I. PESTABURU

PRESTAMENAK

Naparroa zaarrean Larraunen Uitzi,

belar goxo tartean eper-kabi iduri.

Belardien inguruz kabi orren esi

baso maitea dago, ikazkin-lantegi.

Lapurtarrek erakuts belar-sega-laneen;

Bizkaitik etor ziran txondarrak egosten;

giputz yaioak ere ba ziran zur-lantzen.

Bost ipui eder orok emen erain zuten!

Ain zuzen pestaburu dute Samigelez;

Garazi ta Mikel an elkar ziran maitez,

—dantza-lagun ziraden autu zorionez—,

an elkarri zorroztu begiak aurrenez.

Pesta-aurren-egunetik maldar oro beera

ardi bana dakarte artzaiek etxera.

Artalde ez dunak ere egin du aukera

diruz, gauza-truke, edo lan-egin-aldera.

Etxe bana arategi bi bider urtean:

txerri-iltzekoan eta pesta-aurregunean.

Oro-begi, mutilla; katua, ataizean;

barea aitonak dizu erre burtziñean.

Ardi-loreak jaki dagoz atsaldeko;

esteki-zopak eta odola apaltzeko;

Peralta-ardo bizia barna birbizteko

ta arrautz-andoil xuriaz gogoz uztartzeko.

Zilintza ardi-larrua, artzaien estalki,

naiz edeak euritik legor-gordegarri,

naiz ta biribiltzeko ardo-olio-zagi,

eta naiz babesteko aurraren ipurdi.

Danbolin-soiñua da Amazkarren beera,

—Zubietako Pontxo urteroz errira—;

kabia aizatzen diten txorien antzera

etxe-barna garbituz aurrak atarira.

Mortxil-dindil gorriak arratz-apaingarri;

ume-sailla ala atzetik aren alaigarri;

otaamena artzekoan begiak nabari,

—gazta arroak ez ainbat zulorik ageri—.

Eskaleak ba datoz pestan usaiera

beleak sarraskira doazen antzera.

Erri artara dute bereizki joera,

an aurkitzen baitute iñon ainbat txera.

Etxe igesi dabiltzan esku-kakoeri

ukatzen ditiete zintzur eta biri:

atean ez daroite esan «Agur Mari»;

garorik, sutilorik ez dute merezi.

Mutillek egur, esi, bizkarketak egin;

auzo-etxera doaz —zai dute danbolin—;

maai-gaiñean nor-geigo apaltzera arte ekin,

lana lanak, nekea dantzak dezan arin.

Artzaiak, malda-beera soiñua aditzean

poz-ikara goxo du suma biotzean.

Bildots eta ardi zaarrak an dakartza aurrean,

artantxu ta beorrak utzirik larrean.

«Apaltzera danbolin zeiñetan ote da?»—

neskatxa, zaar ta gazte galdezka dabiltza;

gizon umo ta andreak ba doaz ogera,

gatz-emaille gaisoa sutean utzita.

Odol-usaia artuta beiak dagi marru;

gau luzea labur da, argia zabaldu;

begi-itxi-edekian pesteguna degu...

oillaritea adituz nagiak uxatu.

        «Jondoni Mikel,

        aiza ezazu illuna,

        Jainko-begiak

        ekar zaigun eguna;

        arekin aituna,

        arekin amuna,

        pozez jauzi bitez

        diteño osasuna.

        Neska, mutil, ume,

        senar emazte,

        alor, mendi, zelai,

        beor, arkazte,

        pozaren zirrara

        barnean bezate;

        naigabe, nekeak,

        zokora zaitezte».

Basa-gizon, ikazkin, egurgille ta arotz,

zortzian bein Mezara kristau-egitekoz,

ta atsaldez erriari eragiteko poz;

gaur pestaan usaiera Martsan-beera datoz.

«Iturriaundi»-askan aurpegiak garbi,

—astean ezpaitute azalik ikuzi—;

ortzak era sakela bakar-bakar zuri;

gaiñerakoa ikatz, eskuak illinti.

Beien edatekoa lezateke loitu

ur-joanak zikiña bosatzen ezpalu.

Zapikoz aurpegia dutelaik txukatu,

errian sartzen dira irrintzi ta oiu.

An dute bertsolari Salditseko Beltxa,

ziri-bertsuak sartzen ez guziz aketsa.

Artan ari izan balitz, ua bai Apeza!

makurrik sor baledi, usu zuzen leza.

Beiñola gazteño bi bata besterena;

mutillak bidegabez eman etsipena;

Beltxak zorroztu zuen bere mii-eztena:

mutilla aizatu zizun Irati'n barrena.

An Zaldibiko Okerra —agoten belarri,

dindil aundiak, eta sudurra ere larri—:

apustu guzietan au dute epailari;

auziak onek ditu ebakitzen garbi.

