ESKUARA BERTZE HITZKUNZETARIK
ETHORKIRIK-GABEKOA DA

§ 1

        Hala-nola egiazko philosophian materia, eta forma baitira gorpputzaren lehen hatsapenak, eta bere muetan izaite ossoa, eta perfeta emaiten diotenak; manera berean zein nahi hitzkuntzaren lehen hatsapenak dira hitzak, eta gramatika.

        Hitzak zerbitzatzen dira materiatzat, eta Gramatika formatzat; zeinak hitzei berenez disposizino xoilla baizik eztutenei emaiten baitiote izaite ossoa, eta perfeta, non haukien bidez hitzkuntza bat bertzeaganik diferent, edo bata bertzearen iduritako egiten baitira: Eta zenbatenaz hitzkuntzen hatsapenak baitirateke elkharren iduritakoagoak, hanbatenaz elkharren artean hitzkuntzek-ere dukete partalertasun gehiago, hala nola Italianoak, Franzesak, Gaztelaniak, edo erdarak elkharren artean baitute, bai halaber Latinarekin-ere nahastakatzen dira, zeren hunen ganik baitute bere ethorkia, eta hala haukien artean batetik bertzera diferentzia guti da, eta halatan dira hain elkharren iduritako.

§ 2

        Ordea zenbatenaz-ere, zein nahi den hitzkuntzak bertzetanik baituke partalertasun gutiago, eta baitateke urrunduagoa eta hastanduagua, hanbatenaz hatsapenak-ere dirateke diferentago, eta urrunago, ela gisa hunetan batak bertzeaganik ezin duke ethorkirik: Nullius rei causa remota, reperiri origo potest. Cic. de Vniv.

§ 3

        Hala dira bada gure Eskuararen lehen hatsapenak bertze hitzkuntzenetarik, hagitz diferentak: hala hitzetan, nola Gramatikan, hain dira diferent Hebreotik, Punikatik, Siriakatik, Grekotik, Arabigotik, Godoenetik, Alemanetik, hala-nola baita Hebreoa Latinetik, Aita Joseph Moretek dioen bezala, lib. 1. cap. 5. §1. ezen konsidera badetzagu hitzen sinifikantzak, izenen deklinazinoak, berboen konjugazinoak, eta propietateak kausituko tugu, hagitz direla diferentak Hebreotik, Phænikatik, Punikatik, Grækotik, eta Latinetik, bai halaber Godoenetik, Italianotik, Franzesetik eta Gaztelaniatik, zeren haukien izenak ezbaitira deklinatzen, eta kasuen diferentziak egiten baitituzte emendailluen laguntzarekin batean.

§ 4

        Berboen konjugazinoak eta hekien ondoko kasuekiko komuntztadurak, zein diferentak diren ikhusi duzu, noiz eta-ere mintzatu baitgara Eskuararen zuhurtziaz. Beraz Eskuararen hatsapenak bertze hitzkuntzenetarik diferentak direnaz geroztikan, Eskuara bertze hitzkuntzetarik ethorkirik gabekoa da: ezen izan balu Eskuarak ethorkirik bertze zenbait hitzkuntzetarik, dudarik gabe hitzkuntza haren umea eta alaba izanen zen, eta Amak umeari bere iduritik eta propietatetarik komunikatzen, eta iratxekitzen dioen bezala, Eskuarari-ere komunikatukor eta iratxekiko ziotzan bere kalitateak, eta propietateak, guztiak ezbaziren-ere, zenbait bederen: zeren, Quodlibet agens intendit producere sibi simile, quantum possibile est. zer-nahi den gauzak ahalaz bere iduritakoa nahi baitu ekharri, eman edo egin Philosophoek dioten bezala.

§ 5

        Ordea berriz-ere erranen duzu, Eskuarak bertze hitzkuntzetarik errezibitu tuela zenbait hitz?

