IRAKURLE EUSKALDUNARI

        Badakit, enzunaz beste gabe, neskatx gazte baten izena dagoala itxatsirik liburutxo onen aurkean, jardungo dutela siñuka ez gutxik, diotela beren artean, iñoren lumaz janzi nai duela bela-txikiak; au da, besten bearrak artu nai ditudala neretzat: ez dagokiola neskatxa bati bururik ausitzea liburugiñen: asko duela gorua, naiz jostorratza zuzen erabiltzea. Nola nik siniserazoko diet askori, euskeratu ditudala erdaldun jakitunak argiratu dituzten Ipuiak? Nolako arrotasuna berriz latiñezko itzkuntzarekin liburu onen asmoa agertzea? Orretarako bear litzake jakitea Euskera, Gaztelania, eta Latinezko iru izkuntzak. Zein gauza sinisgaitza neskatxa bategan!

        Naiz sinistu, naiz ez, esan bear det, gaztetxoa nintzala irakurri ta azaldu oi nituela Fedroren latiñezko ipuiak; artu oi nuela atsegin guziz andia enzunaz Txakur, Otso, Aizeri, Ollar..., Abere, Lauoñeko, ta Egaztien itzketa alkarren artekoak. Zortzi urte nituenean ekusirik nere neba, edo anaia ikasten asi zala gure Osabarekin Latiñezko izkerea, jarri zitzatan buruan ikasi bear nuela nik ere. Ala, buruari neke gogorrik eman gabe, loari bere orduak emanda, ta zigor zaurigarriaren beldurrik ez nuela, jolasez bezela, irten nuen nere asmoarekin, Virgilioren itzneurtu, ta apainduetan gozatzen nintzala. Edozeñek daki Esoporen Ipui latiñez, ta itz lotu gabeetan daudenak, errazagoak dirala aditzen, Fedro, ta Virgilioren itz lotuak baño.

        Umeago nintzanean berriz enzun oi nituen, zoro zororik, ta pozez erotuta, atso ipuiak. Sinisten nituen egia andi batzuek bezela, Peru, ta Mariaren ipui farragarri, ta sustrai gabeak: enzunak enzunda ere, aspertu ezin nintzan; ta, pakerik ematen ez nien atso gaixoai berriz eta berriz esateko alako ipuiak. Au da aur guzien gaitza, edo zorasuna. Orain bada, ondorik, ta ondorengo onik ez zekarten ipui eroak anbat atsegin ematen bazidaten, nere adinaren argiabarretan sartu baño leenago, zenbat eztituko ez zan nere biotza irakurri nituenean gerora ipui onak? Lenengoan enzuten nituen algaraz, ta pozez Aizeriaren asmo, gaiztakeria, ta askojakiñak; bere berriketa, ta jardunak. Baña azkenean irakurririk ipuiaren aterakizun, ta ondoren ederra, ta nekusanean, oskol, edo azal zatarra ausirik, barruan zegoan mami gozoa, oroitzen ninzan erle dontsuaz; zeñek lora, eder ez diradenetatik ere, atera oi duen eztia, ta egin gero erlaunzean abaraska, edo abao aurtxoen ezpañak gozatzen dituztenak.

        Deritzat enzuten nagoala mutiltxo, neskatxatxo, ta nekazari askoren farra, ta algara gozoak irakurri, edo aituaz Ipoui oek; ta nola geroenean ixildu ta arrituta bezela geldituko diran Ipuiaren ondoren adigarriak ekusirik. Nork esan zezakean —esango dute— zertara jo bear zuten Ipui farra eragitekoak? Zein ederki adierazoten duten estalki ederren azpian, andikiak, txikikiak, ta jakintsuak berak ikasi bear dituzten, onak izateko, bideak!

        Esan oi dute erorik nekazari batzuek, anziñako egunetan itzketan zekitela txakur, katu, aizeri, otso, ardi, ta ipuietan ateratzen diran abere, naiz egaztiak. Baña gutxi dira ain eroak. Laster igarriko dioe adartxoetan dagoala fruta; ta oni oratu bear zaiola, adartxoa baztertuta. Azkeneronz dauden Ipui itzneurtuko, edo bersodunak, ez dira nereak, ta bai nere Osaba zerbait ezagunari artubak:

        Aitu diot ondo dakian bati, Ipui oek izango dirala guziz onak aztuerazotzeko Nekazarien etxeetatik Ipui oker, ta zatarrak, nola sagar ederrak, ta diru berdiñean saltzen daudenean, baztertu ta saldu ezinda gelditzen diran sagar miñ ta motelak. Nork txori gerezi txatarrai begiratzen dioe dauzkanean eskubatera gerezi anpollak?

