ESKUALDUN
ESKUARAREN ARBUJATZAILLEAK,
BERAK DIRA ARBUJAGARRIAK

§ 1

        Bi arrozoinez ordinariozki gauzak mesprezatzen ohi dira, edo dela hekien baliostasuna ezagutu gabez, hala nola urrea, eta zilharra lupean (sic) daudeino, baitira oinpean ostikkatuak, lur puska batez baino gehiago, hetaz estimurik egiten eztelarikan: baina ongi preparaturik bere garbitasunean ezar ditezinean, mundu guztiak du estimu handi hekintzat. Oraino bertze-alde mesprezatzen dira gauzak, noiz eta-ere naharo, eta frankian baitabiltza.

§ 2

        Hau bera gerthatzen da bada hemen-ere: ezen Eskuara delarikan Babiloniako dorretik ilkhi ziren hitzkuntza hautuenetarik bat, eta Eskual-herrian ardurakotzat dabilana, guztiarekin-ere egun kausitzen da arbujatua, eta mesprezatua bi jende araldez. Batzuek dira Eskuararik eztakitenak, eta bertzeak Eskualdun Eskual-herriko ume eskuararen jakiteko obligazino dutenak.

§ 3

        Lehenbizikoek arbjatzen (sic) eta mesprezatzen dute gure Eskuara mintzoaren habarrotsetik, edo hitzen soinutik, zeren hekien beharriari estrainio, edo arrotz eta irrigarri iduritzen zaizkon Eskuarazko hitzak; Marianak-ere hargatik erran zuen: Soli Cantabri linguam hactenus retinuerunt rudem, et barbaram cultumque abhorrentem.

§ 4

        Ordea hau da arrozoin hagitz flakko bat, eta berenez indarrik gabekoa: ezen lenguaja baten arbujatzeko aski baliz bat-bederari hitzkuntza arrotzetako hitzak estrainio eta irrigarri iduritzea, dudarik gabe hitzkuntza guztiak liratezke arbujatzekoak: zeren Eskualdunari-ere estrainio, eta arrotz iduritzen baitzaitzko bertze hitzkuntza arrotzetako hitzak, hala nola batzuei iduritzen baitzaizte estrainio direla eskuarazkoak. Ordea, zein nahi hitzkuntza arrotz ikhasi dugun ondoan, egiten gara hartara, egundainotik eta bethi hartan ethorriak, eta ohituak baitgine bezala. Eta nola arbujo molde hau heldu baita arrotzkalean, eta usaja faltatik; halatan erran diteke mesprezio suerte hau barkhakizun dela, eta oraino hanbatenaz barkhakizunago, zenbatenaz-ere Eskualdun Eskuararen jakiteko obligazinoa dutenen enorantzia, eta arbujoa baitira hobenduriagoak; zeren hurkoetarik heldu den arbujoa, eta bidegabea sentikor-ago, eta ukhigarriago baitira, ezen ez jende arrotzetarikkakoak, Profetak-ere hargatik erran zuen: Quoniam si inimicus meus maledixisset mihi, sustinuissem vtique. ps. 54. Etsai baten ganik zernahi sofritu nukeen; baina adiskidetarik, hurkoetarik, eta beretarikkako laidoak, eta bidegabeak, nork eztaki zein mintki errezibitzen diren? ezen badio Suetoniok-ere, Julio Zesari bere etsajak hiltzera joan zitzaizkonean, eta hil izan baitzuten hogoi, eta hirur traketa kolpez, nihortaz-ere etzuela erakutsi hanbat sentimendu, nola Marko Brutoz, zeina bere seme propiala izan bailu bezala hajitz maitaroki hazi baitzuen, eta hala haren bihotz uherraz, eta borondate gaitzaz miretsirik erran zioela: Et tu quoque fili mi? eta zu-ere ene semea ene kontra? hanbat ontasun eta fagore egin eta ondoan, hau da zure aitari baino obligazino gehiago diozun presunari emaiten diozun pagua eta errekonpentsa?