§ 6

        Nahi dut hori hala den (oraino jakiteko delarikan, ala bertze hitzkuntzek Eskuaratik hartu othe tuztentz gehiago) halarikan-ere gainerako hitzak, izenen deklinazinoak, eta berboen konjugazinoak, eta mintzatzeko manerak, Eskuararenak dira, eta hauk hunela direnaz geroztikan, ezin erran diteke bertzetarik duela bere ethorkia; zeren hautan baitago hitzkuntzaren gora behera guztia: zenbait hitz arrotzen errezibitzea ezta aski hitzkuntzari ethorkiaren emaiteko, ez eta-ere izaitearen ganbiarazteko: Gauza bera gerthatzen da bertze hitzkuntzetan ere: ezen Erromarrek Latinean errezibitu zituztelarikan hitz arrotzak, guztiarekin-ere etzioten eman ethorki berri bat, ez-eta-ere ganbiatu bere izaitetik; aitzitik badirudi handik Latinak tuela hanbat izen diferent gauka batentzat, zeren hartu baititu jendaki diferentetarik izen diferentak, eta moldatu bere Gramatikkako erregelen eredura. Ordea halere nola, gisa hunetako hitzak appurrak baitziren bertze Latinezkoen aldean, etziren aski izan haren iraungitzeko, ez eta-ere ethorkiaren emaiteko.

§ 7

        Diot berriz-ere, eztudala erran nahi, Eskuaran ezlitezkela kausi zenbait hitz arrotz: ordea ezta miresteko, zeren Eskual-herrian eztiren hainitz gauza kausitzen baitira bertze hainitz lekhutan, edo dela zeren lekhu hetako lurrak ekhartzen, eta emaiten baititu: edo zerenetariak herri hetan berriroki izan baitira asmatuak: eta hala Eskualdunek gauka hek bere izenez deitzekotzat, baieta-ezbada izendatu beharzituzten zein-ere lenguaietan edo hitzkuntzetan lehenbizirik izenak entzun baitzituzten, eta hekien eredura, edo bertzela berek asmaturik behar zerozten ifeini izen berriak. Ordea hau da baieta-ezbadako premia bat, zeinetan Eskuara ezbaita obligatua bere baitharik halako gauzei izenen emaitera, legeak irakasten darokun bezala: Necessitas legi non subjacet. L. vt gradatim. 9. 1. D. de muner. et honor L. non solum. §. fin. D. de excusat. tutor. 1. pro tyronib. Cod. de privileg. Erromarrei-ere gauza bera gerthatzen zitzajen, zeren hainitz gauza kausitzen baitzuten herri hautan, Italian etzenik, eta hargatik ziren obligatuak Eskuaratik izenen hartzera, edo berriroki asmaturik ezartzera.

        Bada gisa berean Eskualdunak-ere kausitzen tuenean Eskual-herrian eztiren gauzak, non-ere kausituko baitituke, eta han, obligatua dateke hango izenen hartzera, eta hek Eskuararen erregelen arauera moldaturik, hetaz baliatzera: ordea hargatikan ezin erran diteke gisa hunetako hitzak aski direla hitzkuntzari ethorkiaren, eta izaitearen emaiteko zeren lehenbiziko hatsapenak gelditzen baitira bere izaite ossoan, zeinek egiten baitute hitzkuntzaren izaitea, eta gora behera guztia:

§ 8

        Eskuarak bere mintzatzeko maneretarik-ere ezin erran diteke bertze hitzkuntzetarik ethorkirik baduela: ezen gauza segura da, zenbatenaz-ere hitzkuntzak elkharren artean baitira diferentago, hanbatenaz hekien mintzatzeko manerak-ere direla elkharren iduri gutiagokoak, hau da gauza bat Agustin Sainduak erraiten darokuna: Habet enim omnis lingua sua quædam propria genera locutionum, quæ cum in aliam linguam transferuntur videntur absurda. D. Aug. de vera relig. cap. 50. Zein nahi hitzkuntzak baitu bere mintzatzeko manera diferentak; zeinek estrainio baitirudite, bertze hitzkuntza batetara ganbiatzen direnean Eta hala nork-ere nahiko baituke hitzkuntza batetik bertzera zenbait gauza hitzez hitz ganbiatu, hainak jakiteko du, manera hartan eginen tuela milla huts, eta falta, eta hunen arrozoina Jeronimo Sainduak emaiten du: Difficile est, et ardum, vt quæ in alia lingua bene dicta sunt, eumdem decorem in translatione conservent, perdunt gratiam, pleraque si quasi invita, et recusantia violentius transferantur. Tom. 2. Epistol. 101. de optimo genere interpretandi.

