GERLAKO OROITZAPENAK

APEZ BERRI

        1939an apeztu nintzen eta berehala izendatu ninduten Hazparneko bikario, Mirande erretoraren laguntzaile. Hor egin behar nuen esperientzia berri bat, erretor berri batekin, 11 urtez.

        Miranden lehen kontseiluak izan ziren, erraiteko behar nuela jendeari erakatsi apezaren errespetua; hortakotz, ez zela pollit Hazparneko karriketan ibiltzea, besoak balizaz kargaturik. Autobusetik jaustean, beharko nituen ene kargak utzi eliza-aitzineko botikarioaren baitan, eta gero norbait igorri heien bila.

        Baitziren oraino Hazparnen jende ikasigabe asko, ez zakitenak xutitzen, beren jarlekua eskaintzeko, autobusa hartzera heldu zen apezari, holakorik ez zadien gerta, katiximako haur bat behar nuen aitzinetik igorri, ene jarlekuaren begiratzera, nihaur heltzen nintzeneko.

        Geroxeago ere, lehengo mendeetako kontseilu anitz eman zizkidan jaun erretorak: Emazteri —ez familiakoeri ere— ez da musurik emaiten, jendeen aitzinean. Ez da sakristiara sartu behar, elizako serora bakarrik han dagoeno. Ez da emazten eskurik hunkitzen, eskuan eskularrurik izan gabe. Handizki ohoratu behar dira herriko buruzagiak. Horrela, urtats-kari, apez xapela buruan eta jantzi ederretan, jaun erretora lagundu behar nuen, lehenik jaun auzapeza, eta gero herriko etxe zahar eta ezagunen jabeak agurtzerakoan. Etxe horietako nagusi-etxekoanderek bazuten bertzalde, apezekilako mintzaira berezia: ez zautzuten erranen: «Agur jaun apeza!», bainan: «Zerbitzari, jaun apeza!».

        Ez dut erraite beharrik jaun erretoraren aholku horiek ahanzteko astia izan nuela. Hazparnera etorri bezain laster joan behar izan nuelakotz, urrun, gerlatokietara.

FRANTZIAKO GERLA

        49. erreximenduarekin egin izan dut, hastetik bururaino, Frantziako gerla. Aitzindariek eskaturik, frantsesez idatzi ditut liburu batean orduan guri gertatu gertakariak. Liburu hori prestatu nion Guillaume Eppherre Baionako apezari. Zorigaitzez, apez hori hil zen eta ez dut jakin egundaino zer bilakatu zen liburua. Dena dela, aldi honetan aipatuko ditut bakarrik, nola izan zen guretzat, gerla horren hastea eta bururatzea.

        Gerla hasi baino lehentxeago, miriku eta erizainak deitu gintuzten, Baionako nesken lizeora eta hor ari izan ginen, etortzen zaizkigun soldadoen ikuskatzen. Ohartu nintzen soldadogai gehienek, salbu jadanik ezagunak ziren Frantses porrokatu bakan batzuek, ez zutela arrangura handirik, herriaren zorteaz.

        Sekulako mediku paperekin heldu ziren anitzak, han edo hemen min zutelako estakuru emanez, gerlara ez joaiteko. Batzuetan, nerekin lanean ari zen Bordeleko miriku batek erraiten zioten bereri, kexaturik: «Hobe da gaizki direnak gerlan hil daitezen, ongi direnak baino!».

        Gure lana Baionan bururatu-eta, ereman gintuzten treinez. Alsaziako Saverne-raino. Handik, oinez jo ginuen Lorrenara buruz, mugazain zegoen Bitche-ko herrira.

        Alemaniako mugan

        Leku hartako etxe guziak jendez hustuak ziren, eta abere handi ala tipiak libratuak baitzituzten, nonahi bazabiltzan. Bakotxak har zezakeen gustukoa zuena, eta ebatsiaren eramaiteko ahala zutenak, ederki baliatu ziren.

        Otoitzeko liburu bat izan zen, apezetxe batean egin nuen ohointza: ene lapurketa bakarra. Oroit naiz halere, behi bat deitzi nuela, bide bazter batean, haren esnea edateko. Nere soldado lagun batzuek egin zuten ase ederrik, urde batzu sangratuz.

        Gau batez ordea, Maginot deitu harresi famatuaren haraindira iraganarazi gintuzten, eta entzun genituen lehen kanoi ukaldiak.