Ezin-egonez an da Ezkurrako Makil,

—eskuetan beti du balanka biribil—;

biamon-atsaldean ba du norekin bil:

Antsorengan ba duke arerio bipil.

An da talogillea, Eratsungo Koxko,

kana t'erdi luze eskas, goiez-beiaz sendo,

—arbi-eraitekoan nonbait aziak jo...—,

talogiteko beintzat ba duke balio.

Mezara deika ari da leenengo dandara;

bideak bete dator arrotzez pestara;

ekuskarririk balitz agertzen plazara,

neskak ezin dukete utsegin dantzara.

Iparraldetik dator leitzar arranditsu;

Arritetik Areso —betiko setatsu—;

Betelutik Tartiko —pilotari maisu—;

Arabaldetik, berriz, Azpiroz ta Albisu.

Lekunberri, Mugiro, Aldatz, egoatik,

Etxarri ta Baraibar oiekin naasirik;

Errazkingo Zamargin ez daukat aazturik,

naiz esku-uska, naiz larruz ez baitu kiderik.

Beruetetik dugu Urtxupe aizkolari,

—enborraren gaiñean txori bat txantxari—;

Gorritiko Gastesi or du begirari,

egurgiten astean, au duzu nabari.

MEZA

Jainko-Bildots garbi Mezan dute eskaiñi

gizadi guziaren gaitzen ordaingarri.

Eman dite bakea biotz-sendagarri;

luzaro dezagula errian iduki.

DANTZA

Mezondoan mutillak, dantzarako gertu,

Auzetxetik atera sokan eskuz-esku.

Apaiza ta Alkatea jar dira maaiburu.

Neskak urrun ez daude mutillen aiduru.

«Bereterretxez» dantza danboliñak asi;

emen ipiñiko dut nai dunak ikasi.

Erri-bertso goxoak sarri ditut naasi;

ez baita gure erria uste bezin sasi.

        «Haltzak eztü bihotzik,

        ez gaztanberak ezürrik.

        Enian uste erraiten ziela

        aitunen semek gezürrik.

        Andozeko ibarra,

        ala ibar lüzia!

        Hiruretan ebaki zaitan

        armarik gabe bihotza.

        Bereterretxek oheti

        neskatuari eztiki;

        —Abil eta soegin ezan

        gizonik denez ageri.

        Neskatuak berhala,

        ikhusi zian bezala:

        hirur dozena ba zabiltzala

        bortha bateti bestera.

        Bereterretxek leihoti

        Jaun Kuntiari goraintzi:

        ehün behi ba zereitzola

        beren zezena ondoti.

        Jaun Kuntiak berhala

        traidore batek bezala:

        —Bereterretx, aigü borthala;

        ützüliren hiz berhala.

        —Ama, indazüt athorra,

        mentüraz sekülakoa;

        bizi denak orhit ükhenen dü

        Bazko gaiherdi-ondua.

        Mari-Santzen lasterra

        Bostmendietan behera!

        Bi belhaiñez herresta sarthü

        Lakharri-Büztanobira.

        Büztanobi gaztia,

        ene anaie maitia:

        hitzaz hunik ezpalinbada,

        ene semia juan da.

        —Arreba, ago ixilik;

        ez, othoi, egin nigarrik;

        hire semia —bizi bada—,

        Mauliala dün juanik.

        Mari-Santzen lasterra

        Jaun Kuntiaren borthala!

        —Ai! ei! eta, Jauna, nun düzie

        ene seme galanta?

        —Hik bahiena semerik

        Bereterretxez besterik?

        Ezpeldoi-altian dün hilik;

        abil, eraikan bizirik!

        Ezpeldoiko jentiak,

        ala sendimentü gabiak!

        Hila hañ hüllan üken eta

        deüsere etzakienak!

        Ezpeldoiko alhaba,

        Margarita deitzen dena,

        Bereterretxen odoletik

        ahürkaz biltzen ari da.

        Ezpeldoiko bukhata,

        ala bukhata ederra!

        Bereterretxen athorretarik

        hirur dozena ümen-da».

Zelaiari ingurua geldiro emanik,

saillak tink egin dizu maaiburu-aurkezik.

Aurre ta atzelaria —burua gurturik—

zortzikoka asten dira Nagusiei leenik:

«Men ona zor bazaio munduan iñori,

Jainkoaren ordeko Agintariari.

Denon izenez gatoz aurre ta atzelari

dantzaren eskeintzera Maai-burukoari».

Egiten dute zubi gizasemeendako,

lotsagaldurik balitz andik aizatzeko.

Aurre bien eskuen azpitik joateko

eragozpenik ez da, badira gisako.