        Gaitz da, hitzkuntza batean ederki erranikkako gauzek, bertze batera ganbiatzen direnean, iduk eta konserba dezaten edertasun bera, galtzen dute bere garazia, zeren bortxaz bezala baithoazi; eta hitzez hitz ez baitute zentzu ona egiten, hitzkuntzen mintzatzeko manera diferentak direla kausa; non Aita Saindu Nikolao izen hunetako lehenbizikoak iskiribatzen dioelarikan Migel Enperadoreari erraiten baitio: Hargatik direla hanbat interpretazinozko liburu ilhuntasunez betheak, eta hitzkuntza moldegaitzetakoak, eta hala gauka hunen gainean Agustin Sainduak emaiten zenbait exenplu (lib. 2. de Doktrina Xrist.) irakasten tuelarikan ongi interpretatzeko traza, eta manera.

        Hargatik bada interpretak behar dio behatu perpausaren sentsuari, ezen bertzela hitzkuntza batean ongi, eta ederki erranikkako gauka, balizateke bertze batean astrugaizki eta moldegaizki errana; eta hori heldu da, zeren, lehen erran dudan bekala, hitzkuntzek baitituzte kuinek bere mintzatzeko manera diferentak; eta arrokoin hau dela kausa hekien sentsua; eta propietateak eztira elkharrekin ongi komuntztatzen hitzez hitz egiten den ganbiaduran: non arrozoin bera dela kausa erranen baitu Jeronimo Sainduak ere: Versionem omnem in qua originalis textus exprimitur sensus, esse optimam, esto alijs verbis exprimatur. Nec verbo reddere curabit fidus interpres (ait ille) sed sententias, et sensus transferre studebit. D. Hieronym. tom. 2. de optimo genere interpretandi. Epist. 101. cap. 2. Eztira bethi eskritura Sainduko, eta Dotoren erranak hitzez hitz hitzkuntza batetik bertzera itzuli behar, hitz diferentekin badere sentsu onaren kausitzera entsejatu behar da, eta huraxe date interpretazino, edo ganbiadura ona.

§ 9

        Oraino Eskuarak badu bertze diferentzia molde bat, bertze hitzkuntzek eztutena (Oihenarto gure Eskualdunak zer nahi erran dezan arren, lib. 1. cap. XI p. 35), zeren izen gehienei emaiten baitiote akhabantza A letra guztietarik lehenbizikoa, naturalena, eta gozoena; Gizonak ere lehenbizirik hitzez moldatzen duena; ezen ikhusten dugu, nola haur enozentak hitzen moldatzen hasten direnean, lehenbizirik hasten direla erraiten A, A, A, zeina bertze letren laguntzarik gabe hain eztiki pronunziatzen, eta deklaratzen baita: non mutuek ere hunen bidez, eta kheinuekin batean emaiten baitarozkigute aditzera asko gauza, zeinak hainitz hitzez pena baitkenduke adiarazteko. Hargatik A da letra guztietarik hain misteriotsua, Hebreoek, deitzen dute Aleph: Grekoek Alpha: Arabiarrek Aliph: Feniziarrek Alios: Indiarrek Alephu: letretarik misterio atheratzen dutenek diote: Aleph Hebreoek deitzen dutenak, erran nahi duela Dotrina, bidea, edo dohatsutasuna, eta hirur gauza hautarik atheratzen dutelarikan pentsamendu bat diote: Doctrina legis est via ad beatitudinem æternam: Eta Grekoen Alphac erran nahi du, hastea: Ego sum alpha, et omega; principium, et finis. Apocalip. cap. ultim. Ni naiz hastea, eta akhahantza: Egiptoarrek Kanopo bere Jainko faltsoari eskuan ezartzen zioten A, haren Jinkotasunaren seinaletzat, hala diote hainitz Autorek, eta bereziki Aita Joseph Singineok, Jeronimo Sainduaren bizitzean: Lib l. fol. 16. Beraz arrozoin haukien eredura erran behar da, Eskuara hitzen akhabatzetan-ere abantaillatua dela, A denaz geroztikan letra guztien artean hautuena, eta abantaillatuena, zeinaz mutuak, eta haur enozent mintzatzen eztakitenak baliatzen ohi baitira: eta nola ni-ere halatsu bainaiz ene obra hunetan, hargatik erranen dut hiruretan A Jeremia Profetarekin batean A, A, A. Domine Deus ecce nescio loqui, quia puer ego sum. Jerem. l. § 6. Zeinek erran nahi baitute Hirur presuna Aita eta Semea, eta Spiritu Saindua, eta egiazko Jinko bat: halatan bada othoizten dut ene Jainko hirur presunetakoa, arren demadan garazia (baldin konbeni bada) trabaillu hunen kontinuatzeko, eta haren loria Saindukotz, eta bat-bederaren progotxukotzat akhabatzeko.