SARAKO ESKUARA
ESKUAL-HERRI GUZTIAN ESTIMU,
ETA OSPE HANDITAKOA DA

§ 1

        Laudorio emaillen eginbidea denaz geroztikan Sort-herriaren loriez, eta abantaillez mintzatzea, arrozoinekin ene hertarrek erantzuki egin lezakedate: baldin orai parada hunetan ezbanintz mintzatzen ene Sort-lekhuaz, eta herriaz. Encomiorum lex est, Patriæ dignitatem ostendere. S. Basil. orat. in S. Gor. mart. Zeren Basilio Sainduaren eredura, laudorio emailen arteko legea baita, Sort-herriaren abantaillen erakustea, eta argitara emaitea; Beraz ene eginbidea da, Sara ene Sort-lekhuaz, eta Laburdi ene herriaz mintzatzea; eta hala lehenbizirik mintzatuko naiz ene Sort-lekhuaz.

§ 2

        Gauzei ezartzen zaizte izenak, edo dela hekien izaitea, edo propietateak, edo kalitateak direla kausa, edo zenbait bertze hunelako arrozoini dagokala: eta hala izendatzen dugun gauza, izenaren bidez ezagutzen da. Beraz arrozoinamendu hunen eredura baderraket Sara ene Sort-herria abantaillatua, eta beregainekoa dela: Sara denazgeroztikan hain izen hautua, eta ederra, eta bethi estimu handitan ibili dena: ezen Sara deitzen zen Abrahanen emazte eder hura, zeina bere edertasuna zela kausa bi aldiz izan baitzen erauzia, batean Egiptoko Errege Pharaonez eta bertzean Errege Abimelekez, zeinek uste baitzuten Abrahanen arreba zela; ordea Jainkoak bethi begiratu eta guardatu zuen bere garbitasunean: Tobiasen Esposa-ere Sara deitzen zen, zeinak erran nahi baitu Domina, Andrea, edo Prinzesa. Hemendik beraz izen xoilak badirudi aditzera emaiten darokula, bertze frogantzarik elizela-ere, zenbait kalitate, eta propietate eder dela kausa herri huni izena eman zitzaioela Sara: ordea zein diren kalitate, edo propietate eder hek jakitea zaiku orai falta.

§ 3

        Bi arrozoinez daritzat herri huni hain izen hautua eman ahal izatu ziotela. Behinik behin bere paraia, eta situazino arraia, eta arinaren kariaz; eta bigarrenekorik here eskuara garbiaren edertasuna dela kausa, zeina hain handirozki baita laudatua ez xoilki Laburdin, baina bai oraino Espainiako, eta Franziako bertze Eskual-herrietan-ere. Eta orai garbiki egia derradan nik behintzat, izatu naizen herri guztietan, bethi entzun izatu dut (bat-bederak entzun ahal izatu duken bezala), guztiek aho batez aithor hau, eta laudamen bera emaiten diotela Sarako eskuarari.

§ 4

        Eta behar bada zeren zenbaitek usteko baitu, herriko Seme bezala neure herriaren abantailletan mintzo naizela, hargatik bada mintzaraziko dut Aita Materra, zeinak mintzo zaielarikan Eskualdunei, baitio gisa hunetan: Miretsico duçue aguian nic (Escual-herrico ez naiçelaric) escuaraz isquiribatçeco ausartciaren hartcea; Baina nahi dut jaquin deçaten halacoec, nic hitzcuntça hunetan daquidana, Saran ikhasi dudala, eta hango Escuara vngui erabiltcen badut, eznaicela gaitz erraiteco, eta ez arbujatceco. Arrozoin hunen eredura beraz baderraket Aita Materrak loria bat egiten duela Saran ikhasi zuen hizkuntzaz (sic), eta oraino bertze alde behar den aithorra, eta laudamen guztia emaiten duela, jeus erraitekorik, ez arbujatzekorik eztenaz geroztik Sarako hitzkuntzaz: Eta hala bi arrozoin hauk direla kausa erran behar da, ongi eman ziotela herri huni izena Sara.