Gaiñekoak diote: «Ark ba dik itzala;

andik bigarrengoak ba dik ere ezpala.

Sokaburu dagona bai mutil martzala!

Jaunak guziak onik atera ditzala!».

Bi mutil neska-billa —aurreak agindu—;

bakoitzak autu duna laister izanen du.

Bat banaka dakartze.

Aurresku ta atzesku,

bata besteen ondotik, zortzikoz agurtu.

Neskaz ornitu-aala, dei ez ditutenak

zorrozten ari dira ortzak eta miiak...

«Goldemutur» deritzon Urlirenekoak

erretulika asten du neskazaar gaisoak:

«An zian Magal-arro soin berriarekin,

—asto bat senartako dezala berekin—;

ara Txetareneko andere pinpirin,

—ark ere mandazai bat zoraraziko aal-din!—;

»Or, berriz, Iztar-nagi, beso asto-kako,

—ikazkin baldarren bat sortuko orrendako—;

or beste Epur-talata —nork aukeratuko?

Ona dun, ezagutzen ez dunarentzako—».

Ontan eten dituzu itzak eta parrak:

mutil bat, buruz dar-dar, ozkatuz ezpaiñak,

—mandeulia astintzean, alaxe zezenak—

sokarako neskatxen eske dabillenak,

belarri eman dio Mikel Ele-ederr'i;

ta ark erantzun gogorra: «Ekarrak Garazi».

Baiña —legea lege— berak dun maitatxi,

barren-ostots ixillaz, ekarri besteri.

Itsus litzakela-ta, gorrotoa gorde.

—Mikel ikusi leza illuntzera bage—...

oraiño neskatxari dio begi eme;

biak dantzatzen ziren orain-orain arte.

Garazi Gerri-eder eske doazela,

ttunttunak jotzen zuan ain zuzen onela:

        «Oihan zugatzik ederrena da

        haritza edo pagoa.

        Nik maiteño bat bakar izan-ta

        harek bestetan gogoa

        Zeruko Jaunak eman dezola

        eneganako asmoa.

        Maitetasuna xoroa dela

        nornahik ontsa ba daki...

        Nik maite dutan maiteño hura

        bertze batek eremaki.

        Asarrerikan ez nuke, balitz

        enekin baino hobeki».

Mikel Igarategi, Muno'ko maiztarra,

—ezpalez gotorra ta bizarrez gorrixka—

zortzikoa ateratzen asi par murrizka,

langille egoki bezain dantzari baldaxka.

Garazi zuri-gorri —ille beltza dirdai—

bi mutil orietan nor digu maita-nai?

Gaiñeko neska denak —Golde-mutur ee bai—

ixil daude begira, ez neskaraen etsai...

Azkenik, ekarleek autu dute bana;

Gorritxo'k aukera du zoriak emana.

Egin liro neskari zortzikotan lana:

oiñak zumezko ditu, larru beltxarana.

Bitartean ari da jo ta jo danbolin

irrizko ta benazko eresi onekin:

           «Aitak eman daut dotea

                neurea, neurea,

        urdeño bat bere umeekin,

        oila-koroka bere txitoekin,

        tipula-korda heiekin. (biz)

           Otsoak jan daut dotea

                neurea, neurea;

        axariak oila-koroka,

        arratoinak tipula-korda.

        Joan da neure dotea». (biz)

Guzien zortzikoa: nork bere neskari

aurkez dantzatzen dio aal bezain egoki.

Gorritxo suz ari da gurpil eta artazi,

begira bailedukan alboko Garazi.

Bi lerrotan gazteak leenen-ingurua,

zapikoaren bidez emanik eskua,

—zapiko seda gorri, gainkiro landua,

urte guziz kutxean kontuz azpildua—.

           «Peru ttunttun, Mari ttunttun;

        Pelipe ttunttun, Mikela ttunttun.

           Ba dira zuurrak ere. (biz)

        ba dira zuurrak ere benetan

                arrano poletan!...

        Olako dantzaririk

                ote-da bestetan?

                Bai erdietan,

                baita baztarretan;

                bai erdietan

                baita baztarretan.

        Zubia zabal bedi

        aizatu bearrik ote-dan».

Aurre ta atzelarien Zortziko txikia

Dantza geldi dalarik oraintxe da asia.

Mutillek dantzatzeko ba dute tirria;

atsegiñez begira dadukate erria.

        «Biotz bat onen ordez milla banituzke,

        denak, maite, zuretzat izango lirake.

        Baiña millaren ordez bat bakarra baitet,

        arren, artu ezazu bat au milla bider».

Berriro Zortziko ta berriro Inguru,

aurre-atzelariek alda dute leku.

Erdilariek ere, nai balute eskatu,

danboliñak gogara joko dite soiñu.

Bigarren Ingurua astera dijoa.