        Deritzat ez dala aztutzeko kontua Euskararen edertasuna, abere, ganadu, ta egaztien izenetan. Ez dira naski izen uts nola naiko, ta naiaz beste gabe asmatuak Erdaldunik geienen gisakoak.

        Goazen ekustera zer esan nai duen izen bakoitzak, ixildu ditezen Euskarari gaizki begiratzen dioenak, ta erderatuko ditut.

        Aizeria. Raposo. Aire pestífero ó maligno.

        Su-gea. Culebra. Sin fuego, ó el frío.

        Zein ederki esan zan: Frigidus... latet anguis in herba.

        Muskerra. Lagarto. El esquivo de musu okerra.

        Otsoa, Oitsoa. Lobo. El de los altos, ó montañés.

        Artza. Oso. El de mucha ó gran garra.

        Kata-motza. Tigre basto. Gato serio ó respetable.

        Zakurra. Perro grande. De fuerte ladrido.

        Txakurra. Perro menor. Ladradorcillo.

        Ez da orobat zauka, nola txauka egitea: lenengoa da andiena, bigarrena txikiena. Zakurrak esan nai du zaukorra, ladrador, ó zauka urrean duena.

        Basaurdea. Jabalí. Puerco montés.

        O¡-loa. Gallina. Sueño en alto.

        Oillarra. Gallo. El macho de las gallinas.

        Katua. Gato. El de las cadenas, ó humeado.

        Ardia. Oveja. Pastador de hierba.

        Auntza. Cabra. Boca fétida, ó malhechora.

        Akerra. Cabrón. Boca torcida, ó mala.

        Erlea. Abeja. Poblador, ó hacedor de pueblo, de Erri-egillea.

        Erbia. Liebre. Doble cojera, de erren-bi.

        Lukia. Raposo. El encavernado, ó enterrado en cueva.

        Mozoilloa. Mochuelo. Gallina seria ó mocha. La voz motza es equívoca.

        Ontza. Buho. Todo bueno, ó que no daña.

        Ep-erra. Perdiz. De hermoso corte, ó tal vez zarpa hermosa, de erpe-ederra.

        Galeperra. Codorniz. Perdiz de los trigales.

        Ollagorra. Becada. Gallina sorda.

        Mingorra. Becacín. De lengua muda.

        Mirua. Milano. Hila delgado... astuto.

        Gabilaia. Gavilán. Vuela buscando, de ega-billa.

        Astoa. Asno. De paso lento, de asti doa.

        Zaldia. Caballo. El aficionado al grano, ó el fuerte.

        Zamaria. Cabalgadura. Cargador.

        Zezena. Toro. El erguido.

        Beeia. Vaca. Cabizbajo, ó la abajada.

        Igela. Rana. Nadador.

        Ugarasiua. Rana. Nadador vocinglero.

        Erroia, Belia. Cuervos. De lo alto y bajo.

        Bela mota bi dira, bata beti goietan dabillena, inoiz sorobeetara jetsi gabe, ta bestea jetsi oi dana. Lenbizikoai deitzen zaizte Erroiak, bigarrenai Beleak. Ala dira ezagunak izenekin Bizkaian.

        Zapoa. Sapo. El zambo, ancho, ó aplastado. De aquí zapaldu.

        Zer geiago esan diteke, zorri, arkakusu, ta tximitxa zitalal ere badituzte izen azaldariak.

        Zorria. Piojo. Deuda, ó tributo. Lo es de nuestra miserable naturaleza.

        Arkakutsua. Pulga. Insecto ensuciador.

        Tximitxa. Pellizcador.

        Ez ziran oek igarotzekoak ipuien liburuan.

        Largatzen ditut azaldatu gabe beste izen asko. Au berau gertatzen da belarretan. Nere Osaba jauna, ta besteekin ere leiatu, edo dentatu naiz onelako izenazaldatze, edo erdera usaian, ethimologietan. Obe ez ote da, emakumea banaiz ere, igarotzea orduak onetan zer janzi-berri dan gora ta beera aitatzen baño? Jakiteak ez du eragozten birtute andi batera igotzeko. Santa Florentina, Santa Paula, Santa Brigida, ta beste Santa batzuek, emanak ziran liburuetara. Baziakien latin ez eze, geiago ere; ez, egiaz, egaatzeko arrotasunez, ta jakin nai utsez, ta bai bideak artzeko Jaungoikoagana. Arbezate bada Euskaldunak, neskatxa gazte baten emaitza, edo presente au. Gauza onik badago, esan dezatela iñorena dala, ez nerea; okerrik badakuste egotzi nere gañera; berdin arteak ez du emango sagarrik. Agur onenbesterekin.