§ 5

        Denboraz Athenasko hiria izan zen Greziako hiri guztietarik famatuena, han izaiten ohi ziren presunaja handi, eta eskola-nausi jakinak zirela kausa: Sarak-ere bada eredu berean eztu gutiago merezitu Eskual-herrian, bere denboran izatu tuen Gikon galant eta seme ohorezkoen partetik, zeinek baiterraket abantail eraman diotela Athenastarrei, batzuek bere kargu ohorezkoak direla kausa, eta bertzek eskuaraz argitara athera tuzten obra katholikoen bidez. Baina bereziki Beltran de Lehet Bajonako Ippizpikuak, eta Dotor de Ibarrola Bordeleko parlamentean, Erregeren konseillariak, bata Leheteko etxe nobleko semea, eta bertzea Ibarrolakoa. Iskiribatzeko eginbidean-ere halaber izatu dira enplegatu direnak: Aita Haranburu, Aita Seraphikoaren ordenakoa, eta Xristobal de Harizmendi Jaun appeza, bata Haranburuko Semea, eta bertzea Mendiondokoa: ordea guztien gainetik P. Axular gure Errotor famatua: eta nola hauk Eskuaraz iskiribaturik argitara eman tuzten obra katholikoak baitzautdezin Eskual-herrikotzat bertze hitzkuntzen itzalaren azpian estaliak eta gordeak, halatan uste dut ezen arrozoinekin erran dezakedala Saraz, Kasidorok Seberinori iskiribatu zioena: Sic enim Athenensium scholas longe positus introisti, sic palliatorum choris miscuisti togam, vt Græcorum dogmata doctrinam feceris esse Romanam &. lib. 1. Epist. 45;. Athenastarren, edo Grekoen hazkuntzak, edo eskolak eragin zituela erromakotzat. Diot bada nik-ere hainitz gauza hitzkuntza arrotzen itzalaren azpian guretzat ehortziak zeudezinak, Sarak eskuaraz argitara emanik, eragin tuela Eskual-herrikotzat: non arrokoinekin erran baitezaket, Eskual-herriko Athenas Sara lau-urdin.

§ 6

        Orai nahi nuke mintzatu Laburdi, edo Lau-urdi ene herriaz, batere mintzatu gabe haren abantaillez, eta bere merezimenduen kariez Erregenganik ardietsi izatu tuen libertate, eta garazia bereziez: hauk usten tut bertze okasino batekotz, zeren xoilki orai nik emen bilhatzen dudana baita hunen izenaren ethorkia, edo ethimolojia. O fortunatos nimium sua si bona norint agricolas.

§ 7

        Badirudi Oihenarto gure Eskualdun jakintsunak batean erran nahi duela Lapurdi izen hau atheraja dela Lapurra bertze hitz hunetarik: eta berriz bertzean badirudi eztela ausartatzen gauza hala dela ossoki seguratzera, ezen dio: Est autem Lapurdum nomen vasconicum, seu Biscainum, ideoque ille oppido fortasse impositum fuit, quia ipsius incolæ olim piraticam faciebant, vt testatur Author vitæ Sancti Leonis Pontificis Lapurdensis. Oihenart cap. jv. lib. 3. Lapurdi da eskuarazko, edo bizkaitar izena, eta behar bada, zeren hango jendeak arrobazerian, eta eppaskoan baitzebiltzan, hargatik ezarririkkakoa, Joandoni Leoren bizitzearen Autorak fede emaiten duen bezala: pontu hunen gainean hau da Oihenartok dioen guztia, eta aitzinago passatu gabe hemen frikatzen da.

§ 8

        Ordea iduritzen zait Oihenartoren eginbidea zela, egiteko hunen aippamenean sarthu zenaz geroztikan, dudak khendurik, eta gauzak hobekiago xehakaturik, munduari argitasunaren emaitea: ezen haren erranaren eredura bat-bederak eztu bertzerik jujatuko, baizik Lapurdiren deizinoa dela Lapurra hitz hunetarik atheraja edo hartua; ezen Oihenartok zimendutzat hartzen duen arrozoina da, zeren lehenago hango jendeak arrobazerian eta ohoitzan baitzabiltzan.

§ 9

        Arrozoin suerte hau iduritzen zait dela belearen elhea, eta funtsikgabeko atso kontua: halarikan-ere nahi dut Oihenartok dioena, egia bailiz bezala besarkatu, handik beretik erakusteko, deizino hunen gainean klarki enganatu zela: frogantzaren zimendutzat hartzen tut haren beraren hitzak, zeinetan baitio: Lapurdi da Eskuarazko, edo Bizkaitar izena: nahi dut hori hala den; Baina dugun orai jakin nork, eta nongo eskuaran ezarri ahal zuketen deizino hau?

§ 10

        Badirudi arrozoinez herriko jendek berek, erran nahi dut, Lapurtarrek eman behar ziotela bere herriari izena, eta bere hizkuntzan: ordea Lappurra nola ezbaita gure herriko izena, zer khanore ahal duke izen huntarik, gure aitzinekoek hartu ahal zuketela bere herriaren deizinoa? nahi nuke jakin Erresumei, hiriei, etxei, eta oraino presunei nork emaiten othe diotzaten izenak, eta deizinoak? herrikoek ala herrizkanpokoek? etxekoek, ala etxeazkanpokoek? Jabek, ala Jabe-eztirenek? Mundu guztiak badaki, izenaren, eta deizinoaren emaiteko zuzena, Jabearena dela: ezen lekhuko dira Zaxariaz (sic) eta Elisabet Baptistaren Aitamak. Et vocabant eum nomine patris sui Zachariam. Luc. 1. Zaxarias bere aitaren izenaz deitzen zuten; Baina Amak entzun zuen bezain laster ausardiza, eta burupe handirekin ihardesten du: Nequaquam sed vocabitur Ioannes. Dio, eztut nahi horla deit dadin, baina deithuko da Joannes. Oraino eztira hortaz kontentatzen. Innuebant autem patri ejus, quem vellet vocari eum. Luc.