§ 5

        Iduritzen zait egun Eskuarak edo Eskual herriak-ere arrozoin handirekin erran dezakela gauza bera bere seme ezagutza gabeko hautaz Profetarekin batean (erraiten tuelarikan hitz hauk): Tu vero homo unanimis, dux meus, et notus meus, qui simul mecum dulces capiebas cibos: in Domo Dei ambulavimus cum consensu. Psal. 54. Hazi zaitut neure ugatz garbiaz, gidatu, eta ezarri Jainkoaren lege Sainduan, bitartean zure ganik eztut errezibitzen laidorik, eta arbujorik baizik: zu izan behar bidean ene sostengu, zu zara ene etsairik handiena, eta ene ongi eginak esker gaitzez pagatzen tutzuna, ikhus zazu munduko bertze jendaki guztiek nolako amodioa erakusten duten bere herriarentzat, eta amak emanikkako hitzkuntzaren alderat? handik ikhusiko duzu batbederaren eginbidea dela sortzeak bahitzat bezala emanikako hitzkuntzaren jakitea, ohoratzea, eta aitzinaraztea.

§ 6

        Obligazino hau exenpluz erakutsi darokute munduan izan diren jendakirik jakintsunek, eta balentenek, hala Grekoek, nola Erromarrek, hala batzuek nola bertzek bere hitzkuntza propiala denbora, eta lekhu guztietan egin ahalaz bethi ohoratzen abantaillatzen, eta aitzinatzen zuten, eta bertzerenez nausa eta irri egiten.

§ 7

        Erromarrek bereziki estimu handia egiten zuten bere hitzkuntzaz, ezen lekhu, eta denbora guztietan berek berea ohoratzen zuten, eta bertzek-ere ohora zezaten egin ahalaz entsejatzen ziren; hargatik Grekoei ihardetsi behar ziotenean, errespustak Latinez emaiten ziotzaten, eta oraino etzituzten entzun nahi, non Latinez edo interpretez etziren mintzatzen: etzuten hau xoilki egiten Erroman bainabai oraino Grezian eta Asian-ere, bide hartaz bere hitzkuntza Latina hobekiago errespetarazteko, eta jendaki arrotzetara hedarazteko, Balerio Maximok dioen bezala. lib. 2. c. 2. § 2. erraiten du Suetonio Frankilok-ere; Sermone Græco quamquam alias promptus, & facilis, non tamen vsquequaque vsus est. Abstinuitque maxime in Senatu, adeo quidem, vt monopolium nominaturus, prius veniam postularit, quod sibi verbo peregrino vtendum esset; atque etiam quodam decreto Patrum cum emblema recitaretur, commutandam censuerit vocem, et pro peregrina nostratem requirendam, aut si non reperiretur, pluribus, et per ambitum verborum rem enuntiandam. Militem quoque Græce testimonium interrogatum, nisi Latine respondere, vetuit. Sueton. in Tiber. cap. 71. Dio bada, Tiberio, Zesarek zeakielarikan hitzkuntza Grekoa, etzela hartaz baliatzen, ez mintzatzen; aitzitik behin okasino batean hitz arrotz baten erraiteko zegoelarikan, lehenik bere parlamentari, edo konseilluari galdegin zioela hitz arrotz haren erraiteko libertatea eta denbora berean Parlamenteko Jaunekin batean deliberaturik, eman zuela mezua edo manamendua, hitz arrotza khendurik, haren lekhuan herrikoa ezarriko zela, eta baldin kausitzen ezbazen herrikoa, hainitz hitzez edo itzulinguraka bazen ere, herriko hitzkuntzan erran behar zela: eta soldadu bat-ere baitzen lekhukkotzat etzun (sic) beharra, baldinetariak ezbazen mintzatzen Latinez etzedila izan entzuna.

