PARISEN IZAN GIRA

        Nehork ez ginituen sinetsi nahi Pariserat ari ginela hiruak... Hiruak, erran nahi baitut: Manez Arotza, Piarres Zikitero, eta ni Anton Ziri.

        Gure alaba tipien horrek baititu zazpi izpiritu, ez daukuia, kazetetako zoin-nausika batean, lehen prima beretu! Eta, irabaz-sari ukan ditu bi billet joan-jin, Baionatik Pariserat.

        Berak ez baitzuen batere Pariserat jotzeko tirriarik, jada han egona duzu-ta sehi, sahetsetik salatu diot: «Ekaitzin, no, bi billet horiek!... Nik baliatuko ditinat!»

        «Baietz ba, gogotik!»... Eta horra nola, igandean, meza ondoko salda edanez, gorago aipatu hiruek, deliberatu dugun Pariseko itzuliaren egitea.

        Pariseko feriak zirela-eta, Manez Arotzak nahi zioten oraiko tresna berrieri beha-kolpe bat eman.

        Piarres Zikiterok desira bat zuen bakarrik; nunbaitik baitzakien, Pariseko ferietan agertzen zela abantxu sei kintaletako urde aketz bat, hura nahi zuen baitezpada bere begiz ikusi.

        Ene tirria zen aldiz, Parise bisitatzekoa, ez bainintzen behin ere han izana.

GURE ARTEAN

        Beraz elgar aditu ginuen holaxet: Manez Arotzak bere piaia pagatuko zuela, eta jana salbu, hiruen Pariseko ibillerak haren gain izanen zirela. Piarres Zikiterok bere moltsatik fornituko zaukula Pariseko mantenu guzia, eta bereziki, bazkari on bat, hotel tarro batean. Ene gain hartu nituen Piarresen eta ene treineko billetak, eta ere, denen bideko janaria.

        Gure xedea zen, aratsarekin treina har-eta, biharamuna Parisen pasatzea, eta ondoko gabean berritz hunarat itzultzea!

        Nehork ez zuen sinetsi nahi gu bezalako hiru «artxero» zahar, Pariserat joaiteaz zinez mintzo ginela... Bakarren trufa eta arralleriak entzun ginituen egun hetan, gure etxekoetarik haste!

        «Bon, bon... Purga zaitela!»

        Bideko muntatu nuen otarre koxkor bat, ziri batez tapakia lotzen zaioten hetarik. Otarre hartan, hiruek maite ginituen gauzetarik ezarri nituen: xahako bat arpo, zardin zahar batzu, gasna bat ontsa ondua, jada harrek jaten hasia, eta bertzeak bertze.

        Eta, etorri zelarik orena, airoski, makila ferratua esku batean, otarrea bertzean, etxeko pentzea beheiti jautsi nintzen.

        Garan harrapatu nituen bi lagunak Manez kexu zen, ez zuela bizarra ontsa kentzeko astirik ukan. Piarres ere kexu zen, bere bide tarte tzarretan, zapatak buztinaz zikindurik.

TREINEAN

        Ez eni galda zer ikusi dudan treinetik! Gaua zen, lehioak hetsiak ginituen; garetan guti ginen gelditzen; eta beraz treinaz pitsik ez dakit, krink-krank harrabotsa botatzen zuela baizik, eta xixtu mehe batzu artetik.

        Gu hiruen konpainiarat jende guti sartu zen hastetik, eta geroxago, nehor ere ez... Ez dakit zertako, batek ere ez zaukun agurrik egin, ez sartzean, ez jalitzean. Batzu, atetik so bat eman-eta, grimas batekin urruntzen zitzauzkigun, alimale lanjeros batzu izan bagine bezala. Gaizki ikasi tzarrak!

        Gizon bat eta bi andere adineko baitziren gurekin, jatekoen otarrea idekitzean, ahamen bat eskaini ginioten heieri ere, jendetasunak galdatzen duen bezala... «Ezetz! Eta ezetz!» ukan ginuen errepusta. Gure gasna eta zardin zaharrrak senditurik naski, bi andereak kanporat ihesi joan ziren. Gizonak ere ez zuen gure artean luzaz iraun, «belar berritik» lotu ginelarik pipatzen... Pipa-belar berria kaltekor izan behar da zonbait jendeentzat, pipientzat bezain.