        Kheinuz galdegiten zioten aitari, nola nahi zuen deit zedin haren semea; eta ihardesten du: Ioannes est nomen ejus. Luc. Joannes da horren izena: eta oraino dio bertze-alde: Et Tu puer Propheta Altissimi vocaberis. Zu haurra deithuko zara Jainko handiaren Profeta; hemendik beraz ikhusten duzu Jabearen eginbidea dela izenaren finkatzea, ezen bertzela, othoi erran diezadazu, nork emanik, edo nondik duen Erromak izena? baizik Romulo bere Jabeaganik?

§ 11

        Ordea oraino falta zaiku ebarakitzea, ala herriko hitzkuntzan, ala herrizkanpokoan den izenaren, eta deizinoaren ezartzeko eginbidea. Baldin galdegiten badiotegu Baptistaren zirkunzidatzera bildu zirenei, erranen darokute: eztela eman behar izen arrotzik, eta ezagutu gabekorik: Quia nemo est in cognatione tua, qui vocetur hoc nomine. Luc. 1. Arrozoin hunen eredura beraz eztu molderik gure aitzinekoek bere herriari eman nahi izatu ziotela izen arrotzetik harturikkako deizinoa, eta oraino are gutiago laidozkoa: zeren bat bederak holako eginbidetan ezarri nahi tuen izenak, izaiten ohi baitira ahalik, eta hautuenak, eta gauzaren naturalezari edo propietateari hobekienik dagotzanak; eta halatan Baptistari-ere bere burasoek ezarri zioten izena Joannes, eta ez Zaxarias: zeren Zaxarias baino izen haltoago baitzegokan Baptistari, hala nola baita Joannes, zeinak erran nahi baitu: In quo est gratia, aut Domini gratia. Jaunaren garazia; Zaxarias, memoria Domini: Jaunaren orhoitzapena. Eta oraino bertzealde, zeren Zaxarias (baitzen hamabi profeta ttipietarik bat): baina Baptista zen Profeta handia, eta guztien gaineko Profeta: Inter natos mulierum non surrexit major Ioanne Baptista. Math. 11. Hargatik beraz Baptista Profeta handiari etzagokan ongi Zaxarias Profeta ttipiaren izena: arrozoin haukien eredura erran dezakegu beraz; Lapurdiren izena, edo deizinoa eztela, Oihenartok uste duen ithurritik jajoa ez sorthua: halako gisaz non orai bertzetarik hartu behar baitugu deizino hunen zimendua: ezen legeak erraiten du: lnterpretatio æquior, et benignior sumenda est: L. in his. D. de condit. et demonst. cap. 2. de reg. ins. Interpretazinorik justuena, eta eztiena hartu behar dela. Zeren izenen ethorkia hartu behar baita &.

§ 12

        Arasiok, zelarikan Laburdiko Ippizpiku bederatzi ehun, eta laurhogoi garreneko urthearen ingurunean, egin zuen deklarazino bat, zeinetan deklaratzen baitzuen noraraino hedatzen zen haren Ippizpikutasuneko eremua, zuzena, eta autoritatea, eta da gisa hunetan. In nomine Domini nostri Iesu Christi. Amen. Ego Arsius indignus, et humilis Laburdensis Episcopus volo tradere notitiæ successoribus, et posteris ea, quæ nostro Episcopatui scilicet Sanctæ Mariæ Laburdensi subjacent loca &c. é chartario Capituli Bajonensis circa annum Christi. 980. JESU XRISTO gure Jaunaren izenean. Halabiz. Nik Arsio Laburdiko Ippizpiku merezigabeak, eta humilak nahi dut jakin dezaten gure ondokoek, zein herri diren Laburdiko Andre dena Mariako Ippizpikutasunaren azpikoak &k. hau da Bajonako Kapituluaren arxibotik, edo papertegitik, bederatzi ehun eta laur hogoi garren urthearen ingurunekoa.

