OKILOMENDI JAUN MERA

(Gertaldi bakarreko komedia-1955)

Jokalariak:

        OKILOMENDI: Jaun Mera.

        AÑA: Haren emaztea.

        MIRIKU XAHARRA

        XANTXO: Kantoniera.

        OSTALERA

        KUKUTXAR

I. AGERRALDIA

MERA: (Baso bat uretan eria bustiz egiten du oihu) Aña! Aña!

AÑA: (Bere zokotik jaliz) Zer da?

MERA: Eri hau aski bustia da engoitik... Zato orratzarekin.

AÑA: (Argi bat pizten du, orratza berotzen) Ba! Ez duzu deus handirik... Hor beha eta beha, hola artzeko zure eri horri.

MERA: Emeki gero... Hor sista-sista ari gabe oihal bastatzen bezala.

AÑA: Baietz ba gizona!... Ha! Gizonak, denak berdinak zarete... Denak berdin putrunak.

MERA: (Artetik) Aditu duzuia pitsik iturri hortaz? Ba omen dira ene kontra direnak, iturri berri hori eliza saihetsean egiten dudalakotz. Uste dute gibelaraziko nautela... Ez dute ezagutzen nor duten beren mera berria... Ni ba ni... Joanes Okilomendi... Erakutsiko diotet hor zenbaiti zer den mera bat herrian eta zer den meragoko karguaren betetzea... Emaztekia!... Emazu bada emeki...

AÑA: Ba, aski zinuen eskua hola ez mugitzea, zure mera eta meragoarekin... Ernazu eri hori argitarako...

MERA: (Muttur eta kurrinka)

AÑA: Hauxe! Zer arno usaina duzuna... Zuk arnoa edan duzu oraino nonbait.

MERA: Arnoa edan ba... Zera!... Zuk gakoz eman hartarik... Ur eta bikarbonata zikin hortarik ba, edan dut!... Phu... miriku zozoa... gibela eri dudala eta hortarik edateko... eta hortarik bakarrik. Ur eta bikarbonata... Phu... Pentsatzeak berak bihoztarra emaiten daut. Ai! Ai! Emaztea!...

AÑA: Ez dakit zertarik edaten duzun, bainan ez da beti erremedio hori botoila hortan, biziki beheiti ari... Ez bazinu hoinbertze arno edaten ez liezke hola zure xixtako guziak gaixta.

MERA: Ai! Ai!

AÑA: Badut gizona, badut... Ori huna non duzun!... Zer marrumak ote txar batentzat... Ori... busti zazu eria berriz ur hortan.

MERA: Bizar egiteko puskak ere behar ditut.

AÑA: Tenore huntan bizarra? Norat abian zira?

MERA: Itzuli bat egin behar dut plazan gaindi... Ikusi behar dut zer dioten ene iturriaz... Xantxo kantonierari erranen diot arratsaldeko bietako lot dadien iturriaren ziloa egiten, han eliza saihetsean.

AÑA: (Bizarraren oihala ezartzen diola senarrari lepotik) Ba... Zure iturriarekin aitzaki ederra duzu segurik, berriz ere ostaturat joaiteko.

MERA: Ba, ostaturat, ba... miriku xaharrak han aurkitzeko gero... Ostaturat. (Nabela xorroxten du)

AÑA: (Salboina ekartzen du) Eta non egin gogo duzu gero iturria?

MERA: Han, eliza saihetsean... Ama Birjinaren aldarearen eskualdetik. Zer zare zu ene kontra?

AÑA: Ba, ori... ez dakit ba... Hilerriak ere han eta... proasioneak eta hilak handik pasatu behar eta... ez dakit ba...

MERA: Berdin du... nahi duzuena erranik ere... Zuk eta bertzek... iturria han izanen da... han... eta erakutsiko diotet Okilomendik errana; errana dela gero.

AÑA: (Leihotik behatzen du) To, mirikua... miriku xaharra heldu... Jes, zertarat heldu da hori? Errana zuen ba sendatua zinela... Ez zela gehiago jinen... (Norbaitek joiten du) Ekartzu puska horiek, gorde ditzadan. Idekozu. (Badoa)

II. AGERRALDIA

MERA: (Atea idekiz) To, agur Jaun Miriku Xaharra. Zerk zerabiltza hemen?

MIRIKU XAHARRA: Ba, ez nuk hiretzat jina... bainan gauza bati oharturik jina nuk. Pasatzean behar hintuala abisatu...

MERA: Zer da? Jar zaite...