        Lehen hila

        Laster izan ginuen ere gutarteko lehen hila: Biarnes gazte bat zen, obus batek xintxifrikatu zuena. Han berean ehortzi ginuen, haren izena barnean zeukan botoila bat lurrean sarturik, buruz behera.

        Hilaren sakelan aurkitu nuen emaztegaiaren eskutitz bat. Harenganik haur beharretan gelditu zela erraiten zion, eta haurrari bere aitaren izena emaiteko baimena galdatzen. Lagunekin hitzarturik, eske bat egin ginuen, gure hilaren emaztegaiarentzat, eta honi neronek izkiriatu nion, bere senargaiaren ehortz-lekuko argazkia igorriz.

        «Corps Francs», gudari bereziekin

        Kapitain bat baginuen, Henri Arbeletche, euskalduna eta Baionesa, biziki estimatzen ginuena. Hark kontseilaturik, sartu nintzen «corps francs» deitu gudari berezien taldean. Gure aitzindaria Baionesa zen, Nadal lotinanta. Gure lana, Alemanen artera sartzea, noiztenka, ixil-ixila, eta handik preso bat edo bertze biltzea, gero hura mintzarazteko.

        Etsai-arteko itzulia egiterakoan, gure erreximenduko marka guziak kentzen genituen, sakelak husten, harma bereziak hartzen, eta elurte balin bazen, mihise zuri batez burua estaltzen. Kafea baginuen ausarki, eta alkohol bortitzenetik, nahi bezainbat. Kasu eginez ibiltzen ginen, oihanean barna, etsaiak nonahi jartzen zituelakotz minak lurpean, eta grenadak zuhaitz adarretan, hunki orduko zapartatzen zirenak.

        Doietarik eskapatu nintzen behin: Igandea zen eta, Alemanek iragaiteko ohidura omen zuten erreka batean barna, etsai ihizin ginabiltzan soldado multzo bat. Erne-ernea ginaudelarik, Alemanak tiroka hasi zitzaizkigun, malda gainetik. Behereko errekara ihesi sarturik, laster egin ginuen, ez Frantziara buruz, baina Alemaniako aldera, eta horrek salbatu gintuen.

        Gibelerakoan ordea, aurkitu ginuen gure lagun baten gorputza, erdi errea. Grenada ukaldika jaukitu zukeen etsaiak; gerrian zeraman grenada zapartatu zitzaion eta berari su lotu. Gure laguna mutil eder bat zen, ofïzioz kozinaria, Blois hirikoa.

        Bertze behin, lagun multzo tipi bat joana zen, gau beltzean, etsaiari buruz, ikerka. Ordena emana zitzaioten, ez itzultzeko gibelera bide beretik, bainan saihetsetik. Zer zen gertatu, nola ziren gure lagunak errebelatu? Ez dugu jakin, ez jakinen sekula. Dena dela, gure postari buruz, zuzenean, sartu nahi izan zutelarik, ustez Alemanak ziren, guhaurek tirokatu genituen. Horra nola hil ginuen Mixel Ausquy, Arnegitar apezgaia, ene Seminarioko adiskidea. Holako kasu frango gertatu da, zorigaitzez, gerla hortan, bertze guzietan bezala, nik uste.

        Ingurune beretsuan, aldiz, Lauter ibaiaren bazterrean, mugazain zegoen goiz batez bertze lagun bat, Harambillet apeza, Ahurtiko erretor beharra. Bat batean, agertu zitzaion aitzinera, Aleman soldado multzo bat. Lehen tiroan, bi soldado hil zituen eta bertzeek ihesari eman zuten. Gero, niri tokatu zitzaitan bi hilen arropen bila joaitea, aitzindari frantsesek manatu bezala.

        Orohar, gure lana zen, noiz eta ere ikusiko baiginuen Alemanen tankak oldartzen zirela Ekialdeko Maginot harresiari, gure gibeleko buruzagien abisatzea berehala eta guhaur harresiaren gerizan sartzea lehenbailehen.

        Bainan, halako batez, berria jalgi zen, egiaz, Alemanen tankak hurbiltzen ari zirela. Gerizara joan behar dela entzun orduko, frantses soldado guziak, abaila handian, badoaz gibelera buruz, zeinlehenka. Hori ikustean, Soulier, gure komandante zaharra, orroaz hasten da, pistola eskuan, soldadoak mehatxatuz, denak garbituko dituela. Debaldetan.