Zapikoaz mutillak biltzen du lepoa,

beso biak eraikiz, arinduz zangoa,

—ttunttunak ala baitu musikaren joa—:

           Aixta txikurrun-txakun,

             enaiz zoroa;

        xardin-burua baino

                obe da oilloa. (biz)

           Aixta txipiritona

             mendian elurra;

        Marixeparen aurra

                bizkar-makurra. (biz)

           Erdi-erdi orretan

             bi baztarretan,

        neskatx ederrak dira

                erri onetan.

           Nik ba ditut anaiak

             mutil galaiak:

        bi ezkonduak eta

                bi ezkongaiak.

           Aitaren kutxaren giltza

             gerekin dugu;

        atzera itzul gaitean,

                ar zagun diru».

                Leloa: lara, lara-lai, lara-rai.

        «Azpiroz'ko aldapatik

        Albisu'rakoan

        triste neukan biotza

        angoxe basoan.

        Zerk eman ote-zidan

        Albisu gogoan?

        Iñola ere burutik

        ezin kendu nuan».

                Leloa: lara, lara-lai, lara-rai.

        «Arruitz-aldean izandu dela;

        amar ezkutu galdu tuela...

        Galdua galdu, galduen pena,

        iñork jakite nai etzuena».

                Leloa: lara, lara-lai, lara-rai.

Zubi-ordez eskuak emanez elkarri

mutillen besapetik neskatxak irauli;

bigarren Zortzikoan aurre ta atzelari

nor-geigoka ari dira lagunen pozkarri.

Erdilaririk bada Zortziko-naiean

baten urrena beste dituzu lanean.

Dantza bukatzen da aiek buka dutenean;

baiña... mutil bi keiñuz non asten direan.

Bata —jakiña dugu— Gorritxo Larre'ko;

ezpaiñez ezin eta zangoz nai du moko.

Mikel'ekin ezin da mintza, nai orduko.

Soiñuak jotzen dio onako zortziko:

        «Alli'tik ekarri da Arruitz'a zakurra,

        —ez digute paratu lanbide makurra—:

        Bost aldiz eman dio eskutik apurra...

        Ori dabillen artzai kapelu-makurra!».

Urrena dantzatzen da Ezkerra Leitza'ko...

neskarik oraingoan ote-du goituko?

pestaz eta Letariz ibilli da naiko.

Soiñuak jotzen dio onako zortziko:

        «Nik aditzea dudanez

        Leitza'n mutil piñik ez;

        sartuko dizute ziri

        solas ederrez.

        Balirade biotzez

        omen-diranak itzez,

        etzaitue erreko

        beela ur otzez».

Azken-pirulirua jo du danboliñak.

Dantza-aurreko lekura beaute neskatxak.

Eskutik deramazte bakoitzak berenak.

Bitartean mintto au jotzen du txirulak:

        «Txori banintz, bele banintz,

        joan nindaite airean,

                usoño hura nik

                arrapa niro

        aizean edo lurrean;

                nahiz bestela

                sar nindaite

        haren usotegian». (biz)

Mutillak Auzetxera berriz esku-sokan

etorri-legez doaz soiñu jakin ontan:

        «Atea dizut kirrinkari

        eta zakurra zaunkari.

        —Atea ezkoz urindu eta

        eman zakurrari ogi. (biz)

        —Gure zakurrak ez dizu nahi

        bestek emanez ogirik.

        —Uso ta eper emain diogu

        ez balin bada besterik.

        —Atea ere kirrinkari dut;

        harek salatuko gaitu.

        —Olioa sakelan dut eta

        hartarik emain diogu».

ARI-TALKA

Leen-egunean ez da beste ekuskarririk:

gazteak, goiz ta atsalde, dantza atertu barik.

Biar atso ta agure dantzara zailurik,

gazte-egunak pozkiro oroi tutelarik.

Biamona da. Apustu egiñak beinik-bein

zintzo joka daitez ta besteen bat aiekin:

Ari-talka ta zanka nola dan itzegin

Salditse'kin Ezkurra'k, Uitzi'k Leitza'kin.

Zelaia betez dator Leitzar arranditsu:

aari ille-motza dakar, beltz-nabarra musu;

Leitza-larre'ren berri aspaldian ez du;

mii ikara ager-gorde ta bi begiak su.

Uda-leenez iru urte; eman-eza ardiri;

ezurrez, luze-zabal; ta bizkarrez, guri.

Oraindi iñork ez dizu apustuun ikusi,

baiña ondoko kozkorrak leenen-talkan autsi.

Urbil-ordua dala, sar dute plazara.

Jendea asi da, bar-bar, izketan gogara:

«Bikaiña aaria!». «Ba dik bikaiñen bearra».