MIRIKU XAHARRA: Ez, ez nuk batere jarri gogo... Hor, ohartu nuk, Xantxo kantoniera ari zela zilo egiten, elizaren ondoan, hil herriari hurbil... eta galdatu zioiat zer ari zen han... eta erran zaitak, hik manaturik, iturri baten ziloa egiten ari zela... Edanxkoa zela ere iduritu zaitak, bere usaia ez galtzeko... eta zernahi erranik, handik igorri diat... Errak, ez ahal duk hik manatu, han iturri baten muntatzea?

MERA: Zertako ez?

MIRIKU XAHARRA: Mutikoa, ez duka ikusten han kasik hil herrietan hizala?... Ala zer duk... herri guzia pozoinatu gogo?... Zer uste duk, hola edan ditakela hil hezurrez hazia den uretik?... To, gerta lukek pollitik.

MERA: Ba, ori... ez dakit ba... Nehork ez daut orai artino holakorik aipatu.

MIRIKU XAHARRA: Hori mutikoa gauza ageria duk... Horko ura hil gaxura izanen duk... Hire egitekoa duk, bainan toki hortan iturri bat... horrek ez dik kanorerik... Eta gibel hori, nola duk, nik eman erremedioekin?

MERA: Hobeki!... Hobeki!... Jaun Mirikua!

MIRIKU XAHARRA: (Botoila ikusi-ta) Ez duk biziki edan ur hortarik... hartzen ahal duk basotara bat ona jan ondo guziez, eta utz gero, arno eta gaineratikoak, bere gisa...

MERA: Uzten ditut, uzten, Jaun Mirikua... eta beharko oraino, dudan emaztearekin.

MIRIKU XAHARRA: Hire emazteak hortan arrazoina dik... Bon... erranak erran, hihaurek ikus-ak, eta arratsalde on... To!

MIRIKU XAHARRA: Ba, arratsalde on, Jaun Mirikua!

III. AGERRALDIA

MERA: (Bakarrik) Debruia, ontsa erremedio zikin hori eni edanarazi beharrez ari zarete... Beheitiaraziko diat ba botoila hori, beheititu behar bada... (Zorta bat ixurtzen du lili ontzi batetara!) To, edan-zak hik ene partea... Phu zikina!... Beharrik baitut hortxet gordea hori baino hobeagorik. (Kautzuzko bota baten barnetik ateratzen du, polliki, botoila bat arno, eta edaten) Hau ba, hau duk egiazko erremedioa!... Hunek bederen barnea puxka bat hunkitzen zaitak. (Zerbait entzunik laster gordetzen du bere botoila)

AÑA: (Zerbaiti oharturik) Jes!... Zer ari zinen hor?

MERA: Pitsik, pitsik... Ene ihiziko zapeta hauieri beha... Hauk ere ez ditudala aspaldian soinean ezarri...

AÑA: Mirikua laster joan da... Zato oihala lepotik esteka... Hum!... Erremedio botoila horri, haatik, tanka bat eman diozu...

MERA: Bakea emazu ori!... Miriku debruia!... Edateko eta edateko... Phu!... Ekar-tzu bizar egitekoak!

AÑA: Han dituzu sullardan... aski duzu bizarra han berean egitea. Norbait heldu bada ere, trankilago izanen zira... (Mera hadoa)

IV. AGERRALDIA

AÑA: (Artean botoila arnoa hatxeman du eta haren orde bikarbonata ezarri) Gizonak ba, gizonak!... Politak zarete. Nindagon ha nondik ote zuen arno usain hori... Gaixoa... Nahi nuke ikusi zer sudur eginen duen bertze zuri hortarik, turta, turta, emanen duenean. (Norbaitek atea joiten du. Anak senarrari) To, Xantxo kantoniera!... Errazu Joanes, Xantxo hor duzu.

MERA: Sar araz-azu...

AÑA: (Botoila arnoari behatuz) Hau behar nuke nonbait gorde. (Han berean uzten du) Nor da hor?

XANTXO: Xantxo... Idek hortik...

AÑA: (Atea idekiz) Zer?... Zu hemen!... Tenore huntan?... Zer egin zare? Berriz ere lanarekin samurtu?

XANTXO: (Trenpu-trenpuan, zakua eta pala bizkarrean) Hop, barkatu, Andere Merasa!... Nik ez dut zurekin pitsik nahi... Ni ez naiz zure meneko, bainan Jaun Meraren meneko...

AÑA: Zu, Jaun Meraren meneko zira, bainan sala hau ene meneko baita, pala hori utziko duzu kanpoan.

