HIRUR GARREN GALDEA
ZENBAT GISETARAKOA DENTZ ESKUARA:
ETA ESKUALDUN MINTZAIRA
DIFERENTA NONDIK HELDU DENTZ (sic)

§ 1

        Egun Eskualdun deitzen diren herriak, eta Eskuaraz mintzo direnak dira xoilki Naffarroa garaja parterik gehiena; Naffarroa beherea; Zuberoa; Laburdi (sic), Ippuzkoa; Bizkaia; eta Alaba herria; Herri hautan dago orai xoilki Eskuara kokkatua, eta erretiratua.

§ 2

        Ordea hautan-ere elkharren artean hain diferentki mintzo gara, non Strabonek-ere erran baitu: Vtuntur, et reliqui Hispani Grammatica non vnius omnes generis quippe ne eodem quidem sermone. lib. 3. initio. Zeren herri bateko Eskuarak baitirudi diferent dela bertzekotik, eta egiazki badirudigu herritik herrira diferentki mintzo garela.

§ 3

        Diferentzia molde hau heldu da, zeren batzuek mintzo baitira hitza luzatuz: Bertzeek laburtuz: Bertze batzuek mehe, edo hitza mehatuz; eta finean bertze batzuek mintzoa lodiegi-eginez; orai bada jakin behar dena da, mintzaira hautarik zein dentz Eskuararena, eta bide huntaz agertuko da nondik heldu dentz Eskualdunen arteko mintzaira differenta.

§ 4

        Ioseph Eskalijerok dio: Hispani eam regionem in qua dialectus locum habet, generali nomine vascuença vocant; Nihil barbari aut stridoris, aut anhelitus habet, lenissima est, et suavissima et ante tempora Romanorum illis finibus in vsu erat. Tract. de linguis Europæorum. Espainolek hitzkuntza hau darabilaten lekhuetan deitzen dute baskuenza (erran nahi baitu Eskuara) eztu barbarotasunik, ez hortz karraskarik, ez eta ere zintzurrezkorik, edo ahogangazkorik. Da hagitz emea eta eztia, eta dudarik gabe hagitz zaharra, eta Erromarrak ethor zitezken baino lehen, lekhu hetan usaian zebilana. Halatan beraz Eskuarazko mintzairak eztu behar izan luzegi, zeren hitz luzegiak fastikkatzen, eta penatzen baitu entzuten dagoena, bai halaber minberatzen eta zaurtzen dio beharria, denbora-ere gehiago behar du perpausaren kontatzeko, eta nola denbora baita gauza guztien artean estimatuena: hargatik lizate mengoarik gabe gauza preziatu bat gaizki enplegatzea.

§ 5

        Laburregi mintzatzeaz ere huts egiten da, zeren halako mintzaira baita eskasa, eta eskergabea: Nam, ut profundi & solide Tertullianus. lib. de præscriptionibus, cap. 28 docet quod apud multos unum invenitur, non est erratum, sed traditum.

§ 6

        Mehegi mintzatzea-ere ezta Eskuararena, zeren hala mintzo direnak mintzo baitira mihiaren puntaz, eta ezpainak bilduz; ustez ezen franzesezko mintzairan bezala eginez, ederkiago mintzo direla Eskuaraz; baina huntan enganatzen dira, zeren Eskuarak galdegiten baitu naturalki, eta libreki mintzatzea, ezen Eskuara, eta Eskualdunak bethi izan dira libertatearen maitatzailleak, eta bilhatzailleak: eta hala hunelakoez erran diteke eskritura Sainduak dioena: Qui vehementer emungit, elicit sanguinem. Prov. 30. § 33. Sobera edoskitzen duenak, esnea edoski behar bidean, odola edoskitzen, eta iresten duela. Dio oraino Bertze-alde: Noli esse justus multum. Eccle. 7. § 17. etzaren hain hertsi, eta kokkart, eta handik eztakizula gertha Jeronimo Sainduak aingiraz erraiten duena: Vt si velis anguillam, aut murenulam strictis tenere manibus, quanto fortius presseris, tanto citius elabitur. S. Hieronym. in prolog. lob. ex hebræo in Latinum per eum versum. Zenbatenaz ere aingira eskuetan gehiago hertstuko, eta juntatuko baituzu, hanbatenaz lasterrago joanen eta eskapatuko zaitzu, eta handik zure arrantza galdu dukezu.