«Lepoa lodia ta egokia adarra!».

Zer-atera dabiltza bata besteengandik,

belarriz erne, baiña mihiz ez loturik;

erri ta atzerritar bi itz gaizta bagetik

gogortsu izkatu dira bereenak esanik:

—Aza-salda naikoa izan aal duzue!

—Etxean ez-ta zuek etorri aal zerate?

ortatik nai duzuten guzia ar zazutea,

ta gaiñerako pesta utzi gure mende.

—Aria bildur aal da onera azaltzeko?

—Emengo larre piñez aal uan aseko?

gureek alea gaiñez, ardan-tzopa naiko...

—Denak bearko ditik gaur irabazteko.

—Uitzi'n ere ba duk artoa ta gatza...

Zeiñek jango ote dik garu lotsaren larratza?

—Kristauek jate ezue artatxarra ta aza...

aariek, zuen gisa, illea aski latza.

—Akalde-zabal zuek! —Zuek kemen gutxi...

Beltzenak asi dira esaten elkarri;

batek «keigorritu» ta besteak «arrandi»...

Artean aruntzago ba dira beste bi.

—Uztar-beirik onena leitzarraren alde!

—Isillik ago, mutil, itxi zak aakalde;

iri joka nezaikek baiña... ba duk andre;

ez diat nai gaisoa negarrez ikuste.

Beste zokoan dira Peru ta Ankamakur...

Elkarrekin ba dute zenbait mintzo zuur;

bata azeria bada, bestea da zakur;

bata ankaz luze baiña beste ez buruz labur.

—Leen-talka jo-artean itxaro dezagun;

leendik elkar jotzea gertatu duk iñun...

Bein alkar jotakoan alkar dite ezagun,

ta aulena igesi ziak bere diru ta jaun.

—Gerta duk iñoiz ere aulena moskortu,

ta, igesi-gauz ez dala, etzanda an gelditu...

Ortaz bear giñikek baldiña mugatu:

amar talka ezkero ezetz ark garaitu.—

Ontan agertu duzu aari mutur-beltza,

ille-luze ta legun, muturra zorrotza;

begi gaztaiñak, eta lepondoa motza...

onek ere udakoan ez dik jan agotza.

Zazpi jokatu eta zazpiak irabaz...

—leitzarrak bildur dira aari mardul ontaz—.

Lau urribelar ditu ikus aurtengoaz;

ondotik utziko du azia iñolaz.

Ardi-dunba bat zillar da jasotzekoa;

—tartekoak darakus egiñaz orroa—;

Ituren'en eindako dunba tupizkoa,

laister jakingo dugu zeiñek artzekoa.

Orma-zuloan kuku ekuki-dirua,

leen baiño leen daiteke eskuz aldatua.

Gaiñekoek bitara egiten oiua;

baiñan errikoa da bietan autua.

Artzai bik, ankartean batak artzen dula,

bestek adarretatik eusten diola,

igurtzika ari zaizko berotuz odola...

leitzarrarenak ere ba dakite nola.

Emendik jolale-ots, andik be-ka ta ala,

biei berotu die buruan azala;

iges, alkarren billa doaz utzi-aala,

ardi-arkera alboan baleuke bezala.

Leenen-talka motxa da —illago du soiñu—

ez baitira aurrenetik jauzi buruz-buru.

Bigarrenez, lerroa beaute zuzendu;

ta astiro zuzenduaz, dira atzerakatu.

Iru, lau, boskarrenez, zelai osoa artzen;

jende txeiari talkaz muiñak ikaratzen;

apustutarrai, aldiz, odola berotzen...

andre-bildur ez dira sakelak astintzen.

Ango oiua! Berrogei, berrogeitamar... eun...

talka aren bukatzerik ez agertzen iñun;

biek, lerroa zuzen, erdizterdian, pun!...

—zurgiñak ez neurririk ipintzen ain zurrun—.

Ara! saieskaratxo talkatu dutela...

—aize-burrundak baitu aizatzen orbela;

ala Beltz'ek Nabarko—. Batzuk, «joan dela»;

baiña bizkor egon-ta, zuti da bereela.

Arien kopetan ez, sakelan bai zulo...

Norenean? Ez daite ez-bairik luzaro;

baldaxkatzen asi da Leitza'ko Nabarko;

baiña diru-piriri nortara jausiko?

Eun ta berrogeitamar emanak ditute;

adarretik mintzera odola darite;

«Ken! ken! —andre-jendeak dio batez ere—

olako sarraskirik nork ikus bein ere?».

Epurgainka Nabarko —bi besoak butik—

zuin-barrenean datza il-adiña-bizi.

Besteak ez badeza andik alderazi,

damurik, ba daiteke galduuk irabazi.

Mutur-beltz argitu da; asi da berriro

etzanari burrundan ekiñez bizigo.