XANTXO: (Umil-umila) Bon, ontsa da... Badakit, badakit ez naizela on saluna ziratuetako... Zer zira beldur ene galtza zikinekin zure kadirak zikinduko ditudala? Ez beldur izan, Andere Merasa, ez ditut zikinduko... Jarriko naiz lurrean. Lurreko taula bederen haizu izanen ahal dut... Ez dautzut edaterat ere galdatuko... Berdin badakit ez dautazula gogotik emanen... Badut edatekoa nihaurek... Ba, huna hemen... (Xorta bat edanez) On dagizula!... Ogia eta gasna ere baditut hemen, gose naizelarik jateko.

MERA: (Bizarra erdia eginik) To, hi hiza, Xantxo, holako elasturietan!... (Emazteari) Horrengatik, bizar ondar hau hemen berean kenduko dut (Tresnen bila badoa)

AÑA: Ontsa da... Zure botoila erremedio hau kendu-eta, zure puskak hemen emanen ditut. (Aña badoa)

MERA: (Bizarraren egiten has-eta) Eta Xantxo zertarat jina hintzen?

XANTXO: (Ogi eta gasna jateri ari delarik) Jaun Mera... Jaun Mera, nahi nuke jakin nork manatzen duen herri huntan.

MERA: Hi, herriko langilea, ez dakika nork hauen manatzen?

XANTXO: Batere ez dakit gehiago... Kanpoan, lehenik zu eta gero miriku xaharra jin zarete ene manatzerat... Hunat sartu-eta berriz, zure «madama» hori ukan dut manatzale.

MERA: Zer erran dauk miriku xaharrak?

XANTXO: Ba ori... Iturririk han ez egiteko... Hango ura pozoinatua dela... Nola erran daut ba... A! Ba!... Hango ura hilen hezurretarik jin gazura dela. Phu zikina! (Xorta bat edanez) Okaztatzen ere nau pentsatzeak berak, zer pesteria jaliko den putzu hartarik.

MERA: Ontsa duk Xantxo... Mirikuak arrazoina dik... Eta hortakotz, hasi putzu hura tapatuko duk eta bertze putzu baten zilatzen hasiko haiz bertze toki batean...

XANTXO: Bertze toki batean? Non?

MERA: Kukutxarrek badik hor baratze ttipi bat hutsa begiratzen duena; hartan lotuko haiz zilo egiten... haren erdi-erdian.

XANTXO: Plaza hegiko baratzean?

MERA: Han berean... Baratze hura herriko lurrean duk gero... Kukutxarrek, ene aintzineko merarekin ontsa baitzen, baratze hura here meneko hartu zikan. Eta geroztik, han zaukak, iduri berea. Nehori pits arrendarik harentzat eman gabe...

XANTXO: (Bere huruari loturik) To, orai, orai ikusiko ditugu ximixtak eta ortziak... Azken bozetan, ni zure alde mintzatu-eta, zaflako bat eman baitzautan Kukutxarrek, oraikoan ikusten badut, hobeko dut kontrizionezko akta egitea.

MERA: Ez duk deuseren beldurrik... Emaitzik denak ene gain... eta errok nik manaturik haizela han... eta ez bazaio ontsa joan, jin dadiela enegana.

XANTXO: Ba! Ba!... Ez da dudarik hala erranen diotala...

MERA: Bon, orai habil lanerat...

XANTXO: Zeruko Jauna! Galdatzen dautzut arratsean ene burua oraino bi beharri handi hauien artean izan dezadan... Zeren eta horietarik bat Kukutxarrek eskuratzen badu, dituen zainekin beharririk gabe geldituko naiz... Ez bada oraino ausikiz lotzen... (Badoa)

V. AGERRALDIA

MERA: (Bizarraren pusken altxatzen ari delarik) Orai konprenituko ditek herri huntan, nor den Joanes Okilomendi... Lehengo mera ilaunarekin sobera bakotxak nahi zuena egiteko usaia hartua zuten... Azkenik mintzo zenak zuen beti arrazoin. Holakorik ez enekin... Kukutxarren beldur? Ez da behin ere okiloa kukuaren beldur izan. Eta hanbat gaixto harentzat... Aski zuen bere burua ez hola erakustea, ene kontra, azken bozetan...

        Hum!... Zintzurra ere agortua diat... Arno xorta bat ez likek kalte (Itzulian behaturik, botoilari lotzen da bere gordagian eta zorta on bat edaten du... Sudurra zimurtzen duela) Phu! Phu! Zer da zikinkeria hau botoila huntan... Aa!... Debruen figura!... Emazte debrua! Atxeman dik ene gordegailua... Phu! Emaztea baino debruagorik ba ote da gero?... (Norbaitek atean jo du)... To, norbait atean, azen ontzeko... Bon dagozila denak hola hola. (Botoila bere gordagian ezartzen dit... Atera oihu egiten) Aintzina, aintzina! (Ostalera sartzen da)... To, Ostalera!... Nere xorte lagun gaizoa, hi hintzena?... Non habila hemen?... Jar hadi, jar...