§ 8

        Egiazki ezta hau Eskuararen zorthea, ez-eta-ere Eskualdun haukien xedea, zeinek aitzinarazi behar bidean, nahiago bailukete ikhusi ossoki iraungia, eta ehortzia, erraiten dutelarikan ezen, Eskuara hitzetan agorra, eskasa, eta moldegaitza dela, eta eztela jeusetako: laudorio suerte hautaz dakite hainek Eskuararen ohoratzen, laguntzen, aitzinarazten, eta edergailluztatzen: hautarik bat izatu da Oihenarto gure Eskualduna, zeinak baitio: Neque adeo verisimile est, sagacem naturæ dispensatorem tantulæ genti propiam linguam tribuere voluisse, nulli fere rei opportunam. Ad exercendum vero commercium, et tuendum cum finitimis populis consortium, prorsus incommodam. Oihenart. cap. xiij. lib. 1. p. 44. Eztu khanorerik naturalezaren autor zuhurrak hain jendaki gutiri, eta appurrari eman nahi izatu dioela hitzkuntza propiala, edo beurea, kasik jeusetako eztena. Tratuaren, edo merkkatalgoaren egiteko, eta mugakidekin batasunaren konserbatzeko, eta iraunarazteko jeusik balio eztuena. Hautxek dira Oihenartok Eskuarari iratxekitzen diotzan aitzinamenduak, edergailluak, laguntzak, ohoreak, eta fagoreak.

§ 9

        Nukelarik hainitz gauza Oihenartori hemen ihardesteko, guztiarekin-ere oraiko aldian uztentut bertze aldi batekotz, eta xoilki kontentatzen naiz Zizeronek Phaborinori eman zioen errespustaz: Tum Fronto ad Phavorinum, non inficias, inquit, imus, quin lingua Græca, quam tu videre legisse, prolixior, fusiorque sit, quam nostra. Sed in ijs tamen coloribus, quibus modo dixisti designandis, non perinde inopes sumus, vt tibi videmur. Marc. Tul. lib. de Oratore. Diotsa Zizeronek, Greka bazatekela zen konpliagoa, eta hedatuagoa, Latina baino, ordea hargatik etzezala pentsa hari iduritzen zitzajon bezain erromes, eta eskas zirela.

§ 10

        Eredu berean bada nik-ere erraiten diot jendaki aralde huni, eztutela pentsatu behar, eskuara hain erromes, eskas, eta moldegaitza dela, nola hek uste baitute: zeren Eskuarak, eta Eskualdunek baitakite gogora ethortzen zaizten gauzen adiarazten: nik behintzat, egia derradan, oraino eztut ikhusi, ez entzun, Eskualdunik ezin mintzatuz gelditu dela, gogoratzen zaizkon gauzen adiarazteko, hitzek, eta gauzen izenek eskas, eta labur eginik: edo bertzela erran behar lezateke Eskuara, eta Eskualdunak erdi-mutuak direla? zeren mintzatzean hitza faltatzen baitzaie, eta hala kasu hartan behar lukete kheinuz bederen adiarazteko libertatea, baldinetariak nahiago ezbadute erran mutuek-ere baino, oraino habilitate, eta traza gutiago dutela eskuarak, eta Eskualdunek: Irakur baletzate Eskuarazko autorak, Axular perpaus lanoan, eta Etxeberri Jaun appeka bere kopletan, egiaz hetan khausi lezakete, ea Eskuarak, eta Eskualdunek baituztentz hain naharoki, eta frantzoki, nola zein nahi bertze hitzkuntzek, izpirituko pentsamenduen sothilki, eta agudoki adiarazteko: behar tuzten hitzak, izenak, eta mintzatzeko manera diferentak, eta agian orduan erran lezakete Sidoniok erran zuena: Intelliges non tam cursum deesse, quam campum. Sydon. lib. 4. Epist. Erran dut: ezta Eskuara hitzetan hain erromes, nola eremuz baita eskas, eta labur: Eta hala eztute ez zer Eskuara hobenduri eta faltaduri egin, baina bai bere buruak, zeren diren hain lazoak, eta artha appurretakoak, sortzeak emanikkako hitzkuntzaren ikhasteko.

