi.

Xaldi gaiñean Baraibar'koa,

—aurrera baitzoan urtez—

etxera asi da. Esku zabala,

dirudik ark ezertan ez.

Meza a'ri denek lagundu nai ta

gelbiltzan ito-bearrez:

amar sos eman zizkidan bein, ta,

ez ni etxera negarrez.

Etxean, berriz, atsekabea,

dirua ostu nuela.

Orduan negar. Emana nunik

ez adirazi bereela.

Luzaro bage siñetsi zuten

ark emana zitekela.

Oinbeste bage itzuliko zan

Baraibarraa aren sakela.

Aren xaldiak topa baleza

gizaki xarpil-jantzirik,

eskale zala oartu eta,

aren parean geldirik.

Ala zedukan gizagaisoak

aspaldi erakutsirik.

Apeza, azkenik, itsutu zan. Bai

aal du zeruan argirik!

Astitz'ek egin tu sei jokuak;

besteak bitan gelditu.

Illunabarra gaiñera zaie;

egun on dute pasatu.

Baita besteri atsegin eman,

pilotan bizkor jokatu.

Partida, guziz eder deitzeko,

oiko gauza bat palta du.

Meza Nagusi ondoan asiz,

etortzen zaie eguerdia;

—ikuskarri au ongi ikusteko,

geienean eguzkia—.

Geroenean ezkilla jo du;

jokua betan geldia:

eskua jaso, txapela arrotu,

denek lurrera begia.

Lasta-illaren azken-aldera

pagadietan usoak

ikaraturik, ezkur-jatetik

arrotzen ditute egoak.

Egaldi aundi bat egin eta

billatzen berriro ostoak:

era berean ikusi ditut

nik begiraile zintzoak.

Jaunaren Itzak jauzi egin zun,

aragia artuz, mundura;

gure gizon ook otoitzarekin

egaz ein dute zerura.

Eztarri legun batek aurretik,

—apeza an bada, ark oitura—

Angelus esan, besteek erantzun;

mintzo ark aizeak urra.

Batak aldegin, besteek aldegin,

ba dator illun-abarra.

Gero ezkillak Angelus-ekin

il gaisoen deadarra.

Errekalde-etxeen, urte osoan,

malko bageko negarra.

Urren asteen Pestaburu da:

moztu du urteak adarra...

AZKENA

Bertsolariak oitura baitu

esaten urtegarrena,

bertsu-lan ono jakin, zer urtez

eman diodan azkena:

Kristo jaiorik emeretzireun

ogei ta amalaugarrena...

Ederrik badu, Arena du, ta

txarrik badu, neronena.

                                Doxa Theo