        Bertzalde, ez zen harritzeko nehor ez baitzitaken atrebi gure arterat, Manezen lo-zurrunga entzun-eta. Ho! Zurrunga hura!... Nik ez dakit gizonak nola jali dezaken holako burrunba izigarria, bere burua xahutu gabe, edo bederen atzarri gabe. Manez Arotzaren hatsak bere abiadura han hartzen zuen, nunbait, triparen behereko zolan, eta, noizbait, xixtu batekin, gaineko ximiniatik jali artean, bizpahiru harrabotsa-mota imitatzen zituen: itsasoaren orroa, arima herratuen kadenen azantza, lehertzen ari den harrobiaren arramantza. Debruak berak ez lezake begirik hets, holako arrosario-erraile ikaragarriarekin.

LEHEN URRATSAK PARISEN

        Parisen, Manez ginuen bertze biek gidari. Berak zion ez zela bi begiak itsuturik ere galduko hiri-kapitalean. Alabainan, hango ferietarat jiten zen urte gehienez. Aski ginuen beraz hari jarraikitzea.

        Loriatua nindagon behar nintuela begiak bete Pariseko ikusgailu famatuez. Behauzue hortik! Manezek, zilo batetarat sar-arazi gintuen, garatik jali orduko... Satorra bezala han ibili gintuen treinean, lur azpiz. Gure deizteian ardiak ez dira hain tinki ezartzen, nola baiginen jendeak trein hartan. Ene makila han nuen trabako eta, ez dakit, otarrea nola ez zautaten lehertu. Bertzalde lurpe hartako bafada bero usainduak barnea arras nahasi zautan. Ez nintzen nahi bezain laster atera lur-pe hartarik. Jalitzeko ere, berek kurritzen duten eskaler botiga batzuetan behar zen iragan. Doietarik ez nintuen han muturrak hautsi. Beharrik makila han bainuen hirugarren zangotako.

FERIAK

        Manez ez zen batere gizon bera Parisen eta herrian. Han, iduri zuen debruak hartua. Ez bakarrik harek, bainan Pariseko jende guziak ere... Denak lasterka dabiltza hiri hortan, jo eskuin, jo ezker, gure bihiteian saguak bezala. Beren bisai zuri, larru tiratuekin, iduri dute orok aita eta ama galdu berri dituztela.

        «Manez gaizoa, hago ba emeki! Haugi hunarat! Zorta bat edan behar diuk eta ahamen bat jan!» Ba zera! Manez, itsu mutu bilakatua dugu, eta gainerat lasterkari... Eta guk hari jarraiki behar, ez galtzeko!

        Hortako ez eni galda zer ikusi dudan hango ferietan. Bazen zer-nahi!... Jorrai koxkorretik arto biltzeko mekanikaraino. Begiak bixta-ahala, zangoek kurri-ahala, baziren mila tresna-mota, eta mota bakotxetik mila. Nunbait ari dira lanean horien guzien pentsatzeko eta obratzeko! Gure etxetan balitake tresna horietarik zonbaitentzat leku, bainan, buruko ileak xutitzen zauzkitzu ordean, horien prezioa entzun-eta!

EGUERDI

        Eguerdi jin zitzaukun kasik ohar gabean. Piarres Zikiterok berritz ere aipatu zaukun bere sei kintaleko aketza. Bainan, urrun zen alimale feria. Barneak ere kurrinkaz ari zitzauzkun. Elgar aditu ginuen, oro utz-eta, bazkaiterat joaiteko. Bazkari pagatzaileari orroit-arazi ginion: zor zaukula gero bazkari bat ona.

        «Baietz eta baietz!». Manezek, berriz ere, bere sator-trein tzar hartarat sar-arazi ginituen, eta han atera ginen, nik ez dakit nun.

        Hainitz urrats gabe, aurkitu ginuen itxura oneko hotel bat. Zoin zitaken salatu nahi dutalarik, lehenik «gure Medor» heldu zaut gogorat. Ozka hortarik bainaiz bakarrik heltzen ahal hotel haren deitzionerat: «Messidor» zekarkan izena.

        Sartu ginen beraz «Messidor»-eko sala ziratu eder batetarat, Manez Arotza, bere bizar gaizki kenduarekin. Piarres Zikitero bere zapeta zikinekin, eta ni, Anton Ziri, otarre eta makila eskuetan.

        Zerbitzari jaun bat, goratik arropatua, ile kroskoil dirdiratuekin, aintzinerat jin zitzaukun, galdeka ean ez ginenetz atez tronpatzen... «Ezetz! Ezetz! Zion ihardetsi Piarresek... Dirua baginuela gero!»

        Eni nahi baizauzkidan otarre makilak eskutik kendu, altxateian ezartzeko: «Bego horiek enekin», nion erran! Eta ene puskak mahain-azpian sartu nituen.