§ 11

        Baldin bere baithan ausnar egiten balute, egiaz ezagut lezakete irrigarri, eta laidagarri direla; frogantzatzat eztut nahi ekharri bertze lekhukorik baizik hekien beren mintzatzeko manera astrugaitz nahasi maneragabekoa, hitz bat Latinez, bertzea franzesez, bertzea Gastelaniaz, edo Italianoz, eta bertze gainerako ahotik atheratzen tuzten hitzez jar zaitezke dudatzen ala diren Antipodetakoak, ala Barbariakoak; gisa hunetan egiten dute saltsa bat hanbat saltsakari diferentez appaindua, eta hain zappore gaitzetakoa, non munduan den sabeldarrajorik handienari-ere eman baitezoke higintza, edo goragalea. Bitartean orduan uste dute dohakabe hauk, mintzo direla haltokienik, eta ederkienik; noiz eta-ere baita okasinorik handiena, hetaz nausa, eta irri egiteko, eta Aluaro Aitonen-Seme Godo Kordobar hark Latindunez erran zuen gauza beraren erraiteko: Eheu Latini linguam propriam ignorant. cap. 22. Ai helas jendaki haukien irrigarriak beure hitzkuntza propiala eztakite? mihia dute gathibu, flako, eta lothua eskuaraz mintzatzeko, baina bihoaz Zizeronen gana, eta hark emanen diote erremedio ona: Quorum linguæ sic inhærent, vt loqui non possent, hæ scalpello resectæ liberarentur. Cic. 2. de Diu. Halakoen mihiak, dio Zizeronek, lantzetaz pikkaturik sufla, eta zalhu litezke, eta menturaz orduan ikhas lezakete ahotik hitzak athera baino lehen, nola mintzatu behar luten, Arnulo gizon jakintsun haren erranaren eredura: Habere quid dicas, et scire quomodo dicas. Arnul. Serm. habito in Concil. Turon. p. 2. tom. 12. biblioth. veter. Patr. Entseja litezke mintzatu baino lehen, zer erran behar duten, eta nola mintza jakitera, eta ikhastera. Ezen ezta aitzakiarik, ez desenkusarik bat bederak sortzetikkako hitzkuntzaren ez jakiteko. Hargatik erran zuen Isidoro Sainduak-ere: Omnem autem linguam vnusquisque hominum, sive Græcam, sive latinam, sive cæterarum gentium, aut audiendo potest tenere, aut legendo, aut ex præceptore accipere. Cum autem omnium linguarum scientiam difficilis cuique sit, nemo tam desidiosus est, ut in sua gente positus, suæ gentis linguam nesciat. Nam quid aliud putandum est, nisi animalium brutorum deterior, qui propriæ linguæ caret notitia. S. Isidor. lib. 9. orig. cap. 1. Batbederak dio, ikhas detzakela hitzkuntza guztiak, edo dela Greka, edo dela Latina, edo dela zein nahi bertze, edo mintzatzen entzunez, edo irakurriz, edo dela eskola-nausiaganik. Baina hitzkuntza guztien jakitea gaitz baita, hargatik eztela hain lazorik sort-herrian sortherriko hitzkuntza eztakienik. Ezen sortherriko hitzkuntza eztakienaz zer erran ahal diteke, baizik bestiak baino bestiago dela? zeren bestiek garbiki, eta klarki emaiten baitute aditzera, zer muetetakoak diren, batzuek janbaz, bertze batzuek marrumaz, bertzek arrubiaz, bertzek irrintzinaz, eta finean bertze batzuek kanta errepikaz: xoilki gure Eskualdun hauk eztakite adiarazten, nor, eta nongoak diren.

§ 12

        Eta oraino zein itsusi, eta ahalkagarri den sort-herriko hitzkuntzaren ez jakitea erakusten daroku Sparzianok Sebero Enperadorearen bizitzean: Cum soror sua Leptitana ad eum venisset, vix latine loquens, ac de illa Imperator erubesceret, dato filio ejus lato clavo, atque ipsi multis muneribus, redire mulierem in patriam præcipit. Sparciau. lib. fin. in fin. de censibus. Dio; abiadura gutitarik ethorri zela Enperadore izaitera, eta Enperadore egin zenean, bere arreba joan zitzajoela ikhustera, mintzo zela Latinez hain astrugaizki, non ahalkarazten baitzuen Anaja Enperadorea: ahalkeria hura bada bere begien aitzinetik khentzeagatik, berehalaxe eman zioela haren semeari konseillaritasuneko arropa, edo kargua, eta arrebari-ere hainitz emaitza, eta joja handi, eta hainbertzez despediturik, herrirat igorri zuela. Ikkus bezate bada Enperadore hau nola ahalkatzen zen, bere arrebaren mintzatzeko astrugaitzkeriaz, ela bitartean badakit, hauk eztutela axolarik beure ahotik erraiten tuztzun erhokeriez: O guztion ahalkagarrizko gauza (?) ezin sofrituzkoa!