§ 13

        Kausitzen da oraino gehiago Zelestino hirurgarrenaren iskiribu bat, milla ehun, eta laur hogoi, eta amalaur garren urthekoa, zeinetan Laburdiko Ippizpikutasuneko mugak esplikatzen baititu hitz hautaz. Vallem, quæ dicitur Laburdi. Vallem, quæ dicitur Arberoa. Vallem, quæ dicitur Orsaiz. Vallem, quæ dicitur Cizia. Vallem, quæ dicitur Baigur. Vallem, quæ dicitur Baztan. Vallem, quæ dicitur Lerin. Vallem, quæ dicitur Lesaca. Vallem, quæ dicitur Oiarzun vsque ad S. Sebastianum. Haran zeina deitzen baita Laburdi. Haran zeina deitzen baita Arberoa. Haran zeina deitzen baita Orzaiz. Haran zeina deitzen baita Zizia. Haran zeina deitzen baita Baztan. Haran zeina deitzen baita Lerin. Haran zeina deitzen baita Lesaka. Haren zeina deitzen baita Oiarzun Donostiarainokoan.

§ 14

        Ekharri tut huna Ippizpiku, eta Aita Saindu haukien deklarazinoak, ikhusteko, orai duela zazpi ehun urthe, eta oraino geroztik-ere; nola gure herri hau deitzen zen Laburdi, eta ez Lappurdi: gauza bera emaiten darokute aditzera Franzessezko, eta Espainolezko Autor, bai halaber liburu zahar, eta berri guztiek, batzuek deitzen dute Labourt, eta bertzek Labort: eta Eskuaraz-ere daritzat lehenago deitzen ahal zuketela Laburdi, eta denborarekin B khendurik, P ezarri diotela: ezen ezta gauza errazagorik, nola baita B khendu eta, haren lekhuan ekartzea P. Kintilianok-ere hargatik erran zuen. Cum dico, obtinuit, secundam enim B literam ratio poscit, aures magis audiunt P. Quintil. lib. 1. cap. 7. Erraiten dudanean obtinuit, arrozoinak galdegiten du bigarren letratzat B. Ordea beharrietako soinuan lehen dirudi dela P. ezen ez B. Horra beraz nondik ethorri ahal dateken letra hunen ganbiadura.

§ 15

        Eta nola oraino ez bainaiz ene xedera hedatu, hargatik hemen frikkatu-gabe, nahi naiz iragan aitzinago, eta erakutsi denbora berean, B hura-ere ganbiatua dela, eta U khendurik ezarria: zeren letra guztien artean ezbaitira kausitzen bertze bia hain maiz, eta ardura bata bertzearen lekhuan dabiltzanak, nola hauk: ezen ikhusten dugu, Autor batzuek, eta bertzek gauza bat beraren izendatzeko baliatzen direla letra hauk biez, hala nola: Baskonia, ae. Vaskonia, ae. Vasko, onis: Basko, onis &k. Eta hala baldin B khendurik ezar badadi U, erran nahi du: Lau-urdi, edo Lau-urdun, edo lau-urdira. Non baitut uste, hau zela gure herriaren lehenbiziko izena, eta deizinoa. Eta arrozoin hunen zimendua, eta funtsa da, zeren baitago lau uren artean fintzatua, eta hedatua, jakiteko Bidassoaren, Xarakariaren, Errobiren, eta Atturriren artean; Badakigu Bidassoa heldu dela Baztango ingurunetan Espainiako aldetik, eta bereziki Erratzuko eremuetan sortzen diren ithurrietarik, zeina iragaiten delarik Biriatutik Hendajera itsassoan sartzen baita. Bigarrena da Xarakaria, hau Sarako, eta Urdazubiko eremuetan sortzen da, handik iragaiten da Senperera, gero Azkaina, eta azkenean Doni-joane Ziburuetara, eta han itsassoarekin bat egiten da. Hirurgarrena deitzen da Errobi, edo Nivi, zeina jausten baita Izturiztik Itsatsura, handik Kanbora, eta Uztaritza, eta azkenean Bajonara. Laurgarrena deitzen da Atturri (nik lehen erran nezake Ithurri) zeina heldu baita Bidaxuingo aldetik, eta azkeneko hauk biak juntatzen dira Bajonan, non baitut uste, batzuek Errobi hargatik deitzen dutela (Ni bia eskuarazko hitz hunetarik), Nivi. Beraz laur uren artean dagoenaz geroztikan, khanore du, eta arrozoinekin erran diteke lehenbiziko hatsapenean izena eman ziotela Lau-urdi, Lau-urdun, edo Lau-urdira. Zeren lau ur baititu bere baitharik iragaiten zaizkonak, eta hekien beren artean dago fintzatua, hedatua, eta errepartitua

§ 16

        Halatan beraz erran behar da gure aitzinekoek hemendik hartu zutela gure herriaren izena, eta ez zeren lapurra Bizkajako izena den: Joannes Saresberensek dioen bezala: Verba accipienda sunt ex sensu, ex quo fiunt, non ex sensu, quem faciunt. Ioann. Saresb. Epist. 290. Hitzak hartu behar dira nondik-ere baitute bere izaitea, eta ethorkia, eta haren eredura, eta ez egiten duten sentsuaren soinutik.