        Hainbertzenarekin, lasterka gibelera doan soldado bat, erortzen da gure ondoan, intzirika eta ai-ei-ka, bere etendura atera zaiola. Beharrik, hor naiz ni, erizaina: zabalean etzanik emaiten dut soldadoa eta, jateko olioarekin torratuz, bere etendura barnera sartzen diot, ahal bezala. Zer den haatik izialdura!

        Norbegiarateko apailuak

        Alemaniako mugan ginaudelarik bada, etorri zitzaikun berria. Norbegiarat igortzen zutela gure erreximendu guzia: Mendi-leku omen baita Norbegia, mendian ohitu gizonak behar ziren harat bidali. Araberako tresnak behar baigenituen, motorren orde ukan genituen mandoak.

        Laborari semea izanik, banuen kabalen ohidura, bainan ez mandoena. Gainera, gure zortzi mandoetarik batzuk Poitou-koak ziren, aski handiak, bertzeak Algeriatik etorriak eta tiki-tikiak; batzuek arrantza egiten zuten, astoek bezala eta bertzek irrintzi, zaldiek bezala; denek zuhaitzak larrutzen zituzten, heien azala janez; gauaz, zuhaitz onborrak zakuz gerizatu behar genituen, bainan goizekotzat, maiz gure mandoak, beren sokak trenkaturik, ihesi joanak ziren. Sekulako denbora galtzen ginuen, heiek berriz ezin bilduz.

        Eta bertzalde, mandoa baino abere buru gogorragorik ez duzu munduan. Batzuetan, kakoletak bizkarrean, ihalozkatuz, desegiten zituzten lotura guziak. Bertzeetan, ez genezakeen ardiets, urrats bat aitzina edo gibela egin zezaten, buztan azpitik su emanik ere. Bainan, gure mandoak ezin heziz ari ginelarik, jakin ginuen Alemanak sartzen ari zirela Frantziako lurretan eta gure Norbegiara igortzeari, buruzagiek uko egina zutela. Orai hasten omen zen «mugimenduzko gerla».

MUGIMENDUZKO GERLA

        Alemanek beren oldarra hasi zutenetik, ez bakarrik beren tankekin bainan beren airekoekin ere, arratoina zepoan bezala harrapatuak ginen, ez jakinez gure zilotik nola atera, ez nora jalgi.

        Bero izigarria baitzen bertzalde, egarriarekin, bidegaineko xai handi batean sartu ziren gure gizonak, arnoz asetzeko. Hori ikusi-ta, Pambrun apez komandanteak tiroz zilatu zituen, eta hustu, sotoko upel guziak.

        Ondoko herrian berriz, etsaiak hasi zitzaizkigun tiroka, eliza dorretik, eta hor galdu genituen zenbait lagun, bereziki Itsasuar bat, Elissetche izenekoa.

        Han berean, guhaurek inguratu ginuen Aleman multzo bat eta hura tirokatu. Aleman heietarik bat kolpatua baitzen, haren artatzen hasi nintzen eta artetik erran nion, alemanez, apeza nintzela: absoluzionea nahi bazuen, zer gerta ere. Bertzeak kanpoan zituen alabaina, gizagaizoak. Bainan harek ihardetsi zaitan, frantses garbienean: «Trufatzen nauk hire otoitzez, egizak hire lana, bertzerik ez».

        Galdetu nion ean frantsesa zen eta harek baietz bai, bainan desertatua zuela, ez zuelakotz deus ikustekorik nahi, «frantses ustelenganik». Solas horiek entzutearekin, hurbildu zitzaion frantses axuant bat eta, bertzerik gabe, artatzen ari nintzen kolpatuari tiro bat eman zion buruan, erranez: «Ez dik horrek bertze artarik merezi, tiro bat baizik!». Nik, hilaren muinak eskuetan ukan nituen.

        Handik jo ginuen Contrexéville-ko herrirat.

        Contrexéville

        Eliza aitzinean aurkitu nuen Labat, nere apez laguna. Doi-doia elkar agurtu ginuen. Ezen, laster. etsaiaren airekoak buru gainean genituen: haien lurreko lagunek jaukitzen gintuztela, izigarriko oihuak eginez, eta gaza lano ilun batzu aurtikiz.