Ille-motza, arkaitz-eran, beira dagokio;

aren kalparra apartuz jotzen dun aldiro.

Ogei talka, ein ortan, erauntsiak ditu;

asperturik bera are alboan gelditu;

gizon diru-zaleak ez, ordea, aspertu;

diru gogorrak aiei erraiak legortu.

Berriz begira dio Beltzak nabarrari;

beste bost tunpa dizka eman; biek geldi.

Beltza'k Nabar utzita zuinetik igesi...

ez gauza irrikatzeko ez larratz ez ardi.

Leitzarrek ere ez dute aizekeri asko;

irabazi bai, orde, moskor arek antzo...

Dirua jaso dute; izenik ez naiko.

—Au ikusi zuenik bizi da oraiño—.

Andik luzaro bage ba dute takela:

irabaz-lege ori txar jarria dela...

gurpil-antzera lurra irauli duela,

ta, lurrean etzanik, arentzat sakela.

«Tximisten Bartangorri», ala duk oitura;

legea nola daiten ez orain ardura.

Leengoak balio dik gaur giñun jokura.

Urrengoan, or ikus; eizute zer-gura.—

Isildu dira. Pesta zertako samindu?

Galdunak berak ere ba du zertaz poztu.

Irabaztunak, orde, ez zertaz oillartu.

Bazkarik gorrotoa emaraziko du.

Errazkin eta Areso ardaillan dabiltza:

pilotan jarduteko aukera nai itza:

Samigel'ek zerutik elkarraraz betza!...

Apustu bage dira berera bakoitza.

SATAIA EDO BALANKA

Atsaldeko lauetan ageri plazara

«Makil» Ezkurra'ko ta Antxo Labain'darra.

Aldamenka dituzte Zaldibi'ko Okerra,

Eratsun'go Koxko ta Salditse'ko Beltxa.

Oiuka asiak dira onen ta aren alde;

lotsa-antzean datorgu leen-apustu-zale.

Baso-lagunek nekez berorazi dute;

kopetan eskas duna biotzean gorde.

Isilka saia dute mendi-zelaietan

«Makil» aize-putz ori goitu bearrean.

—Aspaldian ari zan oiu gogorrean;

iñor urratu zunik ez baitzan artean—.

Mendia aiñako gizon, lepondoa guri,

besoa kozkortsu ta gerruntzea lodi;

lanean geiago da mando baiñon idi;

mingain zabala aoan ezin du iduki.

«Makil»'ek eskatzen du bere burni-makil,

inguru begira ta arontz-onontz ibil;

zuin-olaren ondoan zangoak ditu bil;

olaan barrena zuzen egiten du pirril.

Gezur-jaurti eginda ezpaiñak aizatu,

erronka koplatzera zuin-ondora dugu.

Jendea isil eta belarriz ernatu:

Makil Ezkurrak'k ola aldarri egin du.

«Oiu au egiten dut betiko legera:

Eguzkipean bada, betorkit onera;

belarraren gaiñera iñor agertzera,

elkar neurtuko dugu; betor larratzera.

Ez dut pisuz pisurik gaur nik aipatuko,

ez txapela dun ez dun nik baiño gorago.

Galtzadunik balitza, naiz aundi naiz kozko,

betor; naiz ta dedilla Labaien'dar Antxo!».

Mingain-zabal'en ordez Beltxa'k erantzuten:

«Noraiño mugatu duk, beso pipa-kirten?

Dantzarako obea aiz i; ikusko leenbaileen

mingaiñez aiña besoz luze nor ote-den».

Gaiñeko batek zipoz erantzuna azpiti:

«Mingaiñez bezain besoz motx geldi baledi,

ba ziakek basora Antxo motel ori».

Besteek: «Mingaiña bete kentzea dik aski».

Antxo'k sataia arturik —eskuan orde estu—

ezpain-tartetik miia ager eta listu.

Jende etsaiak arentzat irri ta parra du...

leen-saioan balanka ez du urrutiratu.

Asi dira benetan, besagainka aurrena;

seina tiraldi dute; bota dute bana.

Makil'ena arago da zuzenik joana;

ondo-ondoan bestea... ba da naiko lana.

Lautatik iruretan Makil da nagusi;

baiñan laugarrenean burrukan dira asi.

Koxko'k, gutxi makurka, sartzen ditu ziri:

andik begira, leen, au; emendik, baiño, ori.

Boskarrenak auzia ebakiko du ustez,

Antxo'k tarte luzean egin baitu gaiñez.

Eskuan lasai zanka, ez-arian legez,

zuzen ta gora zaio urrutira berez.

Itsas-ertz-ondarreko uin batez besteti

geienez ez da argiro gora-beera ageri.