§ 13

        Menturaz erranen darotazu Enperadore hau sentikkor, eta minbera egin zela, edo jeus guti aski zuela, Arrebaren despeditzeko; zeren Emazteki baten Latinez ez ongi mintzatzeak baitirudi hoben appurra, eta jeusgutia dela, Anaja Enperadore batek arrebaren gisa hartan bere etxetik, edo Enperador tegitik igortzeko? zeren emakumek ezbaitute obligazinorik hitzkuntza arrotzen jakiteko, eta bereziki Latinaren.

§ 14

        Bai-ordea Latina etzen hitzkuntza arrotza Arreba harentzat, zeren Latin herrikoa baitzen, haren herrian haurrak, eta emakumeak Latin mintzo ziren, orai gu eskuara bezala: baldin Leptisen Enperadorearen, eta haren Arrebaren herrian Latina izan ezbaliz hitzkuntza ardurakoa, Enperadorea etzen ez ahalkatuko, baina nola herriko umeak obligazino baitzuen herriko hitzkuntzaren jakiteko, eta hura mintzo Latinez hain astrugaizki, hargatik Arrebak ahalkarazten zuen Anaja Enperadorea, eta hori zela kausa berehala igorri kuen bere etxetik.

        Halatan egungo egunean-ere on lizateke halako Eskualdun ahalkagarrien herritik igortzea, eta khentzea; (badut uste kausi litezken zenbait joaiteko onik, bai halaber gogotik lihoazkenik, baldin kausi baledi bertze halako kargu, eta present emaille bat).

§ 15

        Gisa berean diote: Klaudiok jujetasuneko kargutik athera eta khendu kuela Greziako Printze bat, zeren etzeakien herriko hitzkuntza Latina, eta oraino etzela hortaz kontentatu, haren izena marraturik, eta borraturik, Erromarren herronkatik khen zezaken artean. Baldin egun ethor baledi Eskual-herrira bertze Klaudio bat, zenbat kargutarik khentzeko, eta Eskualdunen herronkatik atheratzeko kausi othe letzake?