        Han hil zen Lekuona, Senpereko apezgaia, izen bereko apezaren anaia. Han berean, altxatu genituen, Duluc, Baionako komandantea, zango-hezurra obus puska batek hautsirik, eta Babayuy, nere apez laguna. Hau, bala batek aurpegi betean joa zuen. Azken orenean zela uste ukanez, oliodura eman nion, eta «Bertze munduan ikusi arte!» erranik, despeitu nuen. Geroztik, operazio parrasta bat badu pairaturik, bainan bizi da oraino.

        Contrexéville-ko herri hortan, gure bi medikuak, ospitalera sartuak ziren, kolpaturik. Eriez arta hartzeko, erizain bakar gelditzen nintzen, zenbait angailariren laguntzarekin. Kolpatuen biltzeko leku baten bila nindoalarik, Herriko-etxeko sotoa begiztatu nuen, bainan hara heltzearekin, haurrez eta emaztez betea zela ikusi nuen. Deneri jakinarazi nioten, bihotzean zimiko batekin, behar zutela denek handik jalgi, soldado kolpatueri lekua uzteko. Eta denek, ixil-ixila, sinetsi ninduten.

        Hasi nintzen beraz soldado kolpatuen horra eremaiten eta hor artatzen. Duluc komandanteak nahi baitzuen kofesatu, erran nion apur bat pazientzia har zezan. Bainan ihardetsi zaitan, haren bekatuak denenak zirela, eta denen aitzinean gora-gora kofesatu zen.

        Zenbait orduz toki berean egon baiginen, beti gogoan ditut hango intzirin eta oihuak. Azkenean, noizbait, beribil batzu bildu genituen eta Saint-Dié, auzo hiriko ospitalera despeitu genituen gure kolpatuak.

        Saint-Dié

        Sekulan ez dut ahantziko, hiri hortako gain batetarik ikusi nuen ikusgarria. Beheraxago, xara tipi batean bildurik zauden soldado frantses batzu, beren zaldi eta karrosekin, noiz eta ere hurbiltzen baitzaiote, eta itzulika hasten, aleman aireko bonbardier handi bat. Honek gainera botatzen diote bortz ehun kiloko bonba bat, sekulako arrabotsa egiten duena eta izigarriko kea eta oihu marruma altxatzen.

        Apur batez, ez zen deus ageri izan, bainan gauzak argitu zirelarik, ez nintzen guti harritu, ikustearekin bonbaren sugarrek zuhaitz guziak larrutu zituztela eta beren hostoetarik biluzi. Berehala, hurbildu nintzen: gizon, zaldi eta karrosa guziak xintxifrikatuak ziren, gorputz puskak, han edo hemen, zuhaitz gainetan zintzilik. Nonbaitik agertu zitzaitan gizon bat, larrugorritan. Bonbaren haizeak zuen biluzia, eta ni ikustearekin, ihesi joan zen, burua galdurik.

        Urruntxeago, atzeman nuen ni ezagutzen ninduen lotinant bat. Erran zaitan, nahi zuela nerekin kofesatu, eta gero, bere burua tiroz garbitu, Alemanen eskuetara eror beldur baitzen. Bainan nik erasiatu nuen, kalte baino atsegin gehiago eginen ziola etsaiari, berak lan hori egiten bazuen. Itxuraz sinetsi ninduen eta bertze biderik hartu zuen.

        Saint-Dié-ko hiri hortan, buruz-buru egin nuen ere, Inazio Duperou, aspaldiko Urruñar ezagunarekin. Ez zezaten Alemanek preso har, asmatua zuen, apendizita presatu baten aitzakiarekin, ospitalean sartzea. Nahiko zuen, nik ageri bat egitea, bainan ez bainintzen ni miriku, ez nuen nik hortan deus egiterik. Aurkitu ginuen beharrik ihesi zebilen sendagile poloniar bat eta, ahal nolaka harekin hitzarturik, bere ageria ukan zuen nere lagunak. Sartu zen beraz ospitalean, bainan horrengatik, preso hartu zuten Alemanek eta bortz urtez preso atxiki. Gibelera etorri zelarik, gerla ondoan, Urruñan, bere etxean, berriz elgar ikusi ginuen.