Ondar-pillak egiñez josta den aurrari

alako batek dio iges-bidea itxi.

Antxo'ren sataia, ala, palasta aundia antzo;

arenek sortu dute istillu ta txalo.

Besteak —ortan baitzun itxaropen oso—

iztarpe ta pirrikan asteke egin du uko.

Eguerdi bikaiñean eguzkiri illargi

tartetik sar zaiola illun lurra geldi;

oilloak etxerantza; marruz dabil ergi...

«Makil» alaxe dago zurbil ta lotsati.

Begi ta belarriak etxera zaizkio

barreneko lotsaren marrua aditzeko.

Antxo Labain'goari —oituraz ario—

goratzarre au Beltxa'k bitartean dio.

        «Labain'go seme bizkor

        Gurutz Ansorena:

        ire goraipatzeko

        aski duk izena.

        Aiten aiten aritik

        zuzen atorrena,

        ez duk ik lotsatuko

        balankari zena.

        Bizkaia'n Urdulitz'a

        bearrak aldatu,

        ta azi orrek an ere

        eman zikan zitu.

        Osaba Ansorena'ren

        berririk nork ez du?

        dana dan bezelaxe

        nai nikek aipatu.

        Euskalerri guzian

        balankan nagusi,

        Napar bat joan zaio

        bear dula ikusi.

        Gosaltzen alorrean

        gizon bat eserki,

        idiak askaturik

        golde-andaitzeti.

        —Non bizi da Ansorena?—

        Jeiki da gizona;

        goldea kidarretik,

        —akullu antzera—

        zuzen artuta dio:

        —Ara an baserria...—

        Aren arikoa da

        gaur irabazia».

Batak urde ernari, besteak artantxu,

aal dunak aal duana bero du jokatu.

Beruete'ko Txortxi'k marka dizu urratu:

artalde ta aaria gal —larogei bat buru—.

Zenbait, buruz apal, ta zenbait buru-zuti,

onen galduz gutxi du arek irabazi.

Laister etor dirua bereela joaki...

beste dema sortzeko ez dabiltz urruti.

Pestak azkena du ta ari da danbolin

txistu eta arratzari eragin t'eragin.

Agerian isil da; gaur Angelus'ekin

pestaren joaiteaz ba du norbaitek min.

Ttunttuna aparitara etxez-etxe doa;

mutil-sailla dantza-zun atzetik daroa.

Ez daiteke luzea apari-ondoa;

arek ausporik badu, an ba da zangoa.

Gorritxo'k ez du Mikel ikusi bi gautan;

neskarenean dala sar zaio gogotan.

Bizkai-dantza an ba dute urtean askotan,

ikazkin, basa-gizon, zaldabai-joketan.

Aurten etzaie egoki apaldar ttunttuna;

baiña sukalde artan ez da gau illuna;

an aurkitzen da noski Gorri'ren laguna,

mutil bizkorra, baiña aula ere ez iztuna.

Ele-eder deritzat —ain da bertsolari—;

Saldis'ko Beltxa'rekin bekoz-beko da ari;

gaztetxoa dalarik, ez da ain zirtolari;

baiña ba du zer-esan etxeko neskari.

Ontan mutil etsaia sukaldera da: «Agur».

Gure gazte martzala ez da geldi labur.

Leengoaz gain zer-gerta, ba du neskak bildur.

Mikel'ek ola dio, bero bezain zuur.

        «Apariak on dagizutela

        il baduzute jangale.

        Esker bage ezin utzi daiteke

        sukaldean gatz-emaille;

        baiñan nik itz bi esan nai tizut,

        maaiaren erasotzaille,

        zure eskuentzat goratzapenik

        iñon asma aal banezake.

        Begiak bezain eskuak legun

        maai-gaiñean tuzu koka;

        —eguzkietan dabillenaren

        itzal ain biguñik ez da—;

        nor zeren bear, eska baiño leen,

        begi ta besoak ara;

        mingaiñik duzun aaztu dakigun

        oro beso biur zera.

        Oial-joketan diarduzula

        iturri-lats gardenean,

        zure besoen erraiñua are

        ez aen isil urpean.

        Bear bezala zu gora-naiez

        buka zadan itz batean:

        eskuen legun au sumatzeko

        nor zauritu litekean!».

Beltxa'k txaloka dio: «Ori, mutil, ori!

Ik daukaken aroa joan zaiguk guri.

Itz ederren jabe aiz; biotza duk gori;

ba duk iretzat nunbait neska zuri-gorri».

Ezpañak dar-dar eta barrunbea asarre,

Gorritxo oiñen gaiñean gel ezin dagoke.

Mikel oartu zaio; ta, luzaro bage,

«Dantza gaitezen —dio—; ekarri zaldabe».