OSTALERA: (Xutik eta goratik) Joanes, kontent nuk... kontent nuk hitaz... Azkenean badiagu mera bat herrian... Eta trinkatu behar dugula elgarrekin, buxundatu batekin jina nuk... Badituka bi baso?...

MERA: Ba, baditiat hor. (Ekartzen ditu)

OSTALERA: A debrua! Buxona jalitzekoa ahantzi diat...

MERA: Ba, hein hori ba ahal diagu... (Emaztea deitzen du)...Aña, ekazu buxona jalitzeko bat hunarat... (Biak jartzen dira)

OSTALERA: Ba kontent nuk iturri hortaz... Ikusi diat Xantxo zilo egiten hasia zela... Hor behar den tokian duk.

AÑA: (Sartzean) Agur Ostalera! Hemengo aldi?...

OSTALERA: Ba, ba... Bi eleren egiterat jina... A!... Hor duzuia buxona jalitzekoa?... Ori botoila jali-azu zuhaurek!

MERA: Badakik, dudarik gabe Kukutxarren baratzean egiten dutala iturria...

OSTALERA: Kukutxarren baratzean?... Ez araiz... Xantxo ikusi diat lur zilatzen ari eliza saihetsean.

MERA: Ba, bainan geroztik mirikuak erran zaitak, hilerrien gatik hobe nuela han ez egitea. Eta geroztik bertze gogorik diat... (Ostalerak edaterat errraiten dio lagunari)

AÑA: (Basoa altxatuz) Bon, aski badu hola.

OSTALERA: Zer?... Utz-azu emaztea!... Badu baso horrek bere izaria.

AÑA: Ez du behar gehiago... Mirikuak debekatua dio gain-gainetik.

MERA: Bai, mirikuaren eta emaztearen erraneri kasu egin izan banu, aspaldian harren hazteko despeitua izanen nindukan.

OSTALERA: Utz-azu emaztea baso hori!... (Merari) To... Eda-zak ausarki!... Hau buxondatua duk. Ez dauk hunek kalterik eginen...

AÑA: (Senarrari keinu eginez bikarbonata botoila ateratzen du bere gordagitik eta, mahainean ezartzen erranez) Ori, arno hori, huntarik nahasteka-azu...

OSTALERA: Nun debrutik jali duzu botoila hori? Zer duzu bota hortan zure xaia?

MERA: Ba, emazte hauk baditie hola beren segeretuzko gordelekuak.

AÑA: (Idor-idorra) Segeretuzko lekuak ba... Gizonek erakutsiak. (Badoa kexu. Bi adixkidek edaten dute)

OSTALERA: Errak... Zerbitzu bat egin behar dautak... Ez zakela miriku ahul horri kasurik egin eta munta-zak iturria han, lehengo tokian...

MERA: To Kukutxarren pentzean egin gogo nian ba... Kukutxarrek konpreni zezan zer gostatzen den hola bere buruaren erakustea, bozetan, ene kontra.

OSTALERA: Errak... Hik eta nik ez diagu egundaino elgar saldu... Badakik bozetan ene ostatuak zer zerbitzu egin daukan... Errak eta ondoko egunetan iturri hori egiten baduk han, elizaren saihetsean, ene ostatuaren aintzinean, jendea iturri hortarat bilduko duk... eta iturritik ostaturat ene menturaz... Ikusten duka ondorioa?... Eta ene onetan duk iturri hura egin dezakan toki hortan.

MERA: Ontsa duk... Baduk aski erranik... Konprenitu diat... Ene hitza emaiten daiat iturria hik nahi dukan tokian izanen dela eta bertze nihun ez... Ene hitza hor duk... eta Okilok hitzemana, hitzemana duk gero.

OSTALERA: To, milesker, gaizoa!... Ez nian bertzerik igurikatzen hireganik!... To, eda-zak!... Hi eta ni, egundainoko xorteko lagunak gaituk gero... (Basoak koxkatuz, xutik edaten dute)

MERA: Bon, eta erran bezala.

OSTALERA: Ontsa duk... Botoila ondar hori aski duk gordetzea afariko... Ta sarri artino to... Pasatzean, sar-jali bat egin-zak.