        Thann

        Handik landa, jakin gabe zuzen non gaindi ginabiltzan, Thann-eko herrira heldu ginen, ustegabetarik. Gaua iragaiteko lekua eskatu nuen apez-etxean, neretzat eta lotinant lagun batentzat. Erretorak eskaini zizkigun bi gela, ohe banarekin, lo egiteko. Gero ez dakit zer gertatu zen, bainan goizeko biak aldera, gure erretorak, oihuka eta zernahi erranka, etxetik kanpora igorri gintuen. Berak zioen, ene lagun lotinant lizuna haren arrebaren gelan sartu zela.

        Nere lagunak ukatzen zuen garbiki deus holakorik egin zuela. Nik ere ez nuen deusik sumatu eta ez nuen den gutienik sinetsi bazuela lotinantak, gau hartan, deus gaixtorik egiteko gogorik, ez ahalik. Dena den, lekuak hustu genituen zalu, eta berriz gure bideari lotu ginen.

        Laster, Alemanak oldartu zitzaizkigun. Orduan, gure mandoak galdu genituen, eta guhaur kartarik gabe gelditu ginen. Ahal nolaka, gure ustez Saint-Dié-ra buruz abiatu ginen, noiz eta ere, goizeko argi hastean, «Meurthe» deitu ibai kozkor baten bi aldetarik dagon Raon l'Etape herrian sartzen garen.

        Alemanak jadanik han ziren, gure hartzeko prest.

ALEMANEN ESKU

        Nerekin nereman De Beaume lotinanta, sorbaldan bala bat sartua zuena, lagundu nuen lehenik, Raon l'Etape herriko ospitalera. Han hatzeman nuen erizain lagun bat, nerekin jitea proposatu zaitana, ihes egiteko Alemanen atzaparretarik. Karrika burura heldu gineneko ordea, soldado aleman batek tiro batez hil zuen nere laguna.

        Segidan ni ere begiztatzen ninduen, bainan oihu egin nion alemanez, Gurutze Gorrikoa nintzela, eta orduan, bere zizpa beheitituz, Alsazianoa nintzenetz galdatu zaitan. Nik ezetz. Euskal Herrikoa nintzela. Euskal Herria non zen ez zekien. Dena den, handik hurbil zenbait presoner baitzeuzkaten kortxila batean bildurik, ostiko batez heien artera igorri ninduen.

        Lehen lanak

        Aleman buruzagiak etorri zirelarik, igorri gintuzten presoner guziak lanera: Gure lana zen, hilen gorputzak biltzea eta ospitalera eremaitea. Usainduak baldin baziren, sakelak hustu, eta diru edo paperak bildu behar genituen eta gero, gorputzak ezantzaz ihinztatu eta han berean erre.

        Ospitaleko hilen biltegia ez zen hanbat agradosago. Hango hilikien metatzen ari ziren bi presonerak mozkor arrailak ziren. Behar ere, egia erran, zuten lanaren egiteko.

        Gehiago oraino, elizaren parrean ginelarik, ikusi genituen Alemanek, poloniar presoner batzu elizako pareten kontra lerrokatzen zituzten, eta tirokatzen, gerrien goratasunean. Gure aitzinean, apez xahar sotanadun bat joan zitzaien Alemaner, otoizka, ez zezaten holakorik egin. Debaldetan.

        Oren beldurgarriak

        Hilak bilduxe genituelarik, Ospitale ondoko aterbe handi batean bildu gintuzten frantses presonerak oro, eta hasi ziren gutarik bakotxaren galdezkatzen.

        Buruzagia, aurpegi gaixtoko gizona zen; zaflako eta ostiko, merke zituen. Aldiaren beha nindagolarik, ohartu nintzen ene gibeleko paretak bazuela ate gorde bat. Soldadoak burua itzulia zuen artea baliatuz, brixt, ate hartarik bertzaldera igan nintzen eta gero, aitzineko eskalera gora, gaineko sala handi batera heldu. Operazioneko sala zen. Hango miriku eta erizain saldoaren artean sartu nintzen eta, ixil-ixila, operatzaileen laguntzen hasi.

        Bazen zer egin. Aldiaren beha zauden kolpatuak, dotzenaka, lurrean etzanik. Ekainaren 21a zen. Oroit naiz arratsalde hartan jin zela mediku buruzagienganik, gangrenatzeko arriskuarengatik, duda-mudan denborarik galdu gabe, zango-beso gehiagoren mozteko manua. Elektrikarik ez ginuen, eta esku zerrarekin, hezur mozten behar zen ari. Zinezko harakiniza izan zen gure lana: Beldurgarria, oroitzekoa!