§ 16

        Eta baldin orainokoan ekharri tudan arrozoinak eta presunaja handien exenpluak ezbadira aski egiaren hainei sinhetsarazteko: Bihoaz Indietara, eta ikkusiko dute hango jendek nolako amodioa ekhartzen dioten bere herriko hitzkuntzari: eta baldin biaja, edo iornada hori luze bazaie entzun, eta sinhets bezate, Aita Agustin Davilak dioena: Nunc vero tanta est ingenij eorum, fælicitas, vt et Latine, et hispanice scribant nostris pueris elegantius &c. lib. 1. cap. 43. Indiarrak izan arren hain izpirituz habilak, atzarriak, eta har-aira onetakoak, non gure arteko muthilkoek baino bokkantzoskiago Latinez, eta Espainolez iskiribatzen baitute: guztiarekin-ere badutela bere baitharikkako amodio berezi bat bere hitzkuntzarentzat, eta hura dela kausa, asko ikhasiko luketenek Latinez, eta Gaztelaniaz mintzatzen, gelditzen direla ikhasi gabe, bere herriko hitzkuntza ez galtzera uzteagatik. Horra beraz Eskualdun aralde hautaz gainerako bertze jendaki guztiak zein issuriak, eta emanak diren bere sort-herriko hitzkuntzarentzat: xoilki gure hertar hauk dira bakharrak, mamia dastatu gabe, axaletik bere hitzkuntza arbujatzen dutenak: iduritzen zaje jakintsunak direla, ordea egundaino eskoletako berririk ikhasi gabe: itxurapenezko jakintasun baten azpian dabiltza guztiak hanpatuak, eta airatuak eta handik banitatearen guajak berekin daramatza herrestatuak: zereu Eskuara faltaduri eginez nahi baituzte bilhatu bere abantaillak; erran nahi dut bere baiak, eta faltak eskuararen gain eginez, nahi lituzketela gorde, eta estali bere enorantzia, eta hutsak: hartarakotz bere usajara, eta nahi dutenera gauza guztiak itzultzen tuztelarikan eta hala hekien hitzak, eta solasak dira nahasiak, eta batere bokkantzarik gabekoak; hitzetik hitzera barbarismoa darie; eta bide hunetaz bere buruak jende-xehearen artean jakintsuntzat iragan-araztentuzte. Hautaz iduritzen zait erran ditekela Bernat Sainduak dioena: Multi multa sciunt, et se ipsos ignorant. lib. 2. de consideratione. Hainitzek hainitz gauza badakitela, eta bere buruak eztuztela ezagutzen: eta hala ezagutza hau ikan gabez dabiltza ergelkeria, eta enoxentkeriaketan, eta asko orduz bere buruez goragoko gauzen ondoan. Ordea halakoez erraiten zuen Sokrates Philosopho handi hark: Putabat Socrates furori ac dementiæ proximum est, suprema inquirere, et aliena perscutari, ijs ignoratis, quæ sunt in nobis. Jeure baithako gauzak jakin gabe gure buruez goragoko gauzen bilhatzea, eta gauza arrotzketan ibiltzea dela erhokeria bat bekalatsu. Gauza hau Atso batek Thales Milesiarrari Greziako zazpi zuhurrenetarik lehenbizikoari sothilki eta ederki eman zioen aditzera. Atso gaizoak ikhussi zuen Thales gizon handi hau begiak goiti altxaturik, jeusi goardiarik egin gabe, zeruei beha zegotelarikan, nola erori zen zulho batetara, harri batek trabaturik, eta orduan diotsa: ô Stulte vir, quæ supra te sunt, quæris, quæ vero infra te, imo intra te ipsum sunt, ignoras? O Gizon zoro, eta zentzugabea, hitazgoragoko gauzen bilha abilana, eta heure azpian, eta oraino heure baithako gauzak-ere ezagutzen eztituana? A zein abisu miragarria, eta konseillu ona, eta ez atso gisakoa; zeren atsoek ordinariozki ez baitute konseillu, eta abisu makhurrik baizik; baina hunen erranak merezi du urrezko letrez iskiribatzea; Philosopho guztietarik haltoenak eta jakintsunenak ere etzukeen eman sententzia bat ederragoa: zeren hitz gutiz hain izpirituzki emaiten baitaroku aditzera; zein gauza ederra den, eta progotxosa, bat-bederak bere buruaren, eta bere baithako gauzen ezagutzea, eta gure ezagutzaz goragokoen uztea. Hargatik bada othoitzten tut gure Eskualdun Eskuararen mesprezatzailleak. Atso gaizo hunen sententzia hau gogoan ongi idukitzeaz, eta hunen eskolaz ongi baliatzeaz: hau hala egiten badute, esperantza izanen dut, hitz arrotz hortik, eta hemendik ebatsirik Eskuarari juntatzen diotzatenak, utziko tuztela, eta eskuarazkoak bilhatuko eta hau da bat bederaren eginbidea. Aliena concupiscere noli, ait Cato, id est tuo contentus esto. Dio Katon zuhurrak: Etzaren bertzeren gauzen gutizioz, zeureaz kontenta zaitea; bertzela begirautzu zenternara eror etzaitezin, Thales ustekabean errekara bezala.

§ 17

        Hunarainokoan ekharri tudan frogantzak, eta arrozoinamenduak dira, batzuek presunaja handi, eta zuhurretarik atherajak: bertzeak abre mutuetarikkako konparazinoak. Ordea on lizateke huts egiten ezbanu: bataz, zeren jendaki haukien izpirituak ikanez (?) hain laburrak, eskasak, eta minberak niholarateko maneraz, ezbaitira gai arrozoinamendu hautaraino hedatzeko: zeren baitakit gaitzituko zajela, eta oraino mespreziotzat hartuko, abre mutuekin konparatzea, ezen halakoen errefina ohi da, presunak eztirela abre mutuekin konparatzeko.