§ 7

        Mintzaira lodiegia-ere ezta ongi heldu Eskuararekin, hala nola I eta X lodiki erraitea: eta baldin eskualdun batzuek hala mintzo badira hori heldu da, zeren erdarak edo gaztelaniak, mintzaira molde hau hartu baitu Arabiatik, eta halaber lehen erran behar da, halako Eskuara ere erdaratik kutsatua dela, ezen badio Aita Joseph Moretek. p. 105. I Eskuaran erran behar dela lanoki, eta arintki latinean, eta herri batzuetan ussatzen dugun bezala; zeren Eskuarak egundaino ezbaitu izan gonbersarik, ez hantazinorik Arabiarrekin, ez Juduekin: Beraz Eskuararen mintzaira behar da izan ez luzegia, ez laburregia, ez mehegia, ez lodiegia, baizik naturalki, eta lanoki batere appaindurarik, eta bernizadurarik gabe, zeren hau baita Eskuararen propietatea, eta mintzaira arrotzaren eratxekitzea hagitz baita estrainio, Agustin Sainduak dioenaren eredura. Habet enim omnis lingua sua quædam propria genera loquutionum, quæ cum in aliam linguam transferuntur, viden tur absurda. De vera relig. cap. 50. Hargatik bada guk jeurea behar dugu segitu, eta bertzerenak utzi, Zizeronek erraiten darokun bezala: Quare cum sit certa vox Romani generis, vrbisque propia, in qua nihil animaduerti possit, nihil sonare, aut alere peregrinum, hanc sequamur, neque solum rusticam asperitatem, sed etiam peregrinam insolentiam fugere discamus. Cic. 3 de orat.

§ 8

        Ordea diferentzia suerte hau ezta egungoa ez eta-ere xoilki Eskual-herrikoa, baina bai hainitz lekhutan ussatu izan dena, eta orai-ere usatzen dena; Jeronimo Sainduak mintzo delarikan Jondoni Betriz (sic), dio: ezagutu zutela Gallilearra zela, mintzo zelarikan Judeako hitzkuntzaz (zeina baitzen Siriako orduan Judean zebilana). Vere tu ex illis es, nam et loquela tua manifestum te facit. Matth. 26. § 73. Guztiak ziren hebreoak, eta hitzkuntza berekoak, hala akusatzailleak, nola akusatua: ordea nola herriko mintzaira diferenta baitzuten (orai guk bezala) handikan ezagutu zuten, Gallilearra zela; halaber Zizeronek-ere mintzairan, edo mintzatzeko manera xoillean ezagutzen zituen kopla, edo bertsu Latinezkoak, zein ziren Erromarrenak, eta zein jende arrotzenak, halako gisaz, non Erromarrek gutiago jakinik-ere, bere mintzairaren manera emeaz, eta eztiaz garaitzen baitzituzten jende arrotz gehiago zeakitenak. Gisa berean erran diteke beraz, Eskualdun naturalki, eta lanoki mintzo direnek, gutiago jakinik-ere, abantail bera eramaiten diotela bertze Eskualdun luzeki-egi, edo laburki-egi, mehegi edo lodiegi mintzo direnei. Halarikan-ere diferentzia molde hunetaz iduritzen zait erran ditekela Agustin Elizako Dotor Saindu handi hark urreaz erran zuena: In ipsa autem varietate quid est? Ipsa sapientia, non diversum aurum, sed varietas de auro. S. Agust. in Psal. 44. urretik egiten dira hainitz joja eder; ordea batzuek bertzeak baino ederragoak, halarikan-ere guztiak dira urrezkoak, eta urretik eginak.

§ 9

        Bada oraino Eskualdunen artean bertze mintzaira diferent bat, zeinetan, mintzo baitira herri batzuetan hitzei letrak berretuz, eta berriz bertze batzuetan letrak ganbiatuz: hala nola Andreia, Buruia, Diruia, ethorri daia? mintzatzen deut, &. Egiazki badirudite hunela mintzo diren Eskualdun hauk bere mintzaira, hartu dutela lehenagoko Latindun hetarik, zeinak Kintilianok dioen arauera, lib. 1. c. 7. mintzo baitziren hitzei letrak berretuz, hala-nola Puerei, vbei, vtei, quei: erran behar bidean: Pueri, vbi, vti, qui: Eta hala hauk dira letra soberazko hutsak. Bertzebatzuek mintzo ziren letrak ganbiatuz, Ponpeio Festok dioen bezala, erran behar bidean Aulas, aurum, auriculus, cauda, Aurichalcum; erraiten ohi zuten, ollas, orum, oriculus, coda, orichalcum. Ordea mintzatze molde hau etzen errezibitua jende jakintsun, eta hartako zirenen artean.

§ 10

        P. Axular gure Errotor famatuak ederki deklaratzen daroku bertze diferentzia suerte bat. p. 17. erraiten darokularik gisa hunetan. Badaquit halaber ecin heda naitequeyela euscarazco mintçatce molde guztietara. Ceren anhitz moldez, eta diferentqui mintçatcen baitira Euscal-herrian. Naffarroa garayan, Naffarroa beherean, Çuberoan, Lappurdin, Bizcayan, Ippuzcoan, Alaba-herrian, eta bertce hainitz lekhutan. Batac erraiten du behatcea, eta bertceac so eguitea; Batac hassarretcea, eta bertceac samurtcea: Batac ilkhitcea, Bertceac jalguitea: Batac athea, Bertceac bortha: Batac erraitea, bertceac essaitea; Batac iracurtcea, bertceac leitcea: Batac liscartcea, Bertceac ahacartcea: Batac hauçoa, bertceac barridea: Batac Aitonen-Semea, Bertceac Çalduna: Finean bat-bederac bere guisara, antcera, eta moldera: Eztituzte Escualdun guztiec legueac, eta azturac bat, eta ez escuarazco mintçatcea-ere, ceren Erresumac baitituzte different.