        Arratsalde hartan berean, bonba bat erori zen gure ospitalearen gainera, nik uste inguru heietan oraino gogor ihardokitzen zuten poloniar batzuek aurtikia. Infirmiertsa bat hil baitzuen delako bonba harek, pentsatuko duzue zer oihuak bota zituzten Alemanek: «Horra nola zuen soldadoek bonbardatzen dituzten ospitaleak!».

        Bide luzea

        Biharamunean, xutik joaiteko on ginen guziak bildurik, ereman gintuzten, ez jakin nora, bizpahiru gau-egunez kurri eta kurri, jan eta edan gabe. Iturrietan gelditzea, are gutiago bide gaineko behariek eskaini edozein eskaintzaren onartzea ez zen haizu. Jainkoak daki, zenbat presoner hil den, gosez edo egarriz edo tiro batez, bidaia luze hortan. Batzuetan alabaina, zenbait lagun, burua galdurik, hasten zen zernahi erranka Alemanen kontra, eta holakoetan, tiro bat botatzen zion zaindariak.

        Bidea hobeki jasaiten da, gorputza aitzinetik hortarako prestatua delarik, edo bidea zergatik eta noraino egiten duzun badakizularik. Bainan jadanik nekaturik lotzen bazira bideari eta ez baduzu segurtamenik, bidea egin ondoan, izanen duzula atsedenik, orduan, etsigarria da zure ibilaldia.

        Strasburg-en

        Noizbait halere, eta nolazpait, heldu ginen Strasburg-eko hirira. Kaserna batean sartu gintuzten eta han hatzeman gintuen, bertze bide batzuetarik etorriak, zortzi egun hartan ikusi ez genituen gure erreximenduko lagun asko. Heienganik jakin ginuen nola bukatu zen gure 49. erreximenduaren historia.

        Ekainaren 21ean, orotan zabaldu zelarik berria. Frantziak, gerla galdurik, bakea eskatzen zuela, gure erreximendua Saint-Dié inguruan errenditu omen zen Alemaneri. Geroztik, preso ginelarik, gaizki onartua izan zen erreximenduko aitzindarien jokabidea: zergatik ez gintuzten guziak aitzinetik abisatu, bakotxak alde egin ginezan, gure kondu. Holakorik egin balute gure aitzindariek, pentsa zitekeen gutarik asko ez zirela preso izanen.

        Treinez, Alemanian barna

        Zenbait egunen buruan, iganarazi gintuzten trein batetara. Erretzeko beroa zen. Bagon bakotxean berrogei gizon sartu gintuzten. Etxera gindoazela sinetsarazi nahi zaukuten, bainan arras gutik sinetsi ginuen. Gure treina Berlinera buruz abiatu zen. Noiztenka gelditzen zen, gure beharren egitera edo ur xorta baten edatera, gure jautsarazteko.

        Laster, hatsik ezin hartua zen bagonetan; gure maletak, bat bertzearen gainean ezarriz, hurbiltzen ginen, aldizka, gaineko leiho tipietara, hatsaren hartzeko. Bainan gero, gutarik zenbait hasi ziren goitika. Beste batzuk, beren beharrak nonahi egiten zituzten. Gure bagona, urdandegi bilakatu zen.

        Sakelan bainuen ganibet bat, harekin emeki emeki egin nuen zilo bat, kanpora pixa egiteko gisan. Anitzak heldu ziren, zilo beretik beren beharren egitera. Hainbertze zikinkeriarekin, azkenean guhaurek gure burua ezinjasana ginaukan. Gure zaintzeko soldadoak, aldiz, lasai zeuden, beren bagon berezietan.

        Leipzig-eko garala heltzean, mutiko gazte zenbait jin zitzaizkigun agurtzera, gure harrikatzeko. Gure lagun bat kolpatu zuten begian. Bertzerik ez ukanez, mokanes zikin batekin xukatu nion begia. Zer pairatu ginuen bidaia hortan, neke da ulertzea.