§ 18

        Bitartean iskiribu Sainduak dio: Homo cum in honore esset, non intellexit, comparatus est jumentis insipientibus, et similis factus est illis. Psal. 48. Gizonak, ohorean zeino, etzuen aditu ez ezagutu bere burua, eta konparatua da bestia erhoekin, eta hekien iduritako egin da. Eta oraino bertze lekhu batean laudatzen du sugearen, eta xinhaurriaren prudentzia, (vade ad formicam &c.), zeinekin gisa hunetako presuna erho enorantak, eta urgilliaz betheak ez baitira gai konparatzeko, aitzitik (halakoez lehen) erran diteke xoilki: Homo cum in honore esset, non intellexit, comparatus est jumentis insipientibus, et similis faetus est illis. Eztute beraz zer arrankuratu bestiekikko konparazinoaz? Eta hala jautsiko naiz oraino ekharri tudan konparazinoetarik beherago, eta nora? baizik munduan den gauzarik appallenetara, eta beherenera, zeina baita Lurra bere belhar, zuhaitz, ela arbolekin, haukien bidez, hei irakasteko bere eginbidea: Germinet terra herbam virentem, et facientem semen, et lignum pomiferum faciens fructum juxta genus suum. Gen. 1. Dio iskiribu sakratuak: Lurrak eman beza belhar ferde hazi emaillea, eta arbola fruitukorra, here muetaren eredura fruitua ekhartzen duena. Ela oraino bertze-alde dio: Arbor bona fructus bonos facit autem arbor malos, malos fructus facit. Zuhaitz, eta arbola onak fruitu ona, gaix-toak gaix-toa dakkarke, halakotz hunelako arbola gure Salbatzailleak ere pikkatzera, eta suan erretzera manatzen du: Omnis arbor que non facit fructum bonum scindatur, et mittatur in ignem. Hemendik ikhusten duzu beraz, zer erran nahi dudan, eta-hala; Qui habet aures audiendi, audiat. Nahi duenak entzun beza, eta bertzela han konpunt (sic).

§ 19

        Orai iduritzen zait aski garbiki mintzatu naizela, baldin gure hertar hauk gauza onik egin nahi balute. Eta hauk hunela entzun, eta aditu ondoan gelditzen badira bere theman eta hisian gogortuak: deithuko dut hekien kontra Agustin Elizako Dotor Saindu handi hura, zeinak erranen baitharoku. Pertinacia in opinionibus, et sententijs propijs per quam quis non est paratus corrigi, damnabilis, et vix sanabilis est præsumptio, imo cuncta turbat, et perdit. August. lib. de reg. morum. sub titulo de superbia, et vana gloria. Bere hisitik, eta thematik ilkhitzeko gogorik eztuena kondenakizun dela, eta halakoarentzat erremediorik eztela, eta halakoaz eztela zer izan esperantzarik, aitzitik gauza guztiak gaizkoatzen, nahas-arazten, eta galarazten tuztela: Eta hala alfer da halakoekin arrozoinatzea: Cum dormiente loquitur, qui enarrat stulto sapientiam. Euli. 22. Arrozoina aditzen eztuenarekin arrozoinatzea da lo datzanarekin mintzatzea bezala. Hartarakotz beraz ezta hemen bertze biderik, baizik Galenoren sententzia haren deklaratzea, eta jendaki ostinatu hau harekin uztea. Si quidem deploratos non oportet aggredi curare, sed relinquere, et morbi finem tantummodo prænunciare. Gal. in Aphor. 29. lib. 2. Eri etsitu, eta ezin sendatuzkoak, dio, utzi behar direla erremediorik eman gabe, zeren alfer baita hekin erremedioketan ibiltzea. Eta nola hauk ere halatsu baitira, utz detzagun beraz diren bezala, egin ahala egin, eta ondoan, ezin bertze daidikegu. Curavimus Babylonem, non est sanata.