MERA: Ba mutikoa, ba... jinen nauk azken berriekin. (Ostalera badoa. Merak bakarrik) A, beraz orai joan behar diat Xantxoren atzemaiterat lehen lehenik. Agian ez duk segidan Kukutxarrerat joan!... Gero berriz... A, botoila hau gorde dezagun! (Gordagi xaharrari buruz abiaturik gelditzen da) Ez hor ez... Hori jada arrapatua dik... To sarri artino hortxet ezarriko diat; palto horren sakelan...

AÑA: (Senarra ikusirik furian) E ben... baliatu duzu ontsa... ontsa jastatu duzu botoila muturra? Eta edanaren ondorioak, nork beharko ditu jasan? Nik? Nik ba nik... Gero, ariko zira intzirika «hi!» hemendik eta «ha!» handik «Mirikua eka-zu, mirikua!» Ez du ez balio arno hori ezin gordez artzea... Hemen pausatuko duzu hori, plazer baduzu, hemen, erremedioaren ondoan... agerian egonen dira biak... eta ikusiko dugu zoin duzun lehenik hustuko.

VI. AGERRALDIA

AÑA: (Atea norbaitek joiten du) Oraino ere bertze norbait... Zu mera sartuz geroz, etxe madarikatu huntan, ez gira gehiago minuta bat deskantsuan. Mera eta meragoa segur gauza pollitak dira... Nik beti bi sosetan sal netzake bat ala bertzea. (Senarrari) Joaiten ahal zira idekitzerat... (Bera badoa barnerat)

MERA: To, Kukutxar, zu hemen?... Jar zaite.

KUKUTXAR: Kukutxar ba, Kukutxar hemen! Ala uste buena Xantxo xakurra ene ausikitzerat igorrita, atx egin gabe egonen nintzela.

MERA: Gizona ezti zaite!... Esplika gaiten...

KUKUTXAR: Aski esplikaturik baduk hola hola... Hi, haizen bezalako kurkuila!... Zer uste duk, mera haizela eta, nahi dukana eginen dukala herrian?

MERA: (Kexu) Errespeta nezazu, bertzenaz errespetaraziko dut gero ene burua... Ikusiko duzu gero exarpa hartzen badut.

KUKUTXAR: Exarpa ba, exarpa!... Joare uhal bat ba behar huke hik lepotik, ez exarpa ez...

MERA: Errazu berritz holakorik!... Errazu berritz!

KUKUTXAR: Sar hadi, sar ene baratzean, hire iturri eta miturri-ekin!... Ikusiko duk zer gostako zaukan!...

MERA: Zure baratzea herriko lurrean da... Nik hor iturria nahi dutalarik eginen dut...

KUKUTXAR: Egi-zak... Bainan jaki-zak hik iturria egiten baduk izanen direla ere boketa eginen dutenak.

MERA: Egizu nahi duzuna. Ikusiko duzu nor den nagusituko... eta orai zoazi kanporat...

KUKUTXAR: Joanen nuk... bainan jaki-zak bertze norbait ere, nik, bertze nonbaitik, igorriko dutala. (Badoa. Mera ixil eta koskan)

AÑA: (Sartzean) Jes!... Zer zuen gizon horrek holako ortzian?... Ez duzu bada horren baratzean iturria egiten? (Lusagar xuritzen hasten du)

MERA: Ez, ez nuen hola egin nahi. Bainan orai bertzerik izanen da: Kukutxarrek nahi edo ez nahi, iturria han izanen da, han... Baratzearen erdi erdian... Erakutsiko diot nik Kukutxarri nor den mera herri huntan. (Oinetakoen bila doa)

AÑA: (Trufaz) Badakizu norbaitek gizon batentzat zer zitzaitan erran behin, ezkontzari buruz, haren berri galdegin-eta?

MERA: Zer?

AÑA: Gizon hura ez zela ez zaldi ez asto...

MERA: (Irriz) Beraz mando zela?

AÑA: Ez, ez, ez zen arrunt astoa bezain astoa, ez eta ere arrunt zaldia bezain abila: bietarik bazuen, bainan ez zen mandoa: mandoa baino gutiago zen...

MERA: Zer zen bada?

AÑA: Ori, orai asto eta gero zaldi... gero zaldi eta ondotik berritz asto eta hola beti jauzika, astotik zaldirat, eta zalditik astorat...

MERA: Gizagaizoa bide zuen lan bizitzen eta denen ara egiten ere, hola balin bazen...

AÑA: Ba, bazuen lan bizitzen, eta denen ara egiten ere, gizagaizoak... Eta badakizu nor zen delako gizon hura?

MERA: Nor ote?

AÑA: (Kexu) Eta nik behar nuela haren emazte izan...

OIHALA