        Oder gaineko Mühlberg

        Ez dakit zenbat egunen buruan, sartu ginen «Stalag IV B» deitu preso-zelaian. Gure aitzinetik han metatuak zituzten Polones eta Judu batzu. Gose greba eginik, gaztigatu izanak ziren eta, iduriz, gu iziarazi beharrez, gure aitzinekoen hiliki hondar zenbait ezarriak zituzten, zintzilik, presoner-zelaiaren erditik banatzeko alanbreetan.

        Gure zelaia oihan beltzaren erdian idekia zuten, Mühlberg-eko hiriari hurbil, Oder ibai ederraren hegitik ez urrun. Hiriko murru guzietan idatzia zen «Ez fida Frantsesari, Judueri edo Poloneseri baino gehiago». Horra zergatik, gu han iragaitean, emazteek itzultzen zuten burua.

        Galdezkatuak

        Toki hartan lehen Frantsesak ginen eta berehala miriku bisita pasarazi zaukuten. Gero, bakotxa gure aldian, nor ginen galdezkatu gintuzten. Gure izen-deituren galdetzeko, alemana zekien frantses soldado zerri bat hartua zuten. Honek zion axuant alemanari itzultzen gure errepusta. Jadanik erran dutan bezala, banekien ordukotz nik ere aleman mintzaira apur bat.

        Ene aldia jin zelarik eta apeza nintzela frantsesez erran nuelarik, itzultzaileak itzuli zion axuantari, alemanez: «apexkila bat» nintzela. Ni sutan jarri eta sekulakoak bota niozkan itzultzaleari, erdi frantsesez erdi alemanez, bertzeak ere konprenitzeko gisan. Axuant alemana hasarretu zitzaitan eta erran zuen: «Apeza kalabazara! Jesus Judua zelakotz zira zu ere Juduen adiskide?» Nik ihardetsi: «Jesusen adiskide guziak Juduen aldeko balin badira, aitor-azu Aleman gehien gehienak ere alde hortakoak direla»

        «Zangoak tinko!» —oihu egin zaitan aitzindari alemanak— «Ikas-azu nola mintzatu behar den "Feldwebel" bati!». Gero tinta gorriz azpimarratu zuen nere izena presoen zerrendan eta gorriz markatu ere nere bi galtza izterrak eta bizkarra. Neronek dakit zer pairatu behar izan nuen, geroztik, delako soldado frantses ustel harengatik.

        10. konpainian

        Hasteko kondenatu ninduten hamargarren konpainian sartzera. Hor biltzen baitziren kasko-gogor fama zuten presonerak. Ez ginuen eskubiderik postaz ukaiteko ez idazkirik ez jatekorik. Lanera joaiten ginen kantuz, alemanez kantatuz, eta bidean itzulipurdiko bat edo bertze egin behar ginuen, iratzartzeko. Baziren guretzat gaztigu bereziak, hala nola, makila ukaldiak bizkarrean, astoeri bezala, edo soldado baten inguruan itzulika ibiltzea, beti leku berean geldituz, soldado alemanek bezala agur eginez.

        Hortan nintzelarik, etorri zen gure zelaira bigarren frantses presoner saldo bat, heien artean aurkitu bainuen Etienne Salaberry apeza, nere irakasle ohia. Zorigaitzez, soldado horiekin batean sartu zen gutartean gaitz gaizto lotsagarri bat, «disanteria» deitua, harrigarriko beheitikoa emaiten zuena.

        Disanteria

        Ez ginuen horren kontrako deus erremediorik. Bakarrik, ikatz errauts apur bat urean nahastekaturik edanarazten genioten gure erieri. Gaitz horrek hunki guziak itsuski mehatzen eta indargabetzen ziren. Gaitz hori bildu zuen Etienne Salaberry-k ere eta, egia erran, ez dakit nola garaitu zuen.

        Neronek banuke bertze frango kondatzeko, bainan hainbertze presoner ohik kondatu baitute beren preso denborako historia, iduritzen zait badutala aski erranik, eman ditudan argitasunekin.

        Erran behar dut halere oraino, aski gaizkitu nintzela Alemaniako ospitaletan, bertzeen artatzen ari nintzelarik eta. Gurutze Gorriko jende batzuk, presoneren ikuskatzera jinik Suizatik, ardietsi zutela nere libraraztea. Heieri esker, ederki artatu ninduten Suizako ospitale batean, eta gero Lyoneko eritetxe batean. Handik azkenean, 1942an, itzuli nintzen Euskal Herrira, nere beha zagoen Hazparneko «Bikaritei»-ra.