Leenengo dantzaldira duteneko deitu,

Gorritxo'k Garazi'ri egin dio keiñu.

Eguzkia agertzean, zugaitzak itzal du:

ala Gorri neskaren itzal da biurtu.

Esku-atsegiña da ta atera da neska;

begiak apal ditu Gorri'ren oiñera.

Mikel'ek, bitartean, berari aurpegira...

urrengo dantzaldian dantzatuko dira.

Zaldabean ari da Goldaraz'ko Otxana,

Uharte'koan noizpait ikazkin izana;

bertsotarako ez du txarra gogoaana;

bizkai-dantzaz ba daki jakiteko dana.

Sugin otxandiarrari zitien ikasi;

berak egiñak ere or zitun, nahasi;

etzan beela atertuko asten bazan asi...

beso-miiak baiño leen oiñak nekarazi.

        «Kantari nago, baiña

        biotzetik trixte;

        nik miñik daukadanik

        ez du iñork uste.

        Pikuaren ostoa

        itzal egiteko...

        ederregia zera

        nekazaritzako.

        Ederra zeran bezain

        baziñe sekreta,

        pozik joko nizuke

        leioko kisketa.

        Gora begiratuta

        laiñoa ageri...

        orrako mutil orrek

        zoroa dirudi.

        Gorriti'ra bidean

        otea latz dago...

        oiñak galdu ezkero

        gizonik ez dago.

        Mutil bi larri dira

        neska batengatik;

        bat ark jakin nai luke

        ua norengatik».

Itz goxoz leguntzen du Gorrittxo'k Garazi;

onek, esker onean, ez ukatzen irri.

Noizpait dantza-azkena da —pestaren ondarra—;

ikazkiñek min dute alde-egin bearra.

Gorritxo'k atarian Mikel du bakarra;

ez dio, nai-orduko, egiten akarra:

«Zer duk ik neskarekin, aker-buru-jale?

maiztar alderdi-gutxi, etxean eltze-mee,

sorgin ukullutarra, ate-aize-jabe,

pinpirin ori iretzat dagola aal duk uste?»

«Etxalde-seme badik; ua aal dik aukera,

ez aizen bezalako dukatik bagea.

Ezkon-sari ba dukek zorri larru-urdiña,

kukuso begi-bakar, txerri buztan-motxa».

—«Itz-ernarika asi aiz, nagusi Gorritxo?

Iru egun ernari... egin duk aurgaizto.

Ire burruka-nai au bearko nik jaso

itzez aurrenik, eta ukabilka hurrengo.

»Etxaldeko naiz maiztar, i ainbat ba gaituk;

etxaldean aukeraz sor aizela uste duk?

Maitasuna erosten dutenak diru-truk,

biziren bizirako pakez-antzu dituk.

»Bi gazte ezkon aurrean, au duk zurru-murru:

"Zer ote dakar urlik? Neskak zer ote du?".

Leen ere Euskal-errian, naiz odol naiz diru,

ez aal duk ezkontzarik egin buruz-buru?

»Mei eguna diagu etxean maizegi;

gure salda-gaiñak ez dik ainbeste begi;

esneak, ura naiko; ardook, ur geiegi...

baiñan emen ba zegok kozkor eta aragi.

»Aitonak bere zian etxea Betelu'n:

ba genian jauregi sorgiñen ukullun;

baiñan ogei sementzat nor ogei-etxedun?

Ez aal gaituk odolez i bezain euskaldun?».

Gorrik erantzun dio: «Mikel, isil aite.

Ez odol, ez ondasun, neskak ni neuk maite.

Etzaik zillegi ari maite-lege egite...

Erriko zoko denek ori ba zekite...».

Mikel'ek: «Lausoz abil; laister ikusiko

Rekalde'ko Garazi bitan zeiñendako.

Egiok nai dukana; gure ez duk oraiño;

bera mintzatu bedi nor dun biotzeko».

Gorri'k: «Antzea, ba duk izketa leguntzen;

baita nere kaltetan gezurrak apaintzen».

Mikel'ek: «Isil adi, ni sutu ez naiten;

bestela atzaparretan aut purrakaturen».

Gorritxo'k: «Alkar-joka nai uke auzi au

—aariek artaldean bezala— garbitu?

Ez duk gizontasuna». Mikel'ek: «Non dugu

aiztintxeko mii-zakar? Zeiñek ola aldatu?»

«Gosea ta beldurra buruen zuurgarri;

beste iturrira jo zak bai-ago egarri:

errian neskazaarrik ba zegok ugari...;

migura paparrean dunarengana adi!».

Agopetik mar-marra dariola doa

Gorri, Mikel'en bildur, mindurik gogoa;

ez du astunegia gau artako loa;

ezta are noizbaiteko neska-amets gozoa.