§ 11

        Hemen gure Axular famatuak differentzia hau erakustearekin batean, ederki, eta sothilki emaiten daroku aditzera, hitzen arteko differentzia hunek nondik duen bere ethorkia, edo zer den hunen kausa: eta hunen gainean dio, zeren Eskualdunek Erresumak baitituzte different. Autor hunen arrozoinamenduaren eredura badirudi denborak eztuela bothererik Eskuararen kontra, zeren ezbaitu aippamenik egitea denboraz, zeinari hanbat ganbiadura baitarraitzko.

§ 12

        Ordea istorioen berri zeakienak bezala, ezagutzen zuen, Erresumen differentziak zein indar eta bothere handia duen hitzkuntzen ganbiarazteko: zeren baitzeakien, munduko hitzkuntzarik urgilluenek, eta soberbiosenek, Erresumen ganbiadurari amor emanik, hautx, eta herrauts jo zutela, halatan beraz arrozoinekin erran zezaken Eskualdunen hitzkuntzan badela zenbait differentzia; zeren Erresumak different baitituzte, ezta beraz zer miretsi, Eskualdunen artean izan dadin zenbait differentzia mintzatzeko maneretan; zeren herri batzuetakoek gehiago hantatzen, eta gonbertsatzen baitute Erresuma batekin: Bertze batzuek bertzearekin, eta hantazino hartarik bat-bederari lotzen kajo hitzkuntza arrotzaren kutsua, zeina ohi baita ganbiaduraren orhantza eta lebamia; non handik heldu baita emeki-emeki hitzkuntza ganbiatzera, eta azkenean ossoki iraungitzera.

        Herritik urrun joan gabe exenpluak baitugu Angelun, eta Mearritzen, bi bas-herri hauk bere ethorkiz Eskualdunak direlarik, guztiarekin ere baderrakegu ja eztirela: zeren hango jendek eskuararik ezbaitakite, eta hori nondik heldu da? baizik hitzkuntza arrotzetako jendekin duten hantazino egun-orozkotik? hala-nola Alaba-herriak, eta Bizkaiak Gaztellarrekin duten mugakidetasun hurbila dela kausa hartu baitituzte hainitz hitz erdaratik; Zuberoarrek bere hauzo Biarnessetarik, edo Gaskoinetarik, zeren Hippokratesek dioen bezala: Corruptum corrumpit sibi conjunctum. Gauza ustelduak usteltzen du berari juntaturik, eta arrimaturik dagokan gauza usteldugabea; Halarikan-ere zenbait hitz arrotz baizik lothu etzaien denboran, ezin erran diteke, eztirela Eskualdunak, eta hekien hitzkuntza eztela eskuara, baldin izenen deklinazinoak, berboen konjugazinoak, eta Eskuararen mintzatzeko propietateak e (sic) manerak begiratzen tuzteino. Ezen erran den diflerentzia molde hau, kausitzen da zein-nahi bertze hitzkuntzetan-ere, bereziki Italianoan, Erdaran eta Franzesean, zeinek bere ethorkia dutelarikan Latinetikan, guztiarekin-ere differentziatzen baitira elkharren artean, batak Latinetik hartu tu hitz batzuek, eta bertzeak bertze batzuek: Batak sinifikantza batean: Bertzeak bertzean: Batak mintzatzeko manera batean, Bertzeak bertzean; Berboetarik egin zituzten izen berriak bere trazara, eta moldera: baihalaber izenak eta berretgailluak elkharrekin juntaturik, moldatu zituzten berboak: Batzuek letrak khenduz: Bertzek berretuz: Bertze batzuek letrak aldatuz, edo ganbiatuz, eta trukkatuz: Batak labur zena, egin du luze, eta bertzeak kontrara luze zena, laburtu du; Finean hala nola hainitz bide different baitira bata bertzeaganik apartatzen eta urruntzen direnak, eta azkenean lekhu berera dohazinak, gisa berean haukien artean-ere hautxek dira bide-xigorrak, eta bidex-kak, zeinen bidez bata bertzeaganik apartatzen baitira. Eta halatan guztietan ageri da appurbat gora behera, batean gehiago, bertzean gutiago, nondik duten bere ethorkia; eta oraino hautan-ere kausitzen da, izan arren erresuma, eta hitzkuntza berekoak, diflerentzia badela herritik herrira hitzetan, eta mintzatzeko maneretan. Batzuek delikatuki: Bertzek moldegaizki: Batzuek mintzoari emaiten diote bertzetarik mintzaira diferenta: ordea hargatik hekien hitzkuntza mueta bat da, hala nola Eskuararik bat baizi ezbaita, orai segidantzan ikhustera goazin bezala.