        Gora ginen mintzo, eskuaraz, gure larrekian izan bagine bezala. Piarres Zikitero han ginuen kontseilari: «Jar eta jan dezagun deskantsuan, etxean bezala! Dena faxoin diren horiek, ez die berdin gu baino gehiago balio! Ez beldur izan kanporat igorriko gituztela!... Hemen bertzetan bezala duk: dirudunak oro barka ditik!». Ator mokastea aipatu ginuen, bainan ez ginen hortaratu, frango fresko baitzen barne hartan.

        Gure zerbitzaria bere lagun bati entzun nuen ahapetik erraiten: Turkoak izan behar ginela... Irri-zafla bat espakatu baitzautan hori entzutean. Gerla-denboran gertatu bainaiz Turkoekin, arrazoin zuen zerbitzariak, Manezek, bere muztatz berduratuekin, Turkoen eite zuela. Ez ginuen, bixtan da, salatu nungo arrazatik ginen.

        Bazkaritako zer-nahi ginuen hautatzeko, karta ekarri zaukuten. Orduan irri egin nion Piarres Zikiterori. Alegia holako moldetan usatua, sakelatik jali zuen xixku zahar bat, kartoinezkoa. Haren barnetik, luneta batzu, burdin zurizko muntadurekin. Eri-behatz beltz alimale batez lerroak kurrituz, irakurri zituen karta-hartako eskaintzak. Hetarik batek zion: «Alouettes sans tête», «To, allaudak!... Allaudak jan behar ditiagu!», zaukun atera Piarresek.

        «Baietz ba, ados ginela!». Bertze xeheteria batzu ere manatu ginituen, bainan bakotxarentzat hiru allauda, hetarik nahi baiginuen egin apairuaren zimendua eta gormantza.

        Zerbitzaria harritua bezala gelditu zitzaukun gure hautuaz, bainan ez baiginuen duda-mudarik, galdatuak ekarri zauzkun. Laster ohartu ginen ahatik, ekarri zaukun haragia ez zela xorikitik, bainan aratxekitik.

        Piarres Zikitero oldartu zitzaion zerbitzariari, ean gutaz trufatzen zenetz, allaudatzat aratxekia guri mahainean pausatzeko! Jendetasunekin bainan fermuki, zerbitzariak ihardetsi Zion Piarres Zikiterori: «Alouettes sans tête» horiek, ez zirela «Allaude buru motzak», bainan aratxekia xingarrez inguratua eta erdian farzidurarekin.

        Zerbitzariak ez ginituen beraz enganatuak. Ez ginuen, ukana ixil-ixila jatea bertzerik... Ona ere zen ahatxeki hura, eta hortaratu ginen.

        Bazkaria bururatzeko, holandes gasna gorri teteletik zaukuten ekarri. Beharrik, han bainuen ene otarrekoa!... Otarrearen idekitzeaz baliatu nintzen ere, xahakoa handik jalitzeko eta mahaineko buxondatu ondarrak hunen barnerat ixurtzeko.

        Sahetseko jale batzu senditzen nituen ebaska eni so, eta elgarri, irriz, ahapetik mintzo. Bainan berdin zautan... Enetik ari nintzen... Ez nion nehori zorrik. Dautzuet ere, hiruek, sahetseko jale heieri jorraldi on batzu eman giniozkatela eskuaraz, eta segur, han gertatu izan balitz Eskualdun bat, ez zen enoatuko guk ibili ginuen erretolikarekin.

        Kafea zerbitzatu zaukuten iraztekodun kikeretan, azkar eta kirets. Frango penatu ginuen kafe hura ezin iraziz, gure artean erranez, etxeko kafea prest egina hobea zela, izanik ere xikorearekin.

        Tota gotor bat hartu ginuen apairuaren osogailu, eta Piarresek oraino gotorragoko nota bat pagaturik, hustu ginuen delako hotela, nehori agurrik egin gabe.

BAZKAL-ONDO

        Nik ez dakit nundik eta nola, Piarres Zikiterok burutik baztertu zuen, bazkal denboran, bere urde aketza ikusteko nahikundea. Hamalaueko gerlatik landa, izana baitzen, soldado lerrotan ohore hartzen eta emaiten, Pariseko «Champs-Elysées»-tan, gogoratu zitzaion orduko ibiltokiak behar zituela berritz ikusi.

        Harat jo ginuen beraz beti lurpez. Nik uste nuen «Champs-Elysées» horiek, zonbait pentze zabal zitazkela, frantses izenak gogotarazten duen bezala. Ez nintzen guti harritu hautemanez delako leku famatua, errebide zabal bat dela, bi eskualdetarik arbola lerroz hartua, eta han nunbait, arku handi baten perat heltzen dena.

        Piarresek nahi zuen nihundik ere joan arku haren azpiraino. Han omen baita su bat, beti piztua daukatena, hura behar omen zuen hurbildik ikusi.

        Bertze biak aldiz akituak ginen hain urrun kurri ibiltzeko; bazkal-ondoko lo kuluxkaren eskasa ere senditzen ginuen. «Habil harat bakarrik, ginion erran Piarresi!... Supazterrean aski su ikusten diagu, arkupeko su txar hortarat gabe!» Horra nola, aurki zitazken, aratsalde hartan, Pariseko «Champs-Elysées»-tan, hiru Eskualdun: bat, Piarres Zikitero, taka-taka bere zapata zikinekin, gerlari ohien, orroit-lekuen bisitatzen... Bertze biga: Manez Arotza bere bizar gaizki moztuarekin, eta ni, Anton Ziri, ene otarre eta makila sahetsean, bertze biga, diot, alki baten gainean jarriak, halako mando-lo batean, beren bazkariaren diseritzen.

ARATSALDE-ONDARRA

        Piarres berritz agertu zaukularik, Manezek bere lurpeko trein tzar hartarat nahi gintuen, oraino ere, jautsarazi. Errefusatu ginion biek... Aseak ginela satorren moldez. Ez ginela hortako etorriak Pariserat. Oinez behar ginuela piaiatu, tturttur, tokiak ikusiz.

        Bainan, Parisen, oin-bidetan ez ditake kurri, begiak eskuin eta ezker alhatuz, bereziki makila bat eta otarre bat eskuetan. Oin-bide horietan jendea trumilka baitabila, eta denak lasterka, batek kusk jotzen zitu ezkerretik, bertzeak, kusk eskuinetik... Batek ateratzen dautzu intzirin, bertzeak eskarnio. Eta, karrika trebesatzeko, legez behar duzu bi itze lerroen artetik iragan... eta, ahal bezen fite, zure onetan. Heldu baita, apur baten buruko, lehertuak, izerditan ginela, debru begirik gozatu gabe.

        Gainera, gaizo Manez gure gidariak, frango omore txarrarekin aitortu zaukun, arras galdua zabilala. Ez zakiela xuxen nun ginen, ez eta ere norat ari ginen. Lekuen atzemaiteko sator bidez trebe zela, bainan ez argi bidez. Berritz ere lurperat nahi gintuen bildu.

        «Ezetz eta ezetz!», kontra egin ginion. Ez bazen on gu gidatzeko, uzteko nihaur kapitaingoaren egiterat! «Habil beraz buru!... Nik ondotik segituko hut!». Horra zer zautan jali, samur piztua...

        Onartu nion desafioa. Eman nintzan aintzinean. Gurutze bide batean, poliza gizon bat ari baitzen otoen gobernatzen, ahal bezala hartaraino hurbildurik, galdatu nion ean nuntsu zen Baionako treina. Ez dakit gaizki konprenitu ninduen edo zer, bainan fuera-futro despeitu ninduen, erranez, ez hartaz trufatzeko edo... gostako zautala. Debru barazuza mokorra!

        Manez Arotza senditzen nuen, barnetik lorietan, ene abileziaz trufan. Ahatik, ez luzarako. Nunbaitik han suertatu zaukun, ondoan gelditua, jendeketari-oto bat. Hari dei egin nion, eta, apur baten buruko, lur gainez eta deskantsuan, gertatu ginen gure garalat helduak.

        Ez baitzen oraino treinaren tenorea, ostatu batean, gosturat lauetako-afari egin ginuen. Eta, ttuku-ttuku, behar zen orduko, gure treinean sartu ginen.

        Hunarako xehetasunik ez du balio aipa dezadan, harateko bertsuak bailitazke.

        Etxerat-eta, ari izan naiz haurren eskolatzen: Eskual Herrian, hitz berak ez baitu gauza bera erran nahi, eskualde guzietan, hol'hola dela frantses hitzentzat ere. Hemen «alouette» frantses hitzak erran nahi duela: «Allauda», Parisen aldiz «Aratxea».

        Piarres Zikitero oraino ere dolutan dugu bere sei kintaletako aketza ez ikusirik.

        Manez Arotzari, Parise hain ontsa ezagutzen zuenari, bere espantuak sartuak zaizko.

        Egia diotala, hauk guziak hol'hola gertatuak direla, sinatzen dut: Anton ZIRI

(Gure Herria, 1959, 306-312)