IRAKURTZAILLEARI

§ 1

        Hunarainokoan mintzatu naiz gure Eskuararen ethorkiaz, eta hari dagotzan gauzez. Utzi tut hainitz gauza sobera mintzatuz ene obra fastikagarri egin dadin beldurrez: ezen Hugo Kardinalak erraiten du: Lectio duobus modis fastidium ingerere solet, et affligere spiritum; qualitate videlicet si obscurior est, et quantitate si prolixior extiterit. Hugo Card. Dio bada, iskiribuak ilhunegi, edo luzegi izanez fastikatzen, eta nekhatzen ohi du izpiritua. Arrozoin hau bera dela kausa entsejatu naiz ahalik eta garbikiena, eta klarkiena iskiribatzera eta mintzatzera. Bai ordea behar bada izanen da zenbait hitz arrapatzaille, eta pontukari, zeinari ene hemengo eskuara ez baitzaitzo agradatuko; halatan haina othoizten dut, arren bilha dezan bertze bat hobeagoa, eta garbiagoa, hartaz garbikiago, eta klarkiago iskiribatzeko, nik behintzat aithortzen dut, bertzerik eztakidala, eta hala ikhasi eztudana, ezin iskiriba dezaket, Autor berak dioen bezala: Cæterum de accuratione dictionis elucubratæ non satago, nec mihi pudori est, si disputatio mea, quæ forte probatur in rebus, aliquos innanium verborum sectatores horrore incomptæ orationis offendat. Quia quod ab homine doctore studendo non didici, id exhibere loquendo non potui.

§ 2

        Utzi tut hainitz gauza aippatu gabe, lehen erran dudan bekala: eta elxarri bertze batzuek; ordea halere baldin bat-bederak ongi pisa, eta konsidera badetza; esperantza dut, eztituela soberetsiko: zeren guztiek baitarontsate xede berera; eta oraino bertze alde, zeren gauzaren hobekiago, eta klarkiago argitara emaiteko ekhartzen diren frogantzak behin-ere ezbaitira sobera, ez luzegi.

§ 3

        Egia da, eta eztut dudatzen, baldinetariak jarri izan banintz Eskuarari eta Eskualdunei zor zaizten laudorio, eta abantail guztiez xehero mintzatzeko, eta iskiribatzeko, eginbidean, hau izanen zela egiteko gaitz bat, eta asko liburu handiren bethetzeko materiarik aski emanen zarotana; eta-hala, erran dezakezu, nik egin dudana dela, itsaso hondar gabetik ur xortatto baten atheratzea, Eskualdunen izpirituetako egartsuaren freskatzeko, Gregorio Sainduak dioen bezala: Quid aliud agere visi sunt, quam de immenso amne aliquid capere, quod sitientibus fidelium mentibus propinarent. S. Gregorius. in procem. lib. I. Reg. Eta hala ene xedea ezta jeusere bertzerik izan, baizik Eskualdunei bere hitzkuntzaren ethorkia, eta hatsapenak gaindiroki, eta pasajaz bere hitzkuntza propialean erakustera, eta ezagutzera eman nahizko desirkundea, eta denbora berean jakin dezatentzat, Eskuara eztela salbaja, ez eta-ere bertzetarik ethorkirik duena; aitzitik munduan izan diren, eta orai-ere kausi ahal ditezken zabarrenetarik, garbienetarik, eta noblenetarik bat: zeinak gramatikako erregelen laguntzarik bathere gabe hanbat mendez mende baitirau. Beraz zinez erran diteke gure Eskuara dela laudakizun: zeren egundaino batere antzatua izan eztelarikan, halarikan-ere munduan diren etsairik borthitzenen kontra, mantenatu, eta mantenatzen baita.

§ 4

        Hargatik bere jendakiari, edo bere umei deraue obligazino guti; zeren hekien laguntzen bidez jeusik ezbaitu errezibitu; duen guztia, bere propiala du: lur edo landa bere baitharik emankara dagoenak, laguntza, eta ontzaillurik gabe, asko arbola progotxos, zuhaitz eder, eta belhar on bere baitharik emaiten tuen bezala, hunek-ere gisa berean erakutsi tu bere naturaleza onaren effetu aberatsak; halako moldez non erran baitezakegu; baldin kausitzen baliz hitzkuntza naturazkorik, hau dela: ezen hunen naturaleza onak dirudi xoilki huntaz artha izan duela konserbarazteko, eta Eskola-nausi ikaiteko, hemen Hipokratesen errana egietan atherazen da: Naturæ omnium sine doctore doctæ. lib. de alimento, et 6. epid. p. 5. com. 2. Gauza guztien naturalekak ikhasiak, eta jakinak dira irakhaslerik-gabe. Hau bera diote Philosopho zuhurrek-ere: Erudita est natura, licet recte facere non didicerit. Jakina, eta ikhasia dela naturaleza ikhasi gabetarikan: hala-nola baita gure Eskuara, zeinaz halaber iduritzen baitzait ausartki erran ditekela. Eruditus est cantabrismus, licet recte facere non didicerit. Jakina, eta zuhurra dela Eskuara irakhaslerik, eta eskola-nausirik izan eztuelarikan.

§ 5

        Ordea halatan da berenez eta naturalki ahal tuzken kalitate eder guztiez hain beztitua, eta dothatua: non bertze hainitz hitzkuntzari erakararaziko baitiote ohore, eta errespetu. Ezen dasta hadadi hunen eztitasuna, berak gonbidatzen du: Nahi baduku kausitu onhestasuna, eta grabetasuna, ikhusiko duzu baituela urgilliarik, eta ergeltasunik gabe; Baldin desiratzen badugu garbitasuna, hunen baithan hain da manera xahuan, non ezbaitu onhesten notharen kutsurik gutiena; hargatik hainitzek bilhatzen ohi dute xahutasuneko eginbidetan. Konsidera badadi hunen agudotasuna, hain da bizia, zorrotza, agudoa, eta lasterra, non zaurthugabe pikkatzen baitu, eta minberatu gabe alde batetik bertzera passatzen eta iragaiten.

§ 6

        Mintzatzeko maneretan ere, ezta hitzkuntzarik hurbiltzen zajoenik, eta bere perpausak hain justuki komuntztatzen, eta neurtzen tuenik, non hitzen bernizadurarik-gabe, misterioski gauzak konpasatuak bezala deklaratzen baititu hunen zuhurtziaz mintzatu garenean ikhusi duzun bezala. Hitzkuntzaren mintzairaz bezamhatean, guztiei abantail eramaiten deraue bere garazia, eta arraitasunaz: mintzatzean espainik eztu luzatzen, ez biltzen, ez eta-ere mihirik bere tokitik atheratzen: aitzitik letrak miragarriki errepartitzen tu: batzuetan D ganbiaturik, eta khendurik, ezartzen du T. Bai halaber Z khendurik T, eztikiago hitzei soinu eragiteko; Halako moldez, non, hunentzat higintza dutenei berei-ere eder baitzaje.

§ 7

        Hitzen abundantziaz bezanbatean-ere ezta eskasa, ez erromesa, batzuek uste duten bezala: aitzitik baitu asko hitz diferent diferentki mintzatzeko, eta pintatzeko, hitzezko aparaillu eder batekin. Perpaus lanoan, eztu uzten jeusere, bere bokkantza ederraz erregelek manatzen duten eredura konplitu, eta beztitu gabe: badu halako, eta hunelako manera sinhetsarazteko, non gaitz bailizateke bertzebat indartsuago izaitea. Istorioan umoki, eta majestaterekin parte guztiak hiltzen eta juntatzen tu: erraiteko maneran garaziatsua, eta arraja da, eta errefinetan aberatsa, Axular famatuak, eta Aita Materrak argitara eman tuzten obretan klarki ageri den bezala. Kopletan ezta ergella, ez muthiria; khentzen tu bertzek obesten tuzten gauza batzuek, hala nola luzatzea, eta laburtzea, nahi du; kopla izan dadin ozen, garbi, lixer, eta konpli konturik, edo numerorik faltatu gabe, eta kondizino hauk gabeko koplak nihori etzaizko agradatzen: hau hala dela, exenpluz erakusten daroku Etxeberri Ziburuko Jaun appezak egin zuen liburu koplazkoan.

§ 8

        Theolojiaren kapetarik haltoenera, eta gizonaren adimendua dohakeen kukuillorik gorenera, eta garraiterik xutenera, hedatzen eta hegaldatzen da, bathere traburik, behaztoparik, eta motheldurarik gabe: mihia libre eta sufle du, eta ausartki mintzo da, gauza guztiak xehero, bat-banazka, beregainki, eta bereziki aditzera emaiten tuelarikan: lekhuko dira erran eskualdun Autor haukien liburuak, zeinetan garbiki ageri baita nahiz perpausean, edo dela kopletan trebea eta bokkantzaz bethea dela Eskuara.

§ 9

        Iskiribu Sainduetan, kausitzen diren gauzak, eta Sainduen pentsamendu halto, eta sothilak modestki, eta garazioski deklaratzen tu, debozino, eta konsolamendu emaiten darokularikan. Baldin Grekez, eta Latinez iskiribatu diren gauzak, eta Zeruko izpiritu biziareki kantatu, eta erran direnak, erran eta ezarri izan balira Eskuaraz, eta Eskual-herrian; diot berriz-ere munduaren artean etzela hek baino estimu gutiagokkoa izanen, aitzitik uste dut ezen, abantail eramanen zerauela .

§ 10

        Egiaz alde guztiz hunen zorthea izan da hagitz diferenta bertze lengoaienetarik; zenbatenaz-ere hauk edertzen, ela hazten baitira gehiago jende letradunen artean, eta gaizkoatzen nekhazalenetan; Hanbatenaz Eskuara kontrarago da tratatua; zeren bere garbitasuna konserbatu, eta konserbatzen baitu jende nekhazale estudiatu gaben artean; eta baldin jeus nahastakadurarik lothu bazajo, edo lizundu bada; hori ethorri zajo Eskola-nausien eta presuna estudiatuen ahoetan, zeinek eskuarazko hitzen lekhuan hedatu, eta erain baitituzte izen arrotzak edo dela zeren ahantzi baitzitzaizkoten eskuarazkoak, edo ezbaitzituzketen behin-ere ikhasi Eskual-herrikoak.

§ 11

        Eta hauk hunela entzun eta ondoan, orai zuk zer diozu Mariana? zeure hitzetan kaude? orai erranen othe duzu? Soli Cantabri linguam hactenus retinuerunt rudem, et barbaram, cultumque abhorrentem? Eskualdunek xoilki dadukatela bere hitzkuntza kahar barbaro moldegaitza? Egiaz eztut uste; zeren lehen axaletik, eta gaindoro baitzinekien haren berri; baina orai arrozoin hauk hunela entzun eta ondoan lehen sinhets nekake, erran zenezakela. Sidoniok erran kuena. Non intelliges, non tam cursum deesse, quam campum. Sydon. lib. 4. Epist. Eztela Eskuara hain erromes, eta moldegaitz, nola eremuz baita eskas, eta labur.

§ 12

        Horra beraz Irakurtzaillea ikhusi tutzu orai, zer diren Eskuara, Eskualdunak, eta Eskual-herria; ustez eztut jeusik neure baitharik ekharri, ez eta-ere autoretan kausitzen ezten gauzarik iskiribatu: Nihil dictum, quod non sit dictum prius. Nik egin dudan gauka da, Lirinensek dioenaren eredura; Eadem tamen, quæ didicisti, ita doce, vt dicas nove, non dicas nova. Lirineus. opusculo. advers. hæereses. Lehen Autorek erran tuzten gauzei plegadura berri baten emaitea, edo hor hemen banaturik zeudezinak elkhargana biltzea, eta Eskuarara ganbiatzea, bide hunetaz Eskualdunek bertze hitzkuntzetako (?) istorioetako itzalaren azpian dauntzan gauzak, jakin detzaten amoreakgatik, hartarakotzat baliatu naiz Trogo Ponpejoren exenpluaz, zeinak Greziako, eta mundu guztiko istorioak Latinez iskiribatu, baitzituen, Latindunek Grekoenak, eta Grekoek Latindunenak irakur zetzatenzat. Halatan bada nik-ere iskiribatzen dut Latinez, eta Eskuaraz, eta halako ordea ibili naiz Rut Moabitarra bezala: Abijt itaque, et colligebat spicas post terga metentium. Ruth. cap. 2. Rut Moabitiarra (sic) ogi epaillen eskuetarik erortzen ziren buruka biltzen zebilan Boozen landan: Eta nola Istorioak, eta Autoren iskiribuak baitira landa eder, eta kabalak, zeinetan kausitzen baitira falak, eta garba eppaitekoak, halatan laster egin ikatu dut landa eder, kabal, eta aberats hetara.

§ 13

        Ordea indarrez eskas kausitzen nuen neure burua eskumenka, edo ahurka landa zabal hetan eppaiten haritzeko, halatan bada kontentatu naiz buruka biltzen ibiltzeaz, hetarik moldatu dut oppil hau, ekaguturik ene izpiritu xumea eztela gai ogi ossoaren Eskual-herriko mahainean presentatzeko. Denbora berean ibili naiz Autoren mahainetarik erortzen diren paporren biltzen, eta baldin menturetan gertha badadi, hetarik ilkhitzera janhari (?) zapporetsua, eztate ene izpirituko agudeziaz, bainabai ene Aingiru begiralearen inspirazinotikkako obra, eta effetua.

§ 14

        Lehen erran dudana, diot berriz ere, utzi tudala hainitz gauza aippatu gabe: ordea hainitz gehiago aippaturik-ere, segur naiz: oraino bertze hainitz gehiago geldituko zitzaizkidala aippatzeko, Senekak dioenaren eredura: Multum egerunt, qui ante nos fuerunt, Multum adhuc restat operis, multumque restabit, nec vlli nato post mille sæcula recludetur ocasio aliquid adhuc adijciendi, Senec. Facilius tamen id præstabit, qui hæc prius præcognita habuerit, et inventis facilius est addere. Gure aitzinekoek hainitz gauza egin zuten, oraino hainitz trabaillu gelditzen da, eta geldituko-ere bai; milla menderen ondoan-ere ezta parada faltako zerbaiten berretzeko: Eta hunen arrozoina emaiten daroku Kregorio Sainduak: Quia fere nunquam sic rex exponitur, vt ei non plura remaneant, quoe quotidie exponantur. S. Gregor. in proæm. ad lib. Reg. Ezta gaukarik hain ongi argitara emaiten, non oraino ezbaitira hainitz gehiago bilhatzeko, eta kausitzeko gelditzen: eta hala nik hemen erran tudanak baino gehiago erranik-ere, hainitz gehiago diratezke oraino erraiteko gelditzen direnak. Eta kontrarioaren erraitea lizateke erhokeria handia, eta egiazko erreberia Philosopho zuhur guztiez kondenaturikkakoa: Qui omnia scire se putat, stultus est, qui omnia se ignorare credit stupidus. Erhoa da, gauza guztiak dakitzala uste duena, tontoa jeusik eztakiela uste duena.

§ 15

        Philosophoak ezagutzen du gauza batzuek jakin arren, badirela bertze hainitz hark eztakitzanak: Philosophus autem se qædam scire, et plurima ignorare cognoscit. Hau da Philosofoen artean dabilan errefin ardurakoa, eta hau bera da nik-ere erran nahi dudana, zeren arrozoin hau dela kausa, Gizona loharkaturik legokena, atzartzen eta mugidatzen baita, oraino ezagutzeko eta jakiteko gelditzen zaizkon gauzen bilhatzera, Pliniok dioen bezala: Incitantur homines ad cognoscenda, quæ deferentur. Plin. Iun. lib. 9. Epist. 27. Estuzu beraz zer bekhaiztu: zeren eginbide hunetan eskuak sarthu tudan ezen parada etzaitzu behin-ere faltatuko zerbaiten egiteko, athea bethi zabaldua gelditzen zaitzu, baldin jeusik berretu nahi baduzu: eta oraino are baino gehiago zeren nere obratto huni hainitz gauza falta baitzaizko behar den perfezinora heltzeko: halatan beraz enplega zaitea zeure eginbidearen egiten, zeren obligatua baitzara zeure herriaren progotxutan trabaillatzera, baldin egia bada Zizeronek erraiten darokuna: Cole pietatem, quæ cum sit maxima in parentibus, et propinquis, tum in patria maxima est. Cic. in Som. Scip. Burasoentzat, eta ahaidentzateko obligazinoa handia delarikan, handiagoa da Sort-herri arentzatekoa: eta bide hunetaz emanen duzu, Kasiodorok dioen bezala, orainokoek athera eztuten zenbait argitasun berri, eder: Inde fiet, vt aliud inde genus expositionis acutissimum, pulcherrimunque nascatur, et quod forsitan priores nostri in commentis minime dilucidarunt. Casiod. divid. lec. 16. Eta orduan erranen duket bozkario, eta sendagailla handirekin Anjerinok erran zuena: Quid tunc? Carbones quoque sunt nigri, sed flamma tacti, vnde rosa verna rubent. Ene obratto hau argitzat ezbadere, agian ikhatzat bederen zerbitzatuko dela, eta zure izpirituko haizetto (?) batekin arrosa gorriaren kolereko khar bizia eraginen diozula: Eta orduan haltoki erranen dukiegu, egiazko Eskualdun balent baten eginbide ohorezkoa zor zaitzula, ordea harmen, eta nabegazinoaren manajatzeko baino, ez estimu gutiagokoa.

§ 16

        Egiaz gaitz da, eta halatan behar bada idurituko zaitzu ezin dateken gauka bat aippatzen dudala: Difficultas magna imposibilitati æquiparatur. L. 1. §. ex quo, et L. continuus, §. cum quis. D. de verb. Zeren legeak gauza gaitz bat ezin dateken gauzarekin konparatzen baitu.

§ 17

        Ordea ezta hau arrozoin bat aski dena bat-bederaren bere eginbidetik gibelarazteko, ezen ezta dudarik bertze hitzkuntzek-ere lehenbiziko hatsapenean eta abiaduran nekhe eta arantze berak iragan zituztela: ordea entsejatuz, eta trabaillatuz, azkenean bere xedera dira; Greziarrak-ere asko joan ethorri, nekhe eta entseju erabilirik Trojara ziren, eta ongi larrutik gostarik hartaz gozatu ziren. Hau da atheka zeinetarik iragan behar baita: Qui é nuce nucleum esse vult, frangat nucem. Eltzaur xistorra jan nahi duenak, eltzaurra koskatu, eta hautsi behar du, dio errefinak: Plautok-ere gauza bera dio: Qui commodum appetit, ne fugiat laborem. Plau. in Curc. Progotxua nahi tuenak behartu aberiak, trabailluak, eta ekhajak; ezta ontasunik penagabekorik; trabailluan, eta nekhean du gizonak bere primeza: In sudore vultus tui vesceris pane. (Cap. 3. Gen. v. 19). Eta handik behar du athera bere mantenua, hala gorpputzekoa, nola arimakoa: eta hau da xoilki merezitzeko bidea hala Jainkoaren aitzinean, nola Gizonenean: halakotz beraz atzar zaitea (?), eta duzun animo et (sic) kuraia Jainkoak eman darotzun izpirituaren progotxoski enplegatzeko; eta gisa hunetan gidatuko dukezu ene obratto hau perfezinoko portura, eta denbora berean halaber errezibituko duzu zure nekhearen errekonpentsa justua.

§ 18

        Orai nahi dut mintzatu ene kontrako alhamenez, eta errankizunez, zeinak oraidanik entzuten baititut, kanpo alde horietarik erraiten dutelarik ezen, konplituko dudan baino gehiago prometatu dudala, eta behar den perfezinoan ezin athera dezakedan obrari ekhin natzajola: azkeneko huntaz bezanbatean balukete zenbait arrozoin, ez ordea erraiteaz, nik prometatu dudala; zeren ezbaitiot nik nihori egin eszaitzarik, ez eta-ere egiteko hunetan nihorekin enaiz bahitu. Iduritzen zait hainak dabiltzala xoilki zerbailen erasteko parada bilha: ordea hainak nor diren nik hemen izendatugabe, eta erhiaz erakutsi gabe, bere mintzotik seinale dira: zeren iskiribu sainduak dioena ezin falta baititeke: Loquela tua te manifestum facit.

        Hainak dira ene adiskide itxurazko baitzuek ene hutsei jakartzeko mihiak sufle, eta arin tuztenak, eta baldin gauza onik kausi balezate-ere, estimu guti egin lezaketenak: hainak bada nahi baitutzu ongi ezagutu, nihorekin mintzatzera heldu zarenean, solasari guardia emozu: ezen halakoek nihoren abantailla, eta laudoriorik entzuten tuztenean, ez aditu iduri gorrarena eginez, burua bertze alderat dakite itzultzen, eta halako solasari atheak hertsteagatik, gathua brasen gainetik bezala, saltoka, eta lasterka dohazi bertze perpaus batetara; ordea aditzen badute, hek gogoan eztuten zenbait presunaren kontra, badela zenbait erraiteko; orduan beharriak erne tuzte, irria prest, samur eta goj hara, eztute ez orduan solasa ganbiatuko; baina bai lagunduko, eta emanen bide gaizki mintzatzeko; orduan da hekien uzta, hazten dira, eta hagitz atsegin hartzen dute: hauk dute liztorren propietatea; liztorrak dira marrant, eta ausikilari, mintki ausikitzen dute: ordea eztirik ez eskorik, edo argizagirik eztute egiten; bertze presuna hauk-ere bada gisa berean marrant dira ezbaitakite gaizki baizik mintzatzen; ausikilari, zeren jaingin, eta gibel-jale baitira bere Giristino lagunentzat. Hargatik Arxiloxiren thonbako marmola harriaren gainean molderatu zituzten liztorrak ziren mihi-gaixtoen figorak, kopla hunek dioen bezala:

                Archilochi tumulo insculptas de marmore vespas,

                Esse ferunt, linguæ certa sigilla malæ.

        Hauk dakite ederki, eta sothilki bere ustez bat-bederaren kontra bere pozoinaren hedatzen, kapatzat, eta estalkitzat hartzen dutelarikan, ongi ikhasi nahizko desirkundea, edo itxurapenezko urrikaltzapenaren azpian: krokodilaren kontua dute, mintzo dira ahoan bat, gogoan bertze bat: arnoa kridatzen dute, eta minagrea saltzen: sugearen propietatea dute: sugeak xistuz dagoela ausikitzen du. Halatan eztiote barkhatzen ez Sainduei, ez jakintsunei: behintzat etzioten berkhatu Jeronimo Elikako Dotor, eta Saindu handi hari, ezen huna zer dioen berak: Cogor per singulos scripturæ divinæ libros adversariorum respondere maledictis: qui interpretationem meam, reprehensionem septuaginta interpretum criminantur. S. Hyeronym. in. prolog. Iob. ex hæbreo in Latinum conversum.

§ 19

        Ordea hau nondik heldu den Eklesiastikoak emaiten daroku miragarriki aditzera: Tam invencilia sunt judicia hujus temporis, vt hi qui legant, ne enim considerent, quid legant, quam cujus legant. Eccles. lib. 1. Denbora hunetako izpirituak hain dira flakkoak, non irakurtzen dutenek, ezbaitute konsideratzen zer irakurtzen duten, baizik norena, eta noren eskutikakoa den eta hori heldu da zeren hainek ezin onhets baitetzakete presuna batzuen erranak, eta oraino are gutiago eginak. Hargatik Basilio Sainduak-ere iskiribatzen zioelarikan Libano Sophistari, erran zuen: Horreo, et tremo diem illum cogitans in quo sermonem meum iudicaturus es. S. Basil. epist. 18. ad Libanum Sophistam. Lazten, eta ikharatzen naiz, orhoitzen naizenean ene perpausak kure jujamendura ethorri behar duela. Bada nik eztut hala erranen: zeren errankizunetzat ezbainaiz beldur; nihorentzat beldur izaitekotz, behar nuke izan Jakintsunentzat, edo jeusik eztakiten enorantentzat; Behinik behin enaiz beldur jakintsunentzat: zeren manera hunetako akzionean bere buruak zaurt letzakete, eta hain estimu handitako gizonei eztagoten gauza arrotz bat eginen lukete. Bada are-gutiago beldur izaiteko dut jende enorant jeusik eztakitenentzat: zeren beretzat eztakienak, jeusik ezbaitaki bertzerentzat: beretzat eztakitenek, nola erakuts, ahal dezokete? errankizunen bada despit, eta hek atsekabe dutelarikan, ossoki deliberatu dut obratto hunen argitara emaitera, Jainkoak demon fortunarekin.

§ 20

        Hemendik ordea eztut erran nahi nik: gauzak itsuan, ongi eta umoki konsideratu gabe sinhetsi behar direla: zeren Philosophoen mezua baita: Dicta philosophorum examinanda, si etiam vera videantur. Philosophoen erranak ongi pisatu behar dira, egiazkoak iduri izan arren.

§ 21

        Ordea badira presuna batzuek asko-orduz jakin gabe zer irakurtzen duten, edo gauzak zer monta duen, edo zertara darontsan ikhusi gabe, eta oraino hekien buruko eztelarikan, berehala arbujatzen, edo onhesten baitute Autoraren alderat duketen gaitzerizkoaren, edo onheritzkoaren eredura.

§ 22

        Baina gauza hunen gainean zer dioela uste duzu Platonek? Qui positioni non credit, reprobare debet, et qui reprobare non valet, credere debet, Plato. Ezta ez aski, zuk erraitea, (dio), etzait iduritzen hau hala dela, edo ahal datekela, non kontrarioa klarki, eta garbiki eztuzun arrozoinez frogatzen; eta baldin ezin froga badezakezu, obligatua zara sinhetstera. Bitartean hunelako hauk jeusik ezin froga dezaketelarikan, zeren jeusik ezbaitakite, guztiarekin-ere nahiago dute segitu bere burutik heldu zajena, zeren iduria baitagote Philosopho, eta Autor zuhur guztiek baino gehiago badakitela; halatan halakoez erraiten du Thomas a Khenpis gizon handi hark: Quod si suum sentire magis sequi, quam alijs exercitatis credere volunt, erit eis periculosus exitus, si tamen retrahi a proprio conceptu noluerint. Thom. a Khemp. (sic) lib. 3. c. 7. § iij. de Imitatione Christi. Baldin nahiago badute, bere burutik heldu zajena, segitu, ezen ez Gizon jakintsunen abisua, eta ezbadute nahi bere hartarik apartatu hekintzat izanen da ondore perilosa. Eta hau hunela ikhusirik, erran zuen Jeronimo Sainduak-ere: Si tanti, et tam eruditi viri fastidiosis Lectoribus displicent, quid de me facturi erant? S. Hyeron: In Prom. lib. ij in Isaiam. Baldin hanbat, eta hain gizon jakinak ezbazaizte agradatzen irakurtzaille fastikosei, zer ikanen da nitaz? dio Jeronimo Sainduak. Beraz eztut zer miretsi zer-nahi den gauza nitaz erran dezaten, hain Gizon jakinez, eta Sainduez errankizunak zituteztenaz geroztikan.

§ 23

        Ordea Katon zuhurrak hainitzetan bezala orai-ere emaiten daroku erremedio on bat, jaingin haukien kontra: Maledictos recté agendo contemne, quum recté agas, ne cures verba obtrectatorum, non est enim in nostro arbitrio situm, quale sit illud quod vnusquisque dicat, quatenus hominum non possumus linguas cohibere. Caton 1. præcep. lib. ij. Gibel-jale eta errankizun dunak ongi obratuz mespreza zatzu; zeure eginbidea egiten duzuino, etzaitzula jeusik hekien hitzez; eztago gure baithan, ez gure eskuan, bat-bederak zer erran dezan; zeren Gizonen mihiak ezin debekha baitetzakegu. Beraz haukien kontrako erremedioa da xoilki ongi egitea, Autor berak dioen bezala: Illud stude agere quod bonum est. Halakotz beraz eztut zer egin kasurik errankizunez, zeren uste baitut ene eginbidea ona dela, Agustin Sainduak dioenaren eredura: Nemo prohibetur á studio cognoscendæ veritatis, quod ad laudabile pertinet otium. lib. 19. de Civitate Dei cap. 19. Nihor ezta debekkatzen egiaren ezagutzeko estudiotik, eta hunelako enplegua laudatzeko da. Zeren estudioaren bidez bilhatzen baita egia: hargatik erran zuen Galeno mirikuntzako gure Printze jakintsun hark-ere. Et veritas investiganda erit, quam licet non assequamur omnino, tamen propius quam nunc sumus, ad eam perveniemus. Gal. lib. de vtilitate reip. cap. 1. Egia bilhatu behar da eta ossoki ez kausitu arren, halere orai baino hurbilago hurranduko, eta hurbilduko gaizko, bilhatzeko entseiuak eginez.

§ 24

        Beraz Autor haukien eredura enaiz gaitz erraiteko, zeren jarri naizen eginbide ohorezko hunetan, nihork ezin debekkatuzkoan, eta nihori bidegaberik ekhartzen eztionean? nahi dut enaizen heldu ossoki xedera: ordea halere hau da xederatzeko bidea, bide hunetaz ikhasten da, jakintsun batek erran zuen bezala: Vt docendi studio possim discere, et quamquam semper discens, nunquam tamen ad statum perfectionis perveniens. Irakasteko estudioarekin ikhas ahal dezakedan, eta ikhasten hari naizelarikan, behin-ere perfekzinoko estatura heldugabe, eta egiazki arrokoinekin erraiten du, zeren estudioko enplegua baita jakin nahizko hidropesia bat, zeinak berekin baitakarke ikhasteko, egartsu ezin assesiatuzkoa, Enodio Sainduak dioen bezala kopla hautan:

                Ingenij quisquis festinus tendit ad amnem,

                Non putet ambiguum, sic vivit vt sitiat.

                        S. Enod. ad Faust. de carmin. suis.

§ 25

        Ordea bertzerik ezbada-ere konsolatzen naiz, zeren iduritzen baitzait aski egin dudala, bederen ondokoei perfezinorateko bidearen erakustea; hargatik bada eztezozula beha xoilki ene obra huni, baina-bai ene intenzinoari, eta haren arauera ikhusiko duzu ene hutsak barkhakizun direla, zeren Moralisten errana baita: Quidquid agant homines, intentio iudicat omnes. Errezibi zazu beraz dena den bezala edo egizu Horaziok dioena:

                Si quid novisti rectius istis

                Candidus imperti: si non, his vteze mecum.

                        Horat 19.

                Arrozoin hauk baino hobeagorik baldin baduzu,

                Adiskidea hetarik zenbait huz dietzadatzu.

        Bertzela kontenta zaitea Terentzziok erran zuenarekin: Si placeo, vtere, sin minus vale. Ter. On bazaitzu errezibi kazu, bertzela zaude braborik.

§ 26

        Eta nola iduritzen baitzait oraikotzat ja askitsu mintzatu naizela, akhabantzaren emaiteko bada, itzuliko naiz orai-ere obra hunen hastean fintzatu nituen Profeta beraren hitzetara. A. A. A. Domine Deus ecce nescio loqui, quia puer ego sum. Aita, eta Semea, eta Espiritu Saindua Ene Jainko Jauna hirur presunetan egiazko izaite bat eta Jainkotasun bat bera duzuna, galdegin narotzun, eta eman darotazu garazia; zure erranaren eta promesaren eredura: Pulsate, et aperietur vobis. Obratto hunen moldatzeko; milla million esker darotzut garazia hunetaz, eta bertze gainerako Eternitate guzitik egin darozkidatzunez: hekien ezagutzetan bada, eta zeren haitzara zaren bezalakoa, eta guztiz ona: ofrendatzen darotzut obratto hau, eta hunekin batean ene izaite guztia. Eta baldin suertez hemen kausi badadi nihoren progotxuko on dateken gauzarik, biz zure loria Sainduko, zeren zu zeroni baitzara ontasun guztien hatsapena, eta ithurri bizia, zeinetarik sortzen, jajotzen eta heldu baitira gauza on eta ongi gidatu guztiak. Ordea zer-ere huts, edo eskasia, eta falta kausituko baitirateke, hek guztiak ene ganikkakoak dirateke, Godart Gikon handi hark koplaz ederki erran zuen bezala:

                Pulchri quicquid habet, quod cecini, tuum est.

                Si quid deficit, est meum.

                        P. Godart oda. 3. methaphis.

        Eta nola ezarri bainauzu zure Eliza Katholika Sainduan, halatan utzten tut zer-ere falta eta huts egin izan baitituket eta hek guztiak haren menera, ezagutzara, eta autoritatearen azpira. Hark manatzen, eta sinhesten tuen gauza guztiak; nik-ere nahi tut humilki, eta borondate onez onhetsi obeditu, eta fermuki sinhetsi, hala-nola onhesten, obeditzen eta fermuki sinhesten baititut, hetan nahi dut bizi eta hil-ere bai, zeren hau baita zuk ezarririkko legea, eta zuri agradatzen zaitzuna, eta Gizon guztien salbamenduko egiazko bidea; halakotz beraz hala-biz.

Akhabantza

(Errege Profetak erran zuen bezala.) Benedictus Dominus Deus meus; qui docet manus meas ad prælium, & digitos meos ad bellum. Ex. psal. 143. ver. 1.

O fortunatos nimium, sua si bona norint Agricolas